Түркістандық тұрғындардың назарына ұлт мәдениетінің негізгі тұғыры оның дүниетанымы, діні мен діліне қатысты мәліметтерді ұсынамыз.
Қоғамның дамуы алдыменен мәдениетке, мәдениеттің дамуы рухани тұғырға тәуелді келеді. Мәдениеттің рухани тұғыры бұл ұлттың діні мен ділі, осы екеуінің негізінде қалыптасатын өнер түрлері, басқа да құндылықтарды айтумызға болады. Мәдениет өзінің ұлттық негіздегі рухани тұғырын жоғалтып алса ұрпақты тәрбиелеудің өзі қиынға соғады. Сондықтанда қазақ мәдениетінің барлық кезеңінде қоғам мен адам болмысының рухани тереңдігіне, жекелеген адамдардың іс-әрекетінің нәтижесіне көңіл бөлу үлкен үрдіске айналып отырғандығын ескеру қажет.
Ұлт мәдениетінің негізгі тұғыры оның дүниетанымы, діні мен ділі. Дүниені тану мен ұғынудан шығатын тұлғалық деңгейді рухани кемелділік дейміз. Қазақтың дүние болмысын зерделеу мен ақиқатты ұғынуда дін ілімі мен діни тұлғалардың даналығы ерекше көзге түседі. Қазақ халқының әлеуметтік танымында «Құдайдан қорықпағаннан қорық», «Алладан сұрағанның екі бүйірі шығады, адамнан сұрағанның екі көзі шығады» деген мағынаға толы сөздер де жиі айтылып отырған. Бұдан да ел мәдениетіндегі кез келген адам түсінігінде діни сауаттылықтың ерекше орын алып, адамды қоғам игілігіне қызмет етуге бағыттап отырғандығын түсінесің.
Тарихтағы қазақ тұлғаларының ұстанымын мұқият зерттеген қызылдар билігі ұлттың дінін әлсіретіп, қоғамның бағытын өзгерту үшін түрлі тәсілдерді қолданып отырған. Кеңес билігі құрылғаннан кейін, яғни 1924-25 жылдардың өзінде қазақ қоғамындағы мешіттердің қызметін қыспаққа алу үшін арнайы салық төлеуге мәжбүрлейтін жаңа ережелер шыға бастаған. Діни ғимараттарды (мешіттер мен шіркеулерді) «діни қоғам» түрінде тіркеу талап етілді. Жергілікті жерлердегі бұрыннан келе жатқан діни орындарды тіркеуді талап етуде құлшылық етуге қатысты қосымша арнайы ереже де қабылданған. Мұрағат қорларында кездесіп отырған құжаттардан (мешіттерді діни қоғам ретінде тіркеуді талап еткен үкімет қаулыларынан) кеңес үкіметімен келісімшартқа отыру, оған арнайы салық төлеудің, құлшылық етуде ережеге бағынудың міндеттелгендігін көруге болады. Қабылданған жарғы барлық дінге бірдей болған. Бұл ережеде жергілікті халықтың мәдениетімен тығыз байланысты дәстүрлі діннің мәртебесі қаралған жоқ. Керісінше қызылдар билігі шығарған қаулылардың талабын орындағандардың барлығына (қазақ қоғамына сырттан еніп жатқан діни секталарға дейін) бірдей жұмыс жасауға тең мүмкіндік беріліп отырған.
Дінді және діни көзқарастарды пайдалана отырып, мемлекеттік органдардың қызметіне қасақана іріткі салуга, олардың үздіксіз жұмыс істеуінін бұзылуына, елдегі басқарушылық деңгейін төмендетуге әкеп соғатын шешімдерді қабылдауға және іс-әрекеттер жасауға жол берілмейді. Діни бірлестіктердің қьпмстімен мемлекеттеік уәкілетті орган- дар айналысады. Уәкілетті орган болып Қазақстан Республикасының Дін ісгері жөніндегі Агенттігі және оның облыстардагы департаменттері саналады. Уәкілетті орган: діни бірлестіктермен өзара іс-қимыл саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі багыттарын қалыптастыруға және іске асыруға қатысады; Қазакстан Республикасынын аумагында құрылған діни бірлестіктердің, миссионерлердің, діни білім беру ұйымдарының кызметін зерделеп, оған талдау жүргізеді; өз құзыретіне жататын мәселелер бойынша түсіндіру жұмыстарын жүзеге асыруды камтамасыз етеді; дінтану сараптамалары және діни бірлестіктерді құруга бастамашы азамат- тар тізімдеріне тексеру жүргізілуін камтамасыз етеді. Республика аумағындагы шетелдік діни бірлестіктердің қызметі- не, шетелдік діни орталықтардын Қазакстан Республикасындагы діни бірлестіктер басшыларын тагайындауына келісім білдіреді; өңірдегі діни ахуалға зерделеу және талдау жүргізеді. Діни әдебиетті және діни мазмұндагы өзге де ақпараттық мате- риалдарды, діни мақсаттагы заттарды тарату үшін арнайы тұракты үй-жайлардың орналастырылуын бекітеді, сондай-ак, гибадат үйлерінен тыс жерлерде діни жораларды өткізуге арналган үй-жайлардың орналастырылуын келіседі. Уәкілетті органмен келісе отырып, гибадат үйлерін салу туралы, олардың орналасатын жерін аныктау, сондай-ақ, үйлерді ғибадат үйлері етіп кайта бейіндеу туралы шешімдер кабылдайды.
Мемлекет тұрғындары әдетте бір дінді ұстанатын болғанымен, кейде басқа дінді ұстанушылармен өзара қатынасқа түсу мәселесі де туындап отыратын. Ол белгілі бір елді әскери жаулап алған кезде мен жаңа жерлер мен аумақтарды қосып алған кезде маңызға ие бола бастайтын.
Көптеген елдерде ежелден бастап әртүрлі діндерді ұстанатын адамдар өмір сүретін. Мәселен, Рим империясының билігі әртүрлі сипаттағы жергілікті культ өкілдерімен қатты күрес жүргізетін. Христиан діні пайда болған кезеңдерде оны ұстанушылар көптеген қуғындауларға түсіп, азапталып келді. Кейіннен Рим императорлары христиан дінін қабылдаған соң политеистік құдайларға (көпқүдайлық) сенетін адамдарды қуғындау басталды. Таяу Шығыс пен Орталық Азияда мұсылмандар, христиандар мен иудаизм діндері ежелден бері қатар өмір сүріп келеді. Егер Орталық Азияда олардың арасындағы қарым-қатынастар бейбіт дамыған болса, Таяу Шығыс аймағы көптеген ғасырлар бойы діни соғыстар мен қақтығыстардың алаңына айналып отыр. Бұл аймақта мұсылмандар мен христиандар, мұсылмандар мен иудейлер арасында орын алған саяси қақтығыстар көп жағдайда діни сипатта көрініс табатын. Крест жорықтары, Осман империясының басып алу соғыстары, арабтар мен еврейлер арасындағы қарулы жанжалдар мен басқа да әртүрлі қақтығыстар көп жағдайда өз дінін, өздерінің Қасиетті кітаптары мен жерлерін қорғау мүдделерін алдыңғы қатарға шығарып отырды. Шіркеуді қорғау себебінен туындайтын әрекеттер қанды соғыстарға ұласып отыратын. Өйткені дінге қатты берілген фанаттық көңіл-күйдегі адамдар тек өз діндерін бірден-бір дұрыс сенім көзі ретінде қарастырып, оны қарумен дәлелдеуге тырысатын жағдайда басқаша болуы мүмкін емес еді.
Көптеген мемлекеттердің өткен тарихында дін мен билік тұтастай қаралып келгені мәлім. Яғни, сол елдегі негізгі заң бір діннің немесе конфессияның мүдделерін ғана қорғағандықтан, мұндай жағдайлар ел тұрғындарының айтарлықтай бөлігін құрайтын «басқа дінді» ұстанушыларды теңсіздік жағдайында қалдырды. Мәселен, Ресей империясында православие дінін ұстанушылар өз дінін өзгерте алмайтын, ал католиктер, мұсылмандар мен басқа дін өкілдері православиеге өте алатын заң әрекет етті.Адамның діни сенімді өзі таңдай алу құқығының мойындалуы — адамзат тарихындағы гуманистік ойдың баға жетпес жеңісі. Оны алғашқылардың бірі болып ағылшын ойшылы Дж. Локк өзінің «Діни төзімділік туралы хаттар» атты еңбегінде мемлекет пен дінді бір-бірінен бөлу қажеттігін және мемлекеттің дін бостандығын мойындауын дәйектеді. Локк адамдарға дінді өздері таңдау құқығын беру қажет деп санап, олардың ұстанатын діндеріне қарамастан азаматтардың теңқұқықтылығын жақтады. Локк, Вольтер және тағы басқа да ағартушылар ар-ождан бостандығын табиғатпен берілетін және оны әлімжеттікпен тартып алына алмайтын тұлғаның табиғи құқықтарының бірі деп санады.
Материалистік дүниетанымның пайда болуы адамның бірде-бір дінді ұстанбау қүқығын, яғни атеист болуын мойындау мәселесін күн тәртібіне қойды. Осыған дейін әңгіме бірнеше діндердің ішінен бір дінді таңдай алу төңірегінде ғана өрби алатын, өйткені адамның қүдайға сенбейтіндігі туралы ойлаудың өзі айтуға ауыз бармайтын шектен шыққандық болып көрінетін. Яғни, қоғамдық пікір құдайды жоққа шығаратын адамдарға басқа діндерді ұстанатын адамдардан гөрі қатал қарады. Тек өткен ғасырдан бастап атеизм әдеттегі құбылыс ретінде қабылдана бастады.
Өкінішке орай, уақыт өте келе атеистік сенімнің өзі төзімсіздік пен дінмен күресу үшін негізге айнала бастады. Мәселен, Кеңестер Одағында коммунистік идеологияның жеңіске жетуі адамдардың дүниетанымын өзгертуге мақсатталған үлкен кампаниялардың басталуына алып келді. Нәтижесінде, мыңдаған шіркеулер, мешіттер, костелдер мен синагогалар жабылып, дін қызметкерлері құғындауларға ұшырады. Көптеген діндарлар азамат соғысында көз жұмды. Әрине, уақыт өте келе дінге қатынастағы коммунистік сенімдер қаталдығынан айырыла бастағанымен, дін ұстанушылардың қүқықтары айтарлықтай шектеулі түрде қала берді. Яғни, қүдайға сенетін адамдар мекеменің басшысы, мұғалім немесе депутат бола алмайтын. Адамдар өздерінің діни сенімдері туралы еркін айта алмайтын, ал газеттер мен журналдарда тек атеистік насихаттар ғана жарық көретін. Мемлекет дінге қарсы көзқарастарды қолпаштап, мектеп оқушыларының материалистік сенімде тәрбиеленуіне қолдау білдіретін. Дегенмен, дін толық жойылып кеткен жоқ, тек адамдардың көбі өз көзқарастары мен сенімдері туралы айта бермейтін. Мәселен, мүсылмандар Рамазан мен Құрбан айтты, ал православйеліктер мен католиктер Пасха мен Рождествоны бейресми түрде атап өтетін, ал дінге сенушілер мешіттер мен шіркеулерге барып тұратын.Осы орайда, әлемдегі ең бірінші атеистік мемлекет ретінде жарияланған социалистік Албанияда билік дінге қатынаста тым радикалдық түрдегі әрекеттерге барғанын айта кету керек. Бұл елде кез келген дінді ұстануға тыйым салынды, өздерінің діни сенімдерін өзгертуге келіспеген дін қызметкерлері (мұсылмандар мен католиктер) елден қуылды немесе тұтқынға алынды. Ал Болгарияның бұрынғы басшылығы ел тұрғындарының елеулі бөлігін құрайтын мүсылмандардан аты-жөндерін болгар үлгісінде өзгертуді талап етті. Бұл елде ислам дінін ұстанушылардың азаматтық құқықтары шектелді.
Қазіргі күнде әлі өмір сүріп отырған социалистік елдердің өздері азаматтардың дінді еркін таңдай алу құқығын мойындайды. Мәселен, елдің әрбір тұрғыны Ким Ир Сен бейнеленген төсбелгі тағып жүретін Солтүстік Кореяның өзінде буддистік және католиктік ғибадатханалар мен шіркеулер қызмет етеді. Дінге сенушілер өмір сүріп отырған саяси жүйені сынай алмағанымен, әдетте адамдар ғибадат үйіне кірген кезде төсбелгілерін шешіп қояды.
