Созақ – қазақтың қасиетті мекені. Созақта бір күн болған адам оны өмір бақи ұмыта алмайды. Осынау киелі туған өлкені жалпақ жұртқа таныстыру мақсатында осы жазбамызды жариялауды оқырманға ұсындық. Созақ – қазақтың ажырамас бір бөлшегі. Қыртысы қалың Қаратау байлығы да елге ортақ.
Былтыр елімізде бірегей жоба – «Ұлы Дала Жорығы» атты республикалық марафон-бәйгесі өтті. Дүбірлі доданың 9-шы күні шабандоздар Түркістан облысына, оның ішінде Созақ ауданының шекарасына келіп жетті. Мұнда олар 300 шақырымды шауып өтіп, Түркістан қаласына бет түзеді.
Марафонға қатысушылар Қыземшек кенті, Тайқоңыр елді мекенінің маңына ат басын тіреді. Марафон-бәйгеге қатысқан командаларды созақтықтар бар сән-салтанатымен күтіп алды. Қазақы дәстүрмен алдарына ас тартып, концерттік бағдарлама ұсынды.
Аталған жобаның авторы Бақытжан Тұрлыбеков туризмді түлету, отаншылдық, салауатты өмір және ұлттық құндылықтар төңірегінде мазмұнды ой қозғады.
– Ілияс Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясын оқығанда Кенесарының 4000 адаммен Созаққа алты күнде жеткені естеріңде болар. 2019 жылы Торғайдан Созаққа дейін 3 азамат 4 атпен 962 шақырымды 11 күнде жүріп өттік. Сонда қазақы қарабайыр аттардың мықтылығына таң қалдық. Осы марафон-бәйге өткізу идеясын ҚР Мәдениет және спорт министріне айтып, қолдау тапты, – деді ол.
Марафон бәйгеге қатысушылар Созақ ауданының аумағына үш күн қонды. Қыземшек кенті, Тайқоңыр елді мекені тұсында ат аяғын суытты. Одан соң Қаратау ауыл округінің Сарыжаз елді мекенінде ат басын тіреді. Одан ары қарай Шолаққорған ауыл округі, Абай елді мекеніне жол жүрді.
«Созақ – барғанша азап, барған соң ғажап» дейтін сөз бар. Кім айтқанын білмедік. Жолдың ұзақтығын айтты ма екен. Демалыс кезінде осы қасиетті мекенге сапарлап, әулие-әмбиелердің басына зиярат етудің сәті түсті. Бірақ жол бұрынғыдай емес, тақтайдай тегіс. Облыс орталығынан тез арада жетіп бардық.
Созақ – қазақ даласы. Кең жазира жеріміздің бір пұшпағы. Мұнда, дастарханнан енші алыспаған қазақтар тұрады. Арағырақтан айтқанда Алпамыс батыр жырында айтыла беретін Баба түкті Шашты Әзіз жатыр. Түгел түркі жұртына ортақ тұлға Түркістандағы Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың жаназасын шығарған Қара бура әулиеде осында. Елім-ай әніндегі, “Қаратаудың басынан көш келеді, Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді” деген атақты Қаратауда осы Созақ ауданында көсіліп жатыр. Қазақ тарихы айтылғанда Созақ даласын айналып өте алмайды. Өйткені Қазақ ел болып ең алғашқы туын тіккенде Созақ астана болды деген деректер бар. Бұл – Созақ шежіресі.
Айтпағымыз, Созақ ауданының туристік орындары жайында еді. Алдымен айтарымыз – Баба Түкті Шашты Әзіз әулие. Кесене Созақ ауданына қарасты Құмкент ауылы, Жылыбұлақ жерінде орналасқан. Кезінде әулие осы жерді кетпенмен өз қолымен қазған дейді деректер. Өзі Жылыбұлақтың басынан мешіт салдырып, тақуалық ғұмыр кешіпті. Қабірі осында. Қырғыздың халық батыры Манастан да көп бұрын өмір сүрген әулие Баба Түкті Шашты Әзізден қазақтың бар әулиелері кейін өмір сүрген деп айтылады.
Баба Түкті Шашты Әзіз әулие жайлы аңыз-әңгімелер өте көп. Ол қиын-қыстауда, жауға шапқанда ұрандататын киелі әулие болған. Күш атасы Қажымұқан додаға түскенде: «Уа аруақ, Баба түкті Шашты Әзіздің рухы қолдай гөр» деп ортаға шыққан екен.
Баба Түкті Шашты Әзіз әулие – қазақ ауыз әдебиетінде жиі кездесетін бейне. Мысалы, «Алпамыс батырда» Байбөрінің түсіне Баба түкті Шашты Әзіз кіріп, әйелінің бір ұл, бір қыз табатыны туралы аян береді, кейін Алпамыстың демеушісі болады. «Қыз Жібек» жырында Төлеген Ақ Жайыққа аттанарда анасы жалғызын жаратқанға, онан соң осы Шашты Әзіз әулиеге тапсыратыны бар. Оның есімі «Қобыланды батыр» жырында да жиі айтылады. Алтын ордаға билік жүргізген Едіге би Шашты Әзіз әулиені өзінің түп атасы санаған. Сондай-ақ тарихи деректерде Баба Түкті Шашты Әзіздің есімі Орта Азия, Қазақстан жеріне Ислам дінін уағыздаушы болып саналатын Ысқақ бабтың замандасы, үзенгілес серігі ретінде жиі айтылады.
Бүгінде қасиетті мекенге кәсіпкер азаматтар демеушілік жасап, шырақшы мен келушілер үйін салып берген. Біз барғанда Орынбордан келген қандастарымыз (ішінде өзге ұлт өкілдері де бар) бір автобус боп келіп жетті. Шетелден ағылып жатқан қонақтар саны көп. Қырғызстан мен Ресейден келетін ғалым-зерттеушілер де бар көрінеді.
Жылыбұлақ жасыл кілем тәрізді көз жауын алып тұр. Маңайын хош иіске бөлеген ауасын жұтқанда бойың байсал тартып, рақат күй кешесің. Шырақшы қайтарда «Еліміздің тәуелсіздігі тұғырлы болсын» деп, барша ата-бабаларымыздың рухына арнап құран оқып, сәт-сапар тіледі.
Бұл жердің тағы бір кереметін айтайық. Ысқақ баб жергілікті халыққа мұсылман дінін таратуда насихат жүргізгенімен, оны түсінгісі келмегендер: «Бұл діннің қандай кереметі бар?» деп қырын қарауға көшеді. Сонда ол алпыс түйе сексеуіл үйгізіп, үстіне Құмар бабаның ұлы Баба түкті Шашты Әзізді қолына Құран ұстатып, құбылаға қаратып отырғызып қойыпты. Өртенген шоқтың үстінде Құран оқып отырған баланы көрген дүйім ел жүректерін ұстап, тәубеге келіпті деседі. Кейіннен ол осы Ысқақ бабтың арқасында қажылыққа барады. Ысқақ бабтың мазары мен Баба түкті Шашты Әзіздің қорымының арасы отыз шақырымдай жер.
Сондай-ақ Қажымұқан бабамыз қайтыс боларынан он күн (бір деректерде 40 күн) бұрын келіп осы әулиенің басына түнеген деген дерек бар. 1947 жылы ауыл адамдарының қолқалауымен «жынды су» ішіп қойып, әулиенің басына барған ол ертесіне күрес кезінде қатты ауырып, көп ұзамай көз жұмыпты. Бұл жөнінде көнекөз қариялар біразға дейін айтып жүрсе керек.
Қазіргі Ташкент, бұрынғы Шаш қаласында білім алған Баба түкті Шашты Әзіз жас күнінде ғылымға құмар болыпты. Кейіннен көз жұмғанында өз жұрты оны қазіргі Құмкент жеріне қалың шеңгелдің арасына жерлепті. Жорыққа аттанар алдында осы Жылыбұлақтан су ішіп кететін Едіге оның ұрпағы. Деректерде оның бесінші атасы саналатын Шашты Әзіздің басына кесенені Едігенің өзі тұрғызған көрінеді. Ол кезде әулиенің өмірден өткеніне 200 жылдай уақыт болған болса, ол шамамен 1400 жылдар.
Кешегі арғы аталарымызға орнықты орда болған, бергі аталарымызға қайыспас қорған болған қасиетті Созақ ауданында әулиелер жатқан киелі орындар аз емес. Соның бірі – Баб Ата (Ысқақ баб) кесене-мешіті.
Ақиқаты басым аңыздарға сенсек, Баб Ата кесене-мешіті – қазақ даласындағы шежірелі жерлердің бірі. Ол – Созақ ауданы Жартытөбе елдімекенінің Баба ата ауылында орналасқан. Дала түріктеріне Ислам дінін ең алғашқы таратушылардың бірі Ысқақ бап деп саналады. Мұхаммед пайғамбардың Хазіретәлі ұрпақтарының бірі. Кей деректерде Қожа Ахмет Иасауидің он үшінші атасы деп көрсетіледі. Тарихи жазбаларда Ысқақ бап Түркістанға қазіргі жыл санауымен алғанда 762-767 жылдары келгені айтылады. Осында келіп Қаратаудың терістігіндегі Қаракөз бұлағының маңына қоныс теуіп, тұрақтанып қалған. Сол жерге мешіт, медресе салып, бала оқытып, қазақ тайпаларын исламға уағыздаған. Ысқақ бап қайтыс болған соң сонда жерленіп, басына сағана орнатылған. Содан бері жергілікті тұрғындар сол жерді Бабата елдімекені деп атап кеткен.
Оның қабірінің басындағы құлаған көне мазарының орнына XIX ғасырда жаңа күмбез салынған. «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында қайта жөндеуден өткен, мемлекет қорғауына алыныпты. Баб Ата күмбезінде намаз үлкен бөлме, сағана, діни-рәсімдік, т.б. бөлмелер бар. Сондай-ақ облыс басшылары мен кәсіпкер азаматтар Баб кесенесінің халық игілігіне айналдыруға көп қамқорлық көрсетіпті. Атап айтқанда, жол тартып, көпірді қалпына келтірген, мектеп, медициналық пунк тағы басқа халыққа қажетті нысандарды жаңғыртқан.
Бүгінде әулие мекенге жер-жерден зират етіп келушілердің қатары көп. Шетелдіктер де аз емес. Жыл сайын тамыз айының соңына таман Баба ата ауылында Ысқақ бабтың аруағына арнап ас беріледі. Бұл қасиетті мекен рухани туризм орны ретінде күннен-күнге жанданып келеді.
Көнекөз қариялар айтады: «Дерек көздерінде «Түркістанда, Сарай Омда Ысқақ баб бірінші болып Әдина (жұма) мешітін салды. 3500 алтын қаражат жұмсады» деп ашық айтады. Ысқақ баб бастап келген жорыққа дейін бұл маңда жамағат мешіті тек Самарқандта ғана болды. Мешіт болмаған соң жамағат та болмады. Демек, бірінші ислам жамағатын Орта Азия мен Түркістанға тұрақтандырып жолға қойған осы үш ағайынды – Абд ар-Рахман баб, Абд ул-Жалил баб және Ысқақ баб».
Ысқақ Баб 120 жыл өмір сүрген. 30 жылы соғыспен өтіп, 100 мәрте қасиетті жорыққа шыққан. Найзасының темірінің салмағы 10 батпан, сойылының салмағы – 24 батпан еді. Ысқақ бабпен 90 жыл сұхбатта болған Қызыр-Ильяс: «Сізге зиярат жасаса, бізге және барлық пайғамбарларға зиярат жасағандай болсын» деп бата бергені жайында деректерде айтылады.
Қазақтың белгілі жазушысы Мұхтар Әуезов осы өңірге 1959-61 жылдары келіпті. Бір сапарында ел басшыларынан астық қоймаға айналдырған кесенені босатып қоюды өтінген екен. Содан бері кезінде тіпті, қаракөл елтірісін соятын цех та болған баба кесенесін тазартып, шаруа жайға айналдыруын тоқтатқан.
Созақ ауданындағы туристер жиі келетін тағы бір нысанның бірі – Бабата. Ол – орта ғасырлардан сақталған қала жұрты. Созақ ауданы, Бабата ауылының маңында. Бабата –Түркістан мен Сайрамнан кейінгі орында әулие бабтардың Қыпшақ даласына ислам дінін таратуында үлкен орталық болған кенттердің бірі. Кентті діни орталыққа айналдырған адам – Ысқақ баб. Ол кісіні халық «Баб ата» деп, кентті де соның есімімен атап кеткен. Бабата кенті ғылымда әдебиетте көптен белгілі, орта ғасырлардағы жазбаларда жиі кездесіп отырады. Орыс ғалымдарынан алғаш назар аударған – Г.И. Спасский. Кеңес дәуірінде Бабата толық зерттеліп, оның кенттік құрылысы, мәдениеті, архитектурасы жайлы деректер жарыққа шыққан.1946 жылы Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (жетек. Ә.Марғұлан), 1948 жылы (жетекші А.Н. Бернштам) зерттеген. 1953-1954, 1957-1958 жылы экспедиция тұрақты қазба жұмыстарын жүргізген. Қазан төңкерісіне дейін осы маңдағы қыстақта Баб Ата медресесі жұмыс істеген. Медресе ғимараты күні бүгінге дейін сақталған.
Созақта туристерді қызықтыратын келісі бір мекен – Келіншектау. Әлде жүз, әлде мың жыл бұрын теріскейде әйгілі бай өтіпті. Әлгі бай аузы уәлі, ақылы мен дәулеті парапар кісі көрінеді. Сол кісінің қылығы тәтті қызы болған екен. Сол қыз майысып, толқып бой жетіпті. Тана көзі талайдың ішіне шоқ түсіріпті. Күнгей елінен теңі табылыпты ақыры. Әлгі бай жалғыз перзентімнен аярым жоқ деп, екі жасқа батасын беріпті, жасауын бөліпті дейді. Жасауды көрген ақын нешеме күн қисса етіп жырласа да, суреттеп тауыса алмапты деседі. Отаудың үздік дөдегесі марқаның жүнінен басылып, бау-басқұры жібек жіптен тоқылыпты.
Шаңырағын алтынмен аптап, уығын күмістен қаптапты. Бар жиһаз жасауды түйеге теңдеп, ал, риза бол қалқам деп, әкесі керуеннің бас жібін қызының қолына ұстатқан көрінеді. Керуен ырғалып-жырғалып Қаратаудың қырқасына көтеріліпті. Қызы құрғыр дүниеге бір табан жақын білем, сол арада түйелерді шөгеріп, жасауды қайыра бір көзден өткізіпті.
Сөйтсе, итаяғы жай өрік ағашынан шабылған екен. Мұны көрген қыз: «Әкем сараңдық жасапты, итаяғымды күмістен соқтырмапты» – деп күйеу жігітті ауылына қайыра шаптырыпты. Күміс итаяққа жұмсаған көрінеді. Бар дәулетін сыпырып, арттырып жіберген ақылды әке әлгі сөзді естіп, қызына қатты налыпты. Сөйтіп, қызына қапаланып, «тас жүрек екенсің, тас бол», – деп теріс батасын беріпті. Ол кезде ғой қарғыстың дөп даритын уағы білем әлгі шөгіп жатқан түйелер, бұйда тартқан қалыңдық солайымен тұрған жерінде тасқа айналып қалыпты. Биік шың Келіншектау аталыпты.
..Жылдар өтіп, жылжып, уақыт озыпты. Бұл дүниеде нешеме ұрпақ ауысыпты – қолдан қашағандай. Әлгі тас түйелер тізіліп жатыр дейді, әлі күнге келіншек мүсіні тамылжып тұрған көрінеді.
Туризм демекші, ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдық мерекесі қарсаңында Түркістан облысы, Созақ ауданының орталығы Шолаққорған ауылында Сұлтанбек Қожанов атындағы өлкетану музейдің ғимараты пайдалануға берілді. Осы уақытқа дейін ескі және шағын ғана ғимаратта орналасқан музей, енді жаңа, зәулім нысанда халыққа қызмет көрсетеді. Музей – өткеннің шежіресі. Сондықтан да жаңа музей ғимараты терең тарихы, құнды жәдігері мол Созақ ауданы үшін ҚР Тәуелсіздігінің 30 жылдық мерейтойына лайықты тарту болды. Біздің алдымызда музей жұмысын жандандырып, халыққа рухани азық беретін құнды жәдігірлермен толықтыру міндеті тұр. Музейде тарихи мұраларды сақтау үшін барлық жағдай жасалған. Орта ғасырдан жеткен жәдігерлер, қазан төңкерісіне дейінгі жергілікті халықтың тұтынған заттары, балбал тастар, жергілікті күйші, ақын-жазушылардың, спортшылар құнды дүниелері, Төлеген Момбековтың, Дина Нұрпейсованың ұстаған қара домбырасы, ел Тәуелсіздігінен, аудан тарихынан сыр шертетін мұралар орналасқан. Қазіргі таңда музей қорында 2700-ден астам астам жәдігер сақталған. «Рухани жаңғыру» бағдарламасын іске асыру үшін алдағы екі жылда құнды жәдігердің санын 5000-ға жеткізу жоспары бар. Сұлтанбек Қожанов атындағы өлкетану музейінің құрылысы аудандық бюджеттен соғылды. Құрылыс жұмыстары 2019 жылы басталып, биыл ел игілігіне берілді.
Музей директоры Ниязәлі Дүйсенбек «Жаңа ғимараттың соғылуына ықпал еткен азаматтарға ризашылығымды білдіремін. Ауылдарда жаңа мәдениет үйі бой көтерді. Осындай істі ұйымдастыра білген аудан әкімі Салыхан Полатовқа алғысымды білдіремін. Біз осылай қоғам қайраткері Сұлтанбек Қожановтың есімін қайта жаңғырттық. Музей қызметкерлерінің алдында болашақ үшін мәдени мұраны сақтау, құнды тарихи жәдігерлерді насихаттау, оны ел ішінен толықтыру сынды үлкен міндет тұр», деп, жұртшылыққа жәдігерлерді таныстырды.
Былтыр елімізде ҚР Рәміздерінің 30 жылдығы кең ауқымда тойланды. Осы ретте, мамыр айында Түркістан облысы әкімдігінің ұйымдастыруымен тарихшы ғалымдар мен археологтардан құралған экспедиция Созақ ауданы, Арпаөзен бойындағы таңбалы тастар тарихымен танысуға сапарға шықты.
Экспедиция құрамында облыс әкімдігінің басшылығы, тарих ғылымдарының докторы, РК ҰҒА академигі Бауыржан Байтанаев, қазақстандық суретші-реставратор, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, ҚР Суретшілер одағының мүшесі Қырым Алтынбеков, қазақстандық кинорежиссер, Канн фестивалінің лауреаты Сергей Дворцевой, жергілікті археологтар мен тарихшылар, журналистер болды.
Таңбалы тастардың шығу тарихы мен оның тәуелсіз Қазақстан рәміздерімен байланысын атап өткен ғалымдар шараның ашылуында тұшымды ой қозғады. Рәміздер тарихы ежелден басталады. Ол көне заман, түркілер дәуіріндегі таңбалар, хандықтар мен патшалықтардың елтаңбалары мен жалаулары және теңгелеріндегі айшықты белгілерімен тығыз байланысты. Мемлекеттік рәміздер – мәдениетіміз, тарихымыз бен менталитетіміздің көркем туындысы. Бүгінгі Арпаөзен таңбалы тастарына жасаған экспедиция мақсаты – осы ежелгі заманнан келе жатқан символиканың XXI ғасырдағы тәуелсіз Қазақстанның рәміздерімен тығыз байланысын насихаттау.
Петроглифтерді зерттеп жүрген ғалым Бауыржан Байтанаев Арпаөзендегі таңбалы тастарды кеңінен насихаттау үшін туризм кластерін дамыту керектігін айтты.
– Киелі Созақ жерінде орналасқан Арпаөзен таңбалы тастары немесе Арпаөзен петроглифтері – қола дәуірінен сақталған құнды ескерткіштер, жартасқа таңбаланған суреттер. Біз осы тарихи жәдігерді кейінгі ұрпаққа жеткізуде вандалдардан қорғауымыз керек. Ол үшін бұл жерде туризмді дамытып, петроглифтерді ЮНЕСКО тізіміне енгізу керек, – деді.
Қола дәуірінен бері сақталған құнды ескерткіш – «Арпаөзен таңбалы тастары» Созақ ауданы, Абай қыстағының оңтүстік-батысында, Қаратаудың Келіншектау деген жотасынан бастау алатын кішірек Арпаөзен бойында орналасқан. Оны Қазақстан ғылым академиясының археологогия экспедициясы зерттеген. Суреттердің жалпы саны – 3,5 мың. Негізгі сюжеттері аңшылыққа, жаугершілік тақырыпқа және жан-жануарлар тіршілігіне арналған. Қос аяқты ат, өгіз және түйе жеккен соғыс және шаруашылық арбалары кездеседі. Ескерткіш біздің заманымыздан бұрынғы 1 және 2-мыңжылдыққа жатады.
Созақ жеріне алғаш келген Қырым Алтынбеков облыс әкімінің орынбасарына Арпаөзен петроглифтерінен ашық аспан астындағы музей жасау арқылы құнды жәдігерлерді қорғауға алуды ұсынды.
Экспедиция сапарының қорытындысымен Созақ ауданындағы тарихи нысандарды туристерге насихаттау мақсатында «Шығыс сақинасы» тұжырымдамасы жасалады.
Сондай-ақ Түркістанда жазда ҚР Рәміздерінің 30 жылдығына орай Арпаөзен петроглифтерінің суреттерінен фотокөрме өтті.
Шерхан Мұртазаның жазғаны бар, “Оңтүстікте Созақ деген ел бар. Бұл шалғай жатқан, өзіне Қыдыр қонған ел” деген. Заңғар жазушымыз Мұхтар Әуезов Созаққа жасаған соңғы сапарында, “Созақты білмеген Қазақты білмейді” деген тұжырым жасапты. Тәкен Әлімқұлов “Мына қарт Қаратауға тіл бітсе, қазақтың талай тарихы ашылар еді ау” деген екен. Бұл ірі ойшылдарымыздың Созақ туралы толғамдары.
Сәкен Сейфуллин түрмеден қашқанда “Ақсақ киік” әніне арқау болған атақты Бетпақдала жатыр көсіліп. Мойынқұм жалдарында “Сәкен асуы” аталатын асу да бар. Шәмші Қалдаяқовтың “Теріскей” әніде осы Созаққа арналған. Шәмшіні бала күнінде Созақтан кеткен деседі. Жыныс ата ауылында “Шәмшінің бұлағы” аталған кішкене бұлақ бар. Жазушы, өлкетанушы Мақсат Қарғабайдың сөзімен айтсақ, Созақ-ең бірінші қазақ хандығының алғаш туын тіккен ұлттық рухтың ордасы.Созақ-аңыз ұялаған өңірінде 200-ден астам әулие- әмбиелер жатқан киелі мекен.Созақ-«Созаққа барсаң күйшімін деме…» демекші күй өнерінің құтты мекені.Созақ – ақын-жазушылары арқылы өзін, өзі арқылы ақын-жазушыларын танытқан өнерлі өлке.Созақ — құмның сусыған үні мен сексеуілдің ызың қаққан әуені, жақпар тасты тауы, сарқыраған өзені, толқыны желмен ойнаған көлдері бар, географиялық жағынан табиғаттың барлық сан қыры табылатын бірден бір аудан.Созақ-Таңбалы тас, Қылыш қара, Арпа өзен, Келіншектау, Мыңжылқы, Ақбикеш сияқты табиғат астында жатқан қайталанбас мұрасы бар өлке. Созақ-өзінің Созақ екендігімен ерекшеленетін, өзін сүйгенді сүйетін мейірімді мекен, қонақжай атырап. Өзін мазақ еткенді қазақ етпейтін, касиеті тылсым табиғатынан табылатын қаһарлы аймақ. Созақ-ынтымағы арқылы ырысын, ырысы арқылы тұрмысын, тұрмысы арқылы мың ісін баянды еткен ежелгі ел, жаңарған жұрт.
Айтқандай, 2017 жылы Созақ ауданындағы Келіншектау етегінде орналасқан Абай елді мекенінде XII ғасырға тән екі балбал тас табылды. Көне тас ескерткішті жергілікті тұрғындар Қаратау жазығындағы Арпа өзені бойынан байқаған. Ер мен әйелдің сұлбасы қашалып бейнеленген тас, орта ғасырдағы тарихтан сыр шертеді.
«Өлең сөздің патшасы» дегендей, сөзіміздің реті келгенде белгілі журналист, ақын Төреғали Тəшеновтің «Созағым менің!» өлеңімен өрнектесек дейміз.
– Алыста жүрсем ажарым менің,
Сағына қалсам – саз әнім менің.
Өр кеудесінен тау самалы ескен,
Сүйемін сені, Созағым менің!
Түспеген оттан қазаны елдің.
Дәулеті асқан ғажабы жердің.
Қазағым десем, түседі еске
Ғажайып елім – Созағым менің!
Төлеген, Сүгір күй болып енген,
Талайды жер бұл түсірген өрден.
Жүрсе де жырақ ұл-қызың өрген,
Кеудесі соғар бір болып елмен.
Жәнібек, Керей басқан жер осы.
Арқаға Алаш асқан жер осы.
Құлыншақ ақын, Шәді төрелер
Уыстап жырды шашқан жер осы.
Тілеуін тілеп, ұрпақтың ақыр
Өлкеде осы Шашты Әзиз жатыр.
Тау менен тасы, төбесі толған –
Әулие, Сұлтан, Би менен Батыр.
Даламды дархан бермеген жатқа,
Тағзым ет, қалқам, Қаратау-қартқа!
Басыңды иіп, тізеңді бүгіп,
Атыңнан түсіп, тізгінді тарт та!
Күні кеше Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды Созақ ауданы тұрғындарымен кездесті. Облыс әкімі өңірді дамытуда осындай кездесулердің маңыздылығына тоқталып, тұрғындармен ақылдаса отырып атқарылған жұмыстар жемісті болатынын атап өтті.
– Алдыңғы аптада ел Президенті Қасым-Жомарт Кемелұлының қабылдауында болдым. Мемлекет басшысы облысты әрі қарай дамыту бойынша нақты тапсырмалар берді. Бүгінгі кездесуде проблемалар ашық айтылып, әділетті түрде шешу жолдарын қарастырамыз. Мақсатымыз – Президентіміз ұсынған «Әділетті қоғам» идеясы жолында шынайы еңбек ету. Түркістан облысын дамытуда сіздердің еңбектеріңіз мол. Ауданды дамыту жұмыстарын жалғастырамыз, – деді Дархан Сатыбалды.
Облыс әкімі былтырғы кездесулер нәтижесінде ел өтініші бойынша шешімін тапқан мәселелерге тоқталды. Атап айтсақ, Аққолтық елді мекенінде 75 орындық ауылдық клубтың құрылыс жұмыстарына 97 млн. теңге қарастырылып, пайдалануға берілді. Биыл Тасты ауылында 75 орындық ауылдық клубтың құрылысын жүргізу үшін бюджеттен 181 млн. теңге бөлінді.
Аққолтық елді мекенінде «Кселл» тарапынан байланыс арнасы мен интернет желісінің базалық станциясы орнатылып, интернет сапасы жақсарған. «Ауыл – Ел бесігі» жобасы аясында былтыр Созақ елді мекенінде 150 млн. теңгеге футбол алаңшасының құрылысы жүргізілген.
Тасты, Жуантөбе, Қаратау, Сызған, Құмкент, Жартытөбе ауылдары мен Қыземшек және Таукентте дәрігерлік амбулатория ғимараттарының жылыту қазандықтары жаңартылған. Аудандық орталық ауруханасына 57 млн. теңгеге реабилитациялық медициналық құрал-жабдықтар сатып алынған. Жұқпалы аурулар бөлімінің ғимаратына 32 млн. теңгеге ағымдағы жөндеу жұмыстары жүргізілген. Шолаққорған ауылындағы «Ақшам» және «Наурыз» шағынаудандарының су құбыры желілерін салуға қаржы бөлінген.
Шолаққорған ауылының 16 көшесіне электр желілері жүргізіліп, 10 дана жаңа трансформатор мен 388 дана жарықтандыру шамы орнатылған.
Кездесуде тұрғындар тарапынан туризмді түлету, инфрақұрылымды жақсарту жөнінде өтініштер айтылды. Облыс әкімінің жеке қабылдауында да ұсыныстар беріліп, тұрғындардың сұрақтары тыңдалды. Дархан Амангелдіұлы әрбір өтініш назарға алынатынын жеткізді.
Былтыр Созақ ауданында өнеркәсіп өнім көлемі 519 млрд. теңгені құрап, 2021 жылмен салыстырғанда 100 млрд. теңгеге артты. Инвестиция көлемі 61,2 млрд. теңгені құрады. Алдағы екі жылда 475 млн. теңгеге 7 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарлануда. Ауыл шаруашылығы саласындағы жалпы өнім көлемі 19,7 млрд. теңгеге жетті. Елді мекендердегі ішкі көшелерді жөндеу үшін бюджеттен былтыр 442 млн. теңге бөлініп, 34 шақырымды құрайтын 23 көше жөндеуден өтті. Осы жылы бюджеттен 27 шақырымды құрайтын 24 көшенің жөндеу жұмыстарына қаражат бөлінді. Сонымен қатар ауданда облыстық маңызы бар 5 автомобиль жолын жөндеуге осы жылы бюджеттен қаржы қаралып, жұмыстар жүріп жатыр.
Туризмнің бір тартымды тұсы – қазақтың ұлттық сусындары. Бұл орайда, туристерді кәсібімен қызықтырған, қымыран сатып 6 үй алған түркістандық түйекеш туралы естуіңіз бар ма? Ол 1996 жылдан бастап түйе шаруашылығын дөңгелетіп отырған – Әзімхан Қалмұратов. Қазіргі таңда тұтастай Созақ ауданын және облыстың бірнеше бөлігін дәруменге бай түйе сүтімен қамтамасыз етуде. Үш жүз түйеден айына үш миллион теңге табыс табатын ақсақалдың жасы бүгінде алпысты алқымдаған. Әйтсе де әлі күнге түйені өзі сауып, өріске де өзі жаяды.
Әзімхан Қалмұратов ойсыл қара тұқымын өсірумен айналысып келе жатқанына қырық жылдан асқан. Ол алғашында 5-10 түйеден бастаған, ал мал басы бүгінде 300-ден асып, тұтас бір шаруашылыққа айналған. Оның сөзінше, пандемия кезінде табиғи өнімге сұраныс тіпті артқан.
“Әсіресе, короновирус асқынып тұрған уақытта қымыранға деген сұраныс қатты өсті және төсек тартып жатып қалған қанша адам шұбат ішіп, басын көтерді”, – дейді ол.
Әзімхан Қалмұратов түйе шаруашылығының арқасында ел қатарлы өмір сүріп отырғанын жеткізді. Тіпті алты баласына алты үй алып берген.
“Осының арқасында балаларымның бәрін аяқтандырдым, шүкір. “Қимылдасаң, қыр асасың” деп түйенің тізгінін ұстадық. Бұл істің де өзіндік қыр-сыры бар. Жазда қалай жайылады, қыста қалай жайылады, жемшөп беру керек – соның бәрін біліп, күтіп-баптауың керек. Есебі бар адам ғана малдың бір басын екеу қылады, есебі жоқ адам шиедей қарыз болады”, – дейді қарт.
“Қуырдақтың көкесін түйе сойғанда көресің” деген сөз қазір жай мақал боп қалса керек. Өйткені Әзімхан Қалмұратов бүгінде түйе етіне деген сұраныс төмен екенін айтады. Әйтсе де сүтін сатып, айына үш миллион теңге табатын қария осының арқасында алты баласына 6 үй алып бергенін жасырмады. Қала берді былтыр бір жылғы табысын жинап, қажылыққа да барып-қайтқан. Сондай-ақ, Қалмұратовтар бүгінде айына 1,5 тоннадай сүт сауып, бүкіл Созақ өңірін қамтамасыз етіп отыр.
Ұлттық сусындар демекші, Созақта ұлттық спортымызды ұлықтап жүрген, туристерге ерекше әсер сыйлайтын нәзікжанды тұлғалар да бар.
Созақ ауылдық округінде жастайынан атқа мініп, көкпар тартып, бәйгеге қатысып жүрген Адолат Алтешова есімді алты баланың анасы тұрады. Адолат 4 жасынан атқа мініпті.
– Мен құрсақта жатқанымда анам көкпар тартып, ат үстінде еркін отырған екен. Әкем де бала күнімізден бізді атқа мінгізіп, көкпар, бәйге сынды ұлттық ойындарға тастамай ертіп баратын. Осылайша кішкентай күнімнен-ақ ат құлағында ойнадым, – деген Адолат Алтешова 13 жасында ауданда өткен бәйгеде бірінші орын алғанын еске алды.
Бүгінде ол қыз қуу мен көкпарға қатысып, көпшілікті тәнті етумен келеді. Сонымен қатар, жолдасымен бірге ағылшын тұқымдас жылқы баптайды. Оларды бәйгеге, көкпарға жаратады. Қолда бірнеше бие ұстап, қымызын сатып, кәсібін де дөңгелетіп отыр. Мұның өзі туризмді түлетуге тамшыдай болса да септігін тигізетіні анық.
Саламат Айбар
