Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында инновациялық жүйені дамыту, цифрландыруды дамыту, электронды үкіметтің игілігі, жасанды интеллект технологияларын қолдану жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Уақытты бағындыру мүмкін еместігін білеміз. Бірақ өз уақытымызға иелік ете аламыз. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың арқасында адамдар күнделікті тұрмысын өз уақыты мен ыңғайына икемдеуге әуес. Инновациялардың көмегімен күрделі іскерлік операцияларды жүзеге асыру үшін уақыт тығыздығы, жер қашықтығы деген ұғымдар кедергі болудан қалып бара жатқаны да рас. Осы ретте IT саласының мамандарын көптеп даярлау, оларды қолдау уақыт талабы болып отыр.
Мемлекет басшысы цифрландыру және инновацияны енгізу мәселесіне баса мән береді. Бұл өте құптарлық әрекет. Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары” атты жолдауында Қасым-Жомарт Тоқаев ІТ саласы бойынша төмендегідей мәлімдеме жасаған еді:
– Біздің маңызды стратегиялық міндетіміз – Қазақстанды ІТ мемлекетке айналдыру. Цифрландыру ісінде нақты жетістіктеріміз де жоқ емес. Жасанды интеллектінің мүмкіндіктерін толық пайдалансақ, білім экономикасына тың серпін береміз. Жетекші халықаралық компаниялармен ынтымақтастық орнату керек. Білікті мамандар даярлауымыз қажет. Кемінде үш белгілі жоғары оқу орны жасанды интеллект саласына қажетті кадр даярлаумен және зерттеулер жүргізумен айналысуы керек,- деген еді мемлекет басшысы.
Осы орайда «QazInnovations» АҚ инновацияларды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі Инновациялық экожүйені дамыту орталығының директоры Мадияр Абилов еліміз инновацияны дамытуда қандай мәселелермен бетпе-бет келіп отырғанын айтып берді.
«Қолға алынған көптеген іс-шараға, күш-жігерге қарамастан, республикада инновациялық экономиканың толық дамуына қол жеткізу үшін әлі де еңсеру керек проблемалар жоқ емес, бар. Басты мәселелерге тоқталып өтсем, біріншісі – қаржыландырудың жетіспеушілігі дер едім. Қазақстанда инновациялық жобаларды қаржыландыру бағдарламалары бар, алайда әлі де қаражаттың жетіспеушілігі бар, бұл инновациялық жобаларды дамытуды қиындатуы мүмкін. Стартап жобалар үшін, оның ішінде екінші деңгейлі банктерге (ЕДБ) жеңілдетілген кредиттер беру және мемлекеттен кредиттерді субсидиялау арқылы жеткілікті қаржылық қолдаудың болмауы мәселеге айналып отыр.
Содан соң білікті кадрлардың да жетіспеуі жұмысты қиындатады. Инновациялық жобалардың сапасы мен санын арттыру үшін инновация саласындағы білікті мамандардың санын көбейту қажет. Сондай-ақ инновациялық мәдениеттің төмен екенін де айта кету керек. Қазақстанда инновациялық мәдениет әлі де төмен, бұл инновациялық идеяларды таратуды және жаңа технологияларды енгізуді қиындатады. Яғни, инновацияларды әзірлеу және енгізу қажеттілігін бәрі бірдей толық түсіне бермейді.
«Періштелік» инвестициялар нарығын ынталандыру мақсатында заңнамаға салықтық преференцияларды тезірек енгізу қажет. Мәселен, Ресейдің тәжірибесі бойынша, сәтсіз періште жобаларға салынған шығындар табысты стартаптан жеке табыс салығын өтеу арқылы өтеледі. Бұл шара періште жобалар үшін қауіп-қатерді азайтады.
Бұдан бөлек стартаптардың шектеулі болуы, халық санының аз болуынан оның ауқымының да шектеулі болуы, сонымен бірге венчурлық қаржыландыру саласында білікті мамандардың жетіспеушілігі және таланттардың кетіп қалуы саладағы басты мәселелерге айналды» — дейді ол.
Тәуелсіздік жылдарында Қазақстан ғалымдары 30 мыңнан астам инновациялық патент рәсімдепті. Бір қарасаң, көңіл көншитін көрсеткіш. Бірақ соңғы 3 жылда инноватор ғалымдардың белсенділігі күрт кеміген. Мысалы 2018 жылы аталмыш салада жалғыз патент рәсімделді. Ал осыдан 3 жыл бұрын 378 патент тіркелген болатын. Десек те ғылыми патенттің саны біздің жағдайда инновациялық ахуалға өлшем бола алмаса керек. Инновациялық өнімнің ел экономикасындағы үлесі қандай? Мәселе осында… Статистика комитетінің дерегіне сенсек, 2018 жылғы жалпы ішкі өнімнің 1,98%-ы иновациялық жобалардан түскен. Ал жалпы ішкі өнімнің инновацияны дамытуға тек 0,17%-ы ғана бөлінетін көрінеді.
Инновация дегенде Қазақстанның бұл үрдіске тым кешігіп кіріскенін, о баста шикізатқа сеніп, ғылымның әлеуетіне көп көңіл бөлінбегенін жиі айтамыз. Алайда технологиялық дамуға деген ұмтылыс 1997 жылы қабылданған кәсіпкерлік туралы заңда алғаш көрініс берген екен. Аталмыш құжатта ғылыми жаңалықтар мен жаңа технологиялар заманауи өндірістің басты құралы болуы керек деп көрсетілген. 2006 жылы бұл заңға түзету енгізіліп, жаңа технологияға бет бұрған кәсіпорындарды мемлекет тарапынан қаржылай қолдау тетіктері заңмен бекітілді. Ал 2011 жылы “Ғылым туралы” заң қабылданып, инновациямен айналысатын ұйымдардың жобаларын бюджеттен қаржыландыруға кепілдік берілді. Аталмыш тетіктер айқын әрі тиімді болғанымен, көпке дейін макроэкономикалық әсері сезіле қоймады. Қазірдің өзінде шекеміз шылқып отырғаны шамалы. Өйткені Қазақстан индустриясы алғаш қалыптасқан кезеңде-ақ ұланғайыр даланың қойнауындағы байлықты сүлікше соруға негізделген болатын. Елдегі ең ірі өндіріс ошақтарының барлығы табиғи байлықты шикізатқа айналдыру үшін салынды. Экономиканы әртараптандыру ұранға айналғанымен, іске асыру оңайға түспей жатқанының бір себебі осында. Бір сөзбен айтқанда бізде индустриялық инфрақұрылым болғанымен, инновациялық инфрақұрылым ақсап жатты. Сол себепті 2012 жылы индустриялық-инновациялық үдерістерді қолдауға бағытталған заңнамалық құжат қабылданды. Бұл өндірісті цифрландыру, технологиялық трансформация, инновациялық басқару деген ұғымдар трендке айналған кез еді. Индустриялық-инновациялық дамудың бесжылдық бағдарламалары қолданыстағы кәсіпорындарды модернизациялап қана қоймай, жұмыс стилі жаңаша құрылған жүздеген кәсіпорынды өмірге әкелді. Оның кейбірі ашылмай жатып жабылса, кейбірі аяқтан тұрып, алға басты. “Адам факторы” инновациямен бетпе-бет келгенде осылай болатынын көрдік.
Инновация экономиканың өзегіне айналуы үшін оған шағын және орта бизнес мүдделі болуы керек деген түсінік бар. Қазір инновацияға бет бұрған кәсіпорындарды қолдау үшін мемлекеттік гранттың 9 түрі қарастырылған. Өз мамандарын шетелде оқыту, өзге елдің білікті мамандарын өндіріске тарту, инновациясы алға озған консалтинг-инженерлік ұйымдарды тарту, басқару және өндірістік технологияларды енгізу, өндірістік проблемаларды шешуге бағытталған инновациялық зерттеулер, инновацияға құрылған бизнесті бастапқы кезеңде қолдау, ғылыми жаңалықты шетелде патенттеу, озық технологияны меншік ретінде сатып алу, инновацияны коммерциялау мемлекеттік грант есебінен іске асырылуы тиіс. Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы қарқын алып тұрған кезде жылына 350 жаңа кәсіпорын ашылған кездер де болды. Соның қайсысы осы аталған 9 гранттың игілігін көріп, қайсысы шет қалды деген сұрақ туады. Мемлекет тарапынан қолдау қарастырылғанмен, оған қол жеткізу мүмкіндігі әркелкі болуы аяққа тұсау болып отыр.
Алдын ала бағалау бойынша, 2025 жылға қарай Қазақстан экономикасын цифрландырудан келетін тікелей пайда — қосымша 1,7 — 2,2 трлн теңгені құрайды. Осылайша 2025 жылға қарай жеке инвестицияларды ескере отырып, инвестициялардың жалпы көлеміне инвестициялардан 4,8 — 6,4 есе қайтарымды қамтамасыз етеді.
ЖІӨ тұрғысынан ең маңызды нәтижесі 12 негізгі жобаға түседі:
- АT-стартаптардың халықаралық технопаркін құру (Astana Нub);
- «Интеллектуалды кен орны» жобаларын іске асыру, Индустрия 4.0 технологияларын енгізу, модельдік фабрикаларды құру;
- Paper-Free принципін енгізу;
- Зияткерлік көлік жүйесін құру;
- Электрондық сауданы дамыту;
- ШОБ үшін цифрлық платформа құру (бірыңғай терезе);
- Көлеңкелі айналымды қысқарту үшін тауарларды таңбалауға арналған ақпараттық жүйені дамыту;
- Қолма-қол ақшасыз төлемдерді дамыту бойынша шаралар кешенін жүзеге асыру;
- Ашық платформаларды (Open API), Big Data және жасанды зердені дамыту;
- Телекоммуникациялық инфрақұрылымды дамыту, оның ішінде кеңжолақты желіні жүргізу;
- Кедендік және салықтық әкімшілікті жетілдіру және электрондық мағлұмдауға көшу;
- Smart City жобаларын іске асыру.
«Бүгінде бүкіл әлемде техкәсіпкерлер, инженер-өнертапқыштар мен инвесторлардың белсенді өзара әрекеттесу орындарында стартаптар мен инновацияларды дамыту үшін технологиялық кластерлер қалыптастырылуда. Мұндай жобаларды мемлекеттік деңгейде табысты жүзеге асыруға ықпал ететін технологиялық әртараптандыру елдердің экономикалық дамуының жоғары қарқынын және адам капиталын дамытуды қамтамасыз етеді», — деді сала мамандары.
Цифрландыру экономикалық тиімділік пен бәсекеге қабілеттілікті арттырудан басқа, әлеуметтік салаларға да оң әсерін береді. Білім беру, денсаулық сақтау және инвестициялық ортада сапалы даму нәтижесі күтіледі. Бұл нәтиже ұзақ мерзімді келешекте әлемнің озық дамыған елдерімен әлеуметтік-экономикалық дамудың алшақтығын айтарлықтай төмендетеді.
