Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында цифрландыруды дамыту, елдің киберқауіпсіздігін нығайту, жасанды интеллект технологияларын қолдану жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Адам күші мен ақыл-ойын алмастыратын жасанды интеллект қарқынды дамып жатыр. Цифрландыру процесі барлық салаға өзгерістер әкелетіні анық. Бүгінде білім беру, медицина саласынан бастап, қарапайым адамдардың тұрмыс-тіршілігіне дейін жасанды интеллектті қолданып жатырмыз. Мемлекет басшысы жасанды интеллектті экономикамызда кеңінен қолдануды, жасанды интеллект жобаларын жасап шығатын кадрларды даярлау мәселесін назардан тыс қалдырған емес.
ІТ мамандық түрлері көп, ең маңыздыларын теріп айтсақ, ең алғашқылары болып саналатын ақпараттық жүйелер, есептеу техникасы және бағдарламалық қамтамасыз ету. Сонымен қатар ІТ саласы мен жаратылыстану, математика, физика саласын байланыстырып тұратын – математикалық және компьютерлік модельдеу деген сияқты мамандықтар маңызды болып саналады. Осы мамандықтарды бітірген түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші 90% дан ешқашан кем болмаған деп айтуға толық негіз бар. Қазіргі уақытпен байланыстырып айтсақ, заман талабына сай бүкіл әлемдік үрдісте деректер ғылымы, «data science» деген мамандық қатты дамып келе жатыр. Сонымен қатар, осы деректер негізінде жұмыс істейітін «artificial intelligence» яғни жасанды интеллект. Деректер ғылымын қорғау, қауіпсіздікке байланысты «cybersecurity» деген мамандық бар, киберқауіпсіздік деп аталады. Осы мамандықтар қазір қатты сұранысқа ие. Атап өткен мамандықтардың арасын байланыстырып тұратын жаңа мамандықтар да ашылып жатыр. Ол – «data science and cybersecurity» яғни деректер ғылымы және киберқауапсіздік деп аталады. Қазір осы мамандықтардың бәрі техникалық және IT ге қатысты жоғарғы оқу орындарында белгілі бір білім беру бағдарламасының аясында жаңа мамандық ретінде жаппай ашылып жатыр. Студенттер білім беру бағдарламасының аясында осы мамандықтарды талдап білім алады. Әзірге ІТ-университеттері тағы да айта кету керек, ІТ-мамандықтарын қоғам және мемелекет сұранысына қарай оқытады. Мысалы, техникалық қолданысына қарай, гуманитарлық немесе бизнес саласындағы қолданысына байланысты мамандықтарды жыл сайын жаңартып, мемелекеттік және халықаралық аккредитациялардан өткізіп отырады. Мысалы, журналистика саласына байланысты IT мамандықтары да бар. Әртүрлі университеттің білім беру бағдарламаларында әрқалай болуы мүмкін.
Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласында халықаралық ынтымақтастық, ғаламдық тәжірибеге сүйену өте маңызды. Қазіргі уақытта Қазақстан киберқалқанын нықтау үшін 16-дан астам меморандумдар мен келісімдерге қол қойды. Олардың ішінде: іс-шараны іске асыру шеңберінде Ұлттық ақпараттық қауіпсіздікті үйлестіру орталығының компьютерлік инциденттерге ден қою қызметі бірер жыл бұрын Индонезия Республикасының компьютерлік инциденттерге ден қою қызметімен «id-CERT» өзара түсіністік туралы меморандумға қайта қол қойды.
Сондай-ақ киберқауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық туралы меморандумдарға Израиль мемлекетінің ұлттық киберқауіпсіздік директоратымен, Türkmenaragatnaşyk агенттігі (Түрікменстан) жанындағы Мемлекеттік киберқауіпсіздік қызметімен, Грузия Әділет министрлігінің деректермен алмасу агенттігі-компьютерлік инциденттерге жедел әрекет ету тобымен қол қойылды. Киберқауіпсіздік тұжырымдамасы аясында арнайы іс шаралар жоспары бекітілді. Тұжырымдаманы іске асыру аясында өткен жылға дейін не қол жеткізілгенін түсінеміз.
Жалпы, жоғарыда айтқанымыздай, IT саланы дамыту және халықтың цифрлық сауаттылығын арттыру мәселелері ерекше өткір тұр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың дамуымен және оларды пайдалану мәдениетін қалыптастырудан озық қарқынмен: азаматтар үшін де, бизнес пен мемлекеттік органдар үшін де тәуекелдер артып келеді.
Мемлекет пен бизнес, азаматтар мен мемлекет, бизнес және азаматтар арасындағы барлық маңызды коммуникациялар цифрланған қоғамның киберқауіпсіздігін күшейту жөніндегі жұмыс. Бұл әрине Қазақстанға да тән жалпыәлемдік үрдіс. ІІМ деректеріне сәйкес, ақпараттық технологиялардың дамуы оларды пайдалану арқылы жасалатын қылмыстардың айтарлықтай өсуіне алып келді. Әлемде секунд сайын 12 мың адам кибершабуылға ұшырайды, ал киберқылмыстардан келтірілген залал жылына 100 миллиард доллардан асады.
Ғаламтордың біздің өмірімізге дендеп енгені белгілі. Ақпараттандыру саласындағы ақпараттық қауіпсіздік (киберқауіпсіздік) – электрондық ақпараттық ресурстардың, ақпараттық жүйелердің және ақпараттық – коммуникациялық инфрақұрылымның сыртқы және ішкі қатерлерден қорғалуының жай-күйі. Біріккен Ұлттар Ұйымының Халықаралық электр байланыс одағы дайындаған ғаламдық киберқауіпсіздік индексі бар. Индекс әлемнің 193 еліндегі киберқауіпсіздік саласындағы құқықтық, техникалық және ұйымдастырушылық шараларды, сондай-ақ даму әлеуетін және басқа мемлекеттермен ынтымақтастықты ескереді. Бұл жерде біз әлемдік рейтингте 31-орында тұрмыз, ТМД елдері арасында Ресейден кейін екінші орындамыз. Елдің осы рейтингтегі орны да «Қазақстанның киберқалқаны» тұжырымдамасын жүзеге асырудың табыстылығының бастапқы критерийлерінің бірі. Енді сіздің сауалыңыздағы – Қазақстандағы IT мамандардың кадр тапшылығына келетін болсақ, ішкі нарықтағы сұранысты қанағаттандыру мәселесі ұзақ уақытты талап етеді. Осы уақытқа дейін IT менеджерлері мен ең инновациялық шешімдер саласындағы мамандарды айтпағанда, бізде әзірлеушілер мен бағдарламашылар жетіспей келді. Маңызды мәселе – сандық жетіспеушілік қана емес, сонымен қатар қолда бар кадрлардың көпшілігінің кәсіби деңгейінің төмендігі. Әрине, еліміздегі бейіндік білім берудің саны мен сапасы әлі де болса ақсап тұр. Бұл мәселені білім беру инфрақұрылымы деңгейінде шешу қажет. Нақты айтқанда, жаңа оқу орындарын ашып, жыл сайын тез өзгеріп, дамып келе жатқан соңғы нарықтық тенденцияларға байланысты қолданыстағы бағдарламаларды жетілдірген абзал әрі маңызды. Процестерді автоматтандыру, робототехника, жасанды интеллект, Data Science және Big Data – бұлар жай ғана сөздер емес, әрбір нақты жағдайда арнайы білімді қажет ететін нақты құралдар. Әйтпесе, олар нақты нарықтық жағдайларға бейімделе алмайды. Десе де, бұл бағыттағы жалпы жұмыстар жүргізілуде. Мысалы, жекеменшік мектептерде оқуға IT ваучерлер беру жоспарланып жатыр. Әрине, бұл аталған мәселенің жалғыз себебі емес, сонымен қатар көптеген компанияда шынымен жақсы мамандарға бәсекеге қабілетті емес жалақы деңгейі сақталған. Ал бұл ең жақсы кадрлардың шетелге көшуіне немесе олардың фрилансерлік жұмысқа өтуіне ықпал етеді. Жалпы вирустар, спамдар, фишинг – бұл қарапайым азаматтарға да, компанияларға да, тіпті тұтат мемлекеттерге жасалатын де шабуылдардың элементтері.
Киберқауіпсіздік кез келген елдің ақпараттық қауіпсіздігінің негізгі құрамдас бөлігі болып табылады. Заманауи ақпараттық технологиялардың қарқынды дамып келе жатқаны сонша, оны пайдаланушылардың өздерін қорғауға уақыты жоқ. Хакерлердің шабуылдары шындыққа айналып, елге де, қарапайым қазақстандықтарға да орасан зор зиян келтіруде.
Оның аясында электронды өнеркәсіп пен бағдарламалық қамтамасыз етудің сенімді өнімдерінің тізілімі құрылды, Ақпараттық қауіпсіздіктің жедел орталықтардың (АҚЖО) 29-ы ашылды. Мемлекеттік органдарға хакерлік шабуылдармен күресетін Ұлттық ақпараттық қауіпсіздікті үйлестіру орталығы жұмыс істейді. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, бүкіл сервердің шабуылдары мен осал тұстарын бақылау үшін мемлекеттік органдардың электронды жүйелері АҚЖО-ға қосылуы керек. Соңғы уақытта хакерлердің шабуылдары коронавирус пандемиясы кезінде болды. Содан кейін мемлекеттік электронды қызметтерге – eGov.kz порталы, E-лицензия және электронды үкіметтің барлық компоненттеріне тарихтағы ең ірі шабуылдардың бірі жасалды. Бұл мемлекеттік органдардың ақпараттық жүйелерінің жұмысына әсер еткенімен, біздің мамандар қабылдаған шаралардың арқасында жеке деректерге ешқандай қауіп төнген жоқ. Жалпы, «Киберқалқан» тұжырымдамасының аясында мемлекеттік органдардың жеке деректерін қорғаудың көптеген озық шешімі жүзеге асырылып жатыр. Мәселен, соның бірі «Қашықтағы жұмыс орны» деп аталатын технология – мемлекеттік қызметшілерге интернетсіз, қауіпсіз ішкі инфрақұрылым аясында өзіне қажетті барлық деректермен жұмыс істеуге мүмкіндік береді. Дәл қазір біз кез келген ақпараттың жоғалу және ағып кету қаупінсіз, қорғаныстың екі еселенген деңгейіне жету үшін барлық электронды жүйелер мен мемлекеттік органдардың деректер қорын онлайн бұлтқа көшіру үстіндеміз. Мұндай кибершабуылдардың негізгі мақсаты хакердің жеке мақсаттары үшін осы ақпаратты одан әрі теріс пайдалану үшін пайдаланушының құпия ақпаратын алу немесе бүкіл бизнес-процестің жұмысын бұзу болуы мүмкін.
