Қазақстанда «Байқоңыр» ғарыш айлағы аумағында 300-ге жуық жаңа жұмыс орны ашылады. Бұл туралы Үкімет басшысы Олжас Бектеновтың депутаттық сауалға берген жауабында айтылған болатын.
«2022 жылғы 2 желтоқсандағы «Байқоңыр» кешені бойынша үкіметаралық комиссияның 8-ші отырысының хаттамасын орындау аясында ресейлік тарап жалға алушылар тізімінен шығаруға ұсынылған 234 нысанның тізімін ұсынды. Олардың негізінде 300-ге жуық жаңа жұмыс орнын ашу арқылы өндірісті ұйымдастыру жоспарлануда», деді О.Бектенов.
Премьер-министр Үкіметтің 2023 жылғы 28 наурыздағы қаулысымен ғарыш саласын дамытудың 2023 – 2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы бекітілгенін, онда белгіленген технологиялық базаның тиімділігін арттыру, өзін-өзі басқару жүйесін қалыптастыру сияқты негізгі тәсілдер қарастырылғанын атап өтті.
Саланы дамытудың стратегиялық міндеттерін Аэроғарыш комитеті жүзеге асырады, оған реттеу, іске асыру және бақылау бойынша қажетті функциялар берілген. Ғарыш саласын дамыту бойынша жұмыстың негізгі бағыты – мемлекеттік тапсырыстар есебінен республикалық бюджеттен қаржыландырылатын елеулі және капиталды қажет ететін жобаларды жүзеге асыру.
«Ғарыш саласын қаржыландырудың жаңа тәсілі ретінде инвестициялық қор ашу мүмкіндігі талқыланып жатыр. Алайда бұл мәселе егжей-тегжейлі зерттеуді қажет етеді», деп қосты Олжас Бектенов.
2023 жылы Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде Қытайдың Солтүстік-батыс политехникалық университетінің филиалы ашылған болатын.
Екі университеттің ғылыми әлеуетін әрі қарай арттыру мақсатында былтыр қос мемлекет басшылары кездесіп, тағы бір маңызды келісімге қол жеткізді. Ғарышты зерттеуге, білікті мамандарды даярлауға және ортақ спутниктерді әзірлеуге жол ашатын келісім аясында Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті мен Солтүстік-батыс политехникалық университеті кіші ғарыш аппаратын бірлесіп жасап, ғарышқа ұшырмақ.
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғылымды қажет ететін технологиялар мен инжиниринг кластерінің бас директоры Әмірхан Темірбаевтың айтуынша, қазіргі күні екі ел оқу орындарының арасында техникалық бағытта магистранттар даярлап, бірлескен ғылыми жұмыстар жүргізуде тығыз байланыс орнаған. Осы уақыт аралығында ғалымдардың бірлескен ғылыми мақалалары жарық көрген.
– Қазіргі таңда әлемдік қауымдастық тарапынан кіші ғарыш аппараттарына, яғни нано және микроспутниктерге деген қызығушылық жоғары. Қарапайым статистикаға жүгінсек, 2010 жылы әлемде небәрі 19 наноспутник ғарышқа ұшырылса, қазіргі күні олардың саны 2 600-ден асты, яғни бұл көрсеткішке қарап, экспоненциалды өсімді көруге болады. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ 2017 жылы өзінің алғашқы наноспутнигін ғарышқа ұшырғанда Қазақстан осы сала бойынша озық 50 елдің қатарына енді. Ал бүгінгі таңда кіші ғарыш аппараттарын ұшырған мемлекеттердің саны 86-ға жетті, – дейді Ә.Темірбаев.
Ғалымның айтуынша, әлемдік қауымдастықтың кіші ғарыш аппараттарына қызығушылығы жайдан-жай емес. Өйткені технологияның өзіне тән ерекшелігі бар. «Біріншіден, шағын ғарыш аппараттарын жасауға үлкен спутниктермен салыстырғанда ондаған, тіпті жүздеген есе аз қаржы жұмсалады. Екіншіден, жобалаудан бастап ғарышқа ұшыруға дейін кететін уақыт мерзімі небәрі 2-3 жыл, ал үлкен ғарыш аппараттарына ондаған жыл кетеді. Үшіншіден, нано және микроспутниктерді жасауда студенттерді жұмылдырудың мүмкіндігі мол. Бұл кез келген университет үшін адами капиталдың дамуына зор ықпалын тигізеді. Осы ерекшеліктерді ескеріп, спутник жасау саласында тәжірибесі бар қос университет бірлескен жобаны қолға алды. Жоба нәтижесінде 6U CubeSat санатындағы кіші ғарыш аппараты жасалып, ғарышқа ұшырылады», деді Әмірхан Темірбаев.
Тараптар келісімінде екі университеттің өз міндеттері нақтыланған. Спутниктің платформасына, оны сынақтан өткізу, ғарышқа жіберу мәселелеріне Солтүстік-батыс политехникалық университеті ғалымдары жауапты болса, ҚазҰУ ғалымдары спутниктің пайдалы жүктемесін, яғни атқаратын басты функциясын қадағалап, оған қажетті құрылғыларды дайындайды.
Спутник негізгі 3 міндетті атқарады. Оның алғашқысы ғылыми зерттеу эксперименті. Жердің тартылыс күшіне негізделіп, гравиметрикалық өлшеулер жүргізіледі. Егер бұл эксперимент ойдағыдай іске асатын болса, орбитадан спутниктің көмегімен жер қыртысының гетерогенді қасиеттерін, яғни қай аумақта жердің тартылыс күшінің өзгеше екенін болжауға болады. Бұл геологиялық барлау жұмыстарының негізіне жатады. Екіншіден, IoST (Internet of Space Things – ғарыштық заттардың интернеті) технологиясының көмегімен болашақта экологиялық, ауыл шаруашылығы мәселелерін шешуге болады. Ал үшіншісі студенттердің ғылыми жұмыстарымен байланысты. Яғни студенттердің коммерциялық емес жабдықтарды (COTS) пайдаланып жасаған құрылғылары ғарышта сынақтан өтпек.
«Байқоңыр» ғарыш айлағынан 2025 жылға арналған ғарыш аппараттарын ұшыру жоспарына тоқталсақ, Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы 1999 жылғы 18 қарашадағы «Байқоңыр» ғарыш айлағынан ғарыш аппараттарын ұшыру және зымырандарды сынақтан өткізу жоспарлары бойынша қорытынды (келісім) беру және алу тәртібі туралы келісімге сәйкес Ресей тарапы дипломатиялық арналар арқылы 2025 жылға арналған Ғарыш аппараттарын ұшыру жоспарын тапсырды.
2025 жылы ұшырылымдар келесідей болады:
* Ресей Федерациясының “Ресейдің ғарыштық қызметі”мемлекеттік бағдарламасы;
* халықаралық ынтымақтастық бағдарламалары;
* коммерциялық жобалар.
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі ұсынылған жоспарда әскери мақсаттағы ғарыш аппараттарын ұшыру, сондай-ақ «Байқоңыр» ғарыш айлағынан зымырандарды сынақтан өткізу жоқ екенін хабарлады.
Ұсынылған жоспар Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы ғарыш саласындағы тығыз ынтымақтастықтың жалғасуын, сондай-ақ халықаралық ашықтық нормалары мен қағидаттарының сақталуын көрсетеді.
Ғарышты игеру мақсатында әлем елдері мен жеке компаниялар миллиардтаған доллар жұмсап жатыр. Атап айтсақ, «NASA», «ESA» ұйымдарынан бөлек, жеке секторда «SpaceX», «Amazon», «Virgin Galactic» сынды кәсіпорындар ғарыш логистика саласын дамытуға ден қойып отыр. Мысалы, «Starlink» жобасы арқылы «SpaceX» интернет қызметтерін бүкіл әлемге таратуға мүмкіндік алды. Ал Еуропа ғарыш агенттігі мен «NASA» ғарыш миссияларын тұрақты түрде қаржыландырып отыр. Қытай да ғарыш саласында өз орнын нығайтып келеді. Бұл елде кейінгі жылдары 9200-ден астам жаңа ғарыш компаниялары тіркелген. Олардың көбі телекоммуникация, жерсеріктер өндірісіне бағытталған. Ғарышты игеру үрдісі тек экономикалық табыстар әкеліп қоймай, болашақта адамзаттың өмір сүру шекарасын кеңейтудің маңызды тетігіне айналмақ.
«PwC»-тің зерттеулеріне сүйенсек, ғаламдық ғарыш секторының құны 2022 жылы 469 миллиард долларға жетіп, жыл сайын қарқынды өсіп келеді. Бұл салаға инвестициялар негізінен венчурлық қорлардан, жеке капиталдан, телекоммуникация, «IT», аэроғарыш салаларындағы ірі компаниялардан түседі. Жеке капитал жалпы инвестиция көлемінің 80%-ын құрап отыр. 2015 жылдан бері ғарыш секторына 600-ден астам компанияға бағытталған 47 миллиард доллардан астам инвестиция құйылған. Бұл көрсеткіш ғарыш технологияларының экономикалық тартымдылығының артып келе жатқанын көрсетеді. Бүгінде АҚШ пен Ұлыбритания ғарыш инвестициялары бойынша алдыңғы орында тұр. Мәселен, 2015 жылы инвестициялардың тек 56%-ы табысты жобаларға тиесілі болса, 2022 жылы бұл көрсеткіш 95%-ға дейін өскен. «Morgan Stanley Research» конгломератының болжамы бойынша, 2040 жылға қарай ғарыш индустриясына құйылатын инвестиция 1 триллион доллардан асуы мүмкін.
Ғарыш технологиялары саласында көп инвестиция тартатын компаниялардың ішінде «Iridium Communications Inc» ерекше орын алады. Ол 66 серіктен тұратын спутниктік желісі арқылы жаһандық мобильді байланыс қызметтерін ұсынады. 2024 жылдың үшінші тоқсанында компанияның абоненттер саны 2 миллионға жетіп, жылдық көрсеткішпен салыстырғанда 11%-ға өскен. Олардың спутник байланысы қызметтері мен мемлекеттік келісімшарттар арқылы табыс тауып отыр. Компанияның қазіргі акция бағасы 27,9 доллар болса, бір жылдың ішінде 40,6 долларға жетуі мүмкін деген болжам бар. Бұл кіріс 45,5%-ға өседі деген сөз.
