Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында цифрландыруды дамыту, елдің киберқауіпсіздігін нығайту, жасанды интеллект технологияларын қолдану жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Әлеуметтік желілерде «пайызсыз несие алып берушілер» көбейді. Киберқауіпсіздік саласының мамандары қашанда жұртты Telegram желісінде кең таралған осындай алаяқтардан сақ болуға шақырып отырады. Интернет алаяқтар адамды алдап, қақпанына түсіру үшін құйтұрқылықтың небір түріне барады. Мысалы, «біздің компания бүгінде ақшаға мұқтаж адамдардың бәріне көмек көрсетуге дайын», «Сіз ресми түрде жұмыс істемесеңіз де сізге несиенің берілетіне кепіл боламыз», «несие ресімдеген адамның барлығына ай сайынғы 1 төлемін жауып береміз» деген сықылды жарнамаларын күн сайын жариялайды.
Соңғы деректерге сүйенер болсақ өткен жылы елімізде 13,7 мыңнан астам интернет алаяқтық істері тіркелген. Алаяқтардың айласына тек егде кісілер ғана емес, жоғары білімі бар және IQ деңгейі жоғары азаматтар да түсіп қалады.
Алаяқтың стереотиптік портреті әдетте мынадай болып келеді: ол эмоционалды интеллектісі төмен және басқа адамның сезімін түсіне алмайтын адам. Алайда, эмпатияның болмауы оның басқа адамдарға айла-шарғы жасауына кедергі болмайды.Олар — жақсы психолог, көбінесе сүйкімді болып келеді, адамға тез ұнап қалатынымен немесе олардың аяушылығын тудыра білетіндігімен азаматтардың сеніміне оңай енеді.Сондай-ақ, алаяқтар керемет спикерлер, олар белгілі бір уақытта қандай ауызша сөз оралымдарын қолдану керектігін, қандай интонациямен сөйлесу керектігін және қандай хабарлама жасау керектігін біледі.Мысалы, азаматтарға олардың қатысуынсыз кредит ресімделгені немесе ақша аударылғанын хабарлайды.Жәбірленушіні қорқыныш билейді, біраз уақыт ұтымды ойлау қабілетін жоғалтады, міне, осы кезде «қамқор» сұхбаттасушы көмектесе алатынын айтады — сізге тек деректерді хабарлау керек, қалғанын банк өзі реттейді.Көбіне алаяқтар, әсіресе қазіргі мотивациялық бизнес-курстар қаптап кеткен кездегі азаматтардың тез байып кетуді ойлайтын ниетін пайдаланады.Алаяқтар жылдам және дәл қазір шешім қабылдауды талап етеді — олар жәбірленушіге «ойлануға уақыт жоқ, әйтпесе сіз мүмкіндігіңізді жіберіп аласыз» дейді. Содан кейін адамдар күмәнді ұйымдарға ақша салады немесе «жалған кредиторлардан» қарыз алады.
Кибер қылмыспен күресу мақсатында бірер жыл бұрын Қазақстан билігі «Киберқалқан» тұжырымдамасын әзірлеп, қабылдаған болатын. Оны іске асыру мерзімі екі кезеңге бөлінді. Біріншісі 2017-2018 жылдар аралығында іс-шаралар жоспары бекітіліп, заң нормалары жетілдірілді. Заңда алғаш рет «киберсақтандыру» ұғымы пайда болып, кибершабуылдар кезінде деректердің жариялануы салдарынан азаматтаррға келтірілген залалды өтеу көзделді. Бұған қоса, ақпараттық қауіпсіздік саласының мамандарын көбейтуге көңіл бөліне басталды.
Екінші кезеңі 2019–2022 жылдар аралығында ұлттық ақпараттық-коммуникациялық инфрақұрылымды ақпараттық қауіпсіздік жүйелерімен қамтамасыз етуге қазақстандық IT-компаниялардың негізді түрде қатысуы қамтамасыз етілді. Жалпы, тұжырымдаманы іске асыру кезеңінде киберқауіпсіздікте белгілі бір нәтижелерге қол жеткізілді, атап айтқанда сапалы кәсіби қызметтер нарығы құрылды, осы мамандық бойынша білім беру гранттары ұлғайтылды, киберқауіпсіздік мәдениеті артты, «электрондық үкіметтің» ақпараттандыру объектілеріне тәулік бойы мониторинг қамтамасыз етілді.Сондай-ақ, қажетті нормативтік құқықтық база қалыптастырылды, оның ішінде «электрондық үкімет» объектілері мен ақпараттандырудың аса маңызды объектілері үшін талаптар белгіленді, бұл ретте киберқауіпсіздік жөніндегі талапты елемеген жағдайда тиісті тексерулер жүргізіледі.Тұжырымдаманы іске асыру бойынша өткізілген іс-шаралар кешені БҰҰ-ның жаһандық киберқауіпсіздік рейтингінде оң көрініс тапты, онда Қазақстан 103-тен 31-орынға көшті.Сонымен қатар, ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың ықпалы Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік жоспарлау жүйесіне сәйкес мемлекет, ұйымдар, азаматтық қоғам қызметінің барлық салаларында күшейтілетінін түсіне отырып, Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен киберқауіпсіздік саласын цифрлық трансформациялау және дамыту тұжырымдамасының 2023-2029 жылдарға арналған жобасы жекелеген салалармен әзірленіп, онда мақсаттары мен міндеттері, сондай-ақ киберқауіпсіздікті дамыту бағыттары айқындалды.
Киберқылмыс жақсарып келе жатқандықтан, киберқауіпсіздік жүйесі де үнемі жетілдіріліп отыруы керек. Бүгінде елімізде Мемлекет басшысы Қ. Тоқаевтың 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жалпыұлттық жоспар шеңберінде берген тапсырмасын орындау мақсатында «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасын Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласын және цифрлық саланы дамыту тұжырымдамасына трансформациялау бойынша жұмыс жүргізілді, оны іске асыру үшін «Цифрлық өмір салты (DigitEL)» ұлттық жобасы әзірленді.
Киберқауіпсіздік жаһандық индексінің көрсеткішіне және халықтың ақпаратты қорғау құралдарын пайдалану деңгейінің нысаналы индикаторына қол жеткізу Цифрлық өмір салты (DigitEL) тұжырымдамасын іске асыру бойынша Іс-қимыл жоспарында көзделген. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласын және цифрлық саланы дамыту тұжырымдамасының өзінде «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар саласында ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету» міндеті көрсетілген.
Технология қарыштап дамыған бүгінгі күні киберқауіпсіздік бүкіл әлем үшін басты мәселе болып отыр. Өйткені хакерлер жеке адамдардың деректерін қойып, ірі компаниялар мен ресми органдардың сайттарына шабуыл жасауға көшті. Соңғы жылдары мемлекеттік органдар кибершабуылдардың кесірінен айтарлықтай шығынға батып отырғаны да жасырын емес. Соған қарамастан, ресми органдарда киберқауіпсіздікті қамтамасыз ететін мамандар жоқтың қасы. «Қазақстанның Киберқорғауы» тұжырымдамасы мен «Цифрлық Қазақстан» мемлекеттік бағдарламасының іс-шараларын іске асырудың белсенді қатысушыларының бірі – «Мемлекеттік техникалық қызмет» акционерлік қоғамы («ГТС» АҚ) болып табылады. Ресми деректерге жүгінсек, елімізде мемлекеттік органдардың сайттарына жасалатын кибершабуыл бір жылда 20 миллиардқа дейін артыпты. Бұл туралы Астана қаласында өткен киберқауіпсіздікті қамтамасыз ету туралы форумда айтылды. Мемлекеттік ақпараттық құрылымдарға 1 миллиардқа жуық шабуыл жасалғанын ескерсек, хакерлердің белсенділігін еш қиындықсыз болжауға болады. Мемлекеттік органдар мен банк секторының электронды ресурстары қылмыскерлердің басты назарында тұр. Әсіресе, хакерлер «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясына жиі шабуылдайды. Онда адамдар туралы жеке мәліметтер бар. Хакерлерге ең қажеттісі де осы деректер болса керек.
Хакерлік шабуылдар да елімізде жыл сайын 3-4 мыңға көбейіп отырады. Қазақстанда кибершабуылдарға қатысты ресми статистика жоқ. Көрсеткіштер тек мамандардың сараптама жүргізуімен болжалды түрде ғана жасалады. Сол көрсеткіштердің өзімен Қазақстан қолданушылары кибералаяқтықтың әсерінен қаржысынан айырылып, қиналған елдердің алғашқы бестігіне кіреді.
Киберқауіпсіздік бағыты бойынша өткен жылдан бастап республиканың бүкіл университеттерінде барлық мамандықтардың студенттері 3 кредит көлемінде «Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар» пәнін оқи бастады. Сонымен қатар «Болашақ» арқылы IT бағыты бойынша мамандар дайындалады. Шамамен, 1000 студент оқуды аяқтады, бұл «Болашақ» бағдарламасы түлектерінің 10 пайызын құрайды. Олардың барлығы Ұлыбритания, АҚШ, Малайзия, Канада, Сингапур және тағы басқа елдердің үздік университеттерінде оқып, солардың көбі мемлекеттік органдарда, IT-компанияларда, университеттерде жұмыс істейді. Сондай-ақ, енді ел үкіметі де хакерлермен күресті жіті бақылап отырады. Тіпті, Үкімет биыл мемлекеттік мекемелердің киберқауіпсіздігін сақтау үшін қазынадан 71 миллиард теңге бөліп отыр. «Бұл қаржы мемлекеттік мекемелерді қорғауға, «Киберқалқан» жүйесін құруға жұмсалады. Жаңадан мамандар шақырдық. Енді технологияны ретке келтіріп, мемлекеттік органдармен қарым-қатынас орнату керек. Қаржы осындай жұмыстар үшін қажет», – дейді Қорғаныс және аэроғарыш министрлігі Ақпараттық қауіпсіздік комитеті төрағасының орынбасары Руслан Әбдіқалықов. Айта кетейік, Руслан Әбдіқалықов атап өткен «Киберқалқан» жүйесін Ұлттық қауіпсіздік комитеті әзірлеген. Аталмыш жоба тек мемлекеттік жүйені бақылауға алу үшін жасалып отыр. Ал кәсіпкерлер, банктер мен ұлттық компаниялар хакерлерден өздері қорғануы тиіс. Егер азаматтардың компьютерлері қорғалмаған болса, мұндай шабуылдар тыйылмайтын түрі бар. Жалпы, кибершабуылды ақпараттық технология саласында қызмет ететін мамандар «ядролық қарумен» теңестіреді. Өйткені одан келген зиян кейбір алпауыт мемлекеттердің өзін тұралатып тастауы әбден ықтимал. Жеке меншік, облыстық, аудандық органдарға қарайтын сайттарды былай қойғанда, кейбір мемлекеттік деңгейдегі мекемелердің де сайттары қорғалмаған. Елімізде кибершабуылдан келген шығынның арту себебі де содан.
