Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында инновациялық даму, цифрландыруды дамыту, электронды үкіметтің игілігі, жасанды интеллект технологияларын қолдану жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Инновация экономиканың өзегіне айналуы үшін оған шағын және орта бизнес мүдделі болуы керек деген түсінік бар. Қазір инновацияға бет бұрған кәсіпорындарды қолдау үшін мемлекеттік гранттың 9 түрі қарастырылған. Өз мамандарын шетелде оқыту, өзге елдің білікті мамандарын өндіріске тарту, инновациясы алға озған консалтинг-инженерлік ұйымдарды тарту, басқару және өндірістік технологияларды енгізу, өндірістік проблемаларды шешуге бағытталған инновациялық зерттеулер, инновацияға құрылған бизнесті бастапқы кезеңде қолдау, ғылыми жаңалықты шетелде патенттеу, озық технологияны меншік ретінде сатып алу, инновацияны коммерциялау мемлекеттік грант есебінен іске асырылуы тиіс. Индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы қарқын алып тұрған кезде жылына 350 жаңа кәсіпорын ашылған кездер де болды. Соның қайсысы осы аталған 9 гранттың игілігін көріп, қайсысы шет қалды деген сұрақ туады. Мемлекет тарапынан қолдау қарастырылғанмен, оған қол жеткізу мүмкіндігі әркелкі болуы аяққа тұсау болып отыр.
Қазақстанда ғылыми жаңалықтарды өмірге икемдейтін 8 ірі технологиялық парк бар. Ал ғылыми-зерттеу тәжірибелік-конструкторлық жұмыспен шұғылданып отырған 384 ұйым бар. Оларда шамамен 17,2 мың зерттеуші жұмыс істейді.
Өндірісті ғылыммен ұштастыру, шеттен дайын технология сатып алудың орнына жергілікті ғалымдармен бірлесіп жасау деген түсінік отандық кәсіпорындардың қаперіне енді кіре бастады. Мысалы, “ҚазАтомӨнеркәсіп” ұлттық компаниясы Өскеменнің Д.Серікбаев атындағы техникалық университетімен бірлесіп қазақ атомының алғашқы PhD-докторларын тәрбиелеп жатыр. Осы университет ғалымдары жергілікті зауыттармен бірге титан мен танталды адам сүйегімен алмастыру, ал ниобиден жасалған жоғары өткізгіш сымдарды компьютерлік томографияға қолдану жобасын қолға алды. Аталмыш жобаның мүмкіндіктерін әлемде сала жетекшісі саналатын жапониялық Furukawa компаниясының өкілдері жоғары бағалап отыр. Бұл жобаның инновациялық әсерінен экономиканы әртараптандыру мүмкіндігі жоғары. Шикі құйма ретінде арзанға кетіп жатқан Кенді Алтайдың асыл металдары лайықты бағаға дайын өнім ретінде сатылады деген сөз.
Қазақстанда инновация саласында жұмыс істейтін 30 мыңнан астам ұйым бар екен. Бірақ олардың қызметіне жүгініп жатқан отандық инвесторлар аз. Елдегі кәсіпорындардың инновациялық белсенділігі 10% ғана. Ал дамыған мемлекеттерде бұл көрсеткіш 50-70%. Дегенмен 2018 жылы инновацияға бөлінген инвестицияның 86%-ы отандық бизнеске тиесілі болды. Ал шетелдік инвестицияның үлесі –11%. Қалған 3%-ды мемлекет қамтамасыз еткен.
Инновацияға салынған 850 млрд теңгеден астам инвестиция 1,18 трлн теңгенің өнімі болып қайтқан. Оның 930,1 млрд теңгесін қайта өңдеу кәсіпорындары, 104,7 млрд теңгесін тау-кен кәсіпорындары берген.
Қазақстандық инновация дегенде тілдің ұшына Астана қаржы орталығының жанынан құрылған Fintech hub, Astana hub, Tech Garden, Qaz Tech Ventures сияқты орталықтардың аты келеді. Мысалы Astana hub “Цифрлық Қазақстан” бағдарламасының аясында 244 инновациялық жобаға мұрындық болған. Түрлі мемлекеттік органдар халықпен кері байланыс орнату үшін мобильді қосымшаларды осы орталыққа жасатады. Astana hub елдегі электрондық саудаға да атсалысып отыр. Ал Tech Garden ұйымы арқылы 232 инновациялық жобаның тұсауы кесілген.
Қазіргі таңда Қазақстанда түрлі мемлекеттік органдар, даму институттары, ұлттық компаниялар мен холдингтер ұсынатын шағын және орта бизнесті, ірі кәсіпорындарды, инноваторларды, ісін жаңа бастаған кәсіпкерлерді қолдаудың бірқатар құралы бар. Сонымен қоса инноваторларға ғылыми және технологиялық инновацияларды дамытуды ынталандыруға, сондай-ақ қазақстандық кәсіпорындардың әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілеттілігін арттыруға бағытталған түрлі бағдарламалар мен бастамалар арқылы қолдау көрсетіледі.
Қазақстанның инновацияны дамытуға қалай ықпал ететініне тоқталсам, оған бірнеше мысал келтіруге болады. Соның бірі – инновациялық орталықтар құру. Елімізде бірнеше инновациялық орталық, соның ішінде Astana Hub және TechGarden-ді атап өтуге болады. Олар кәсіпкерлер мен стартаптарға өз идеяларын дамытуға және коммерцияландыруға көмек көрсетеді. Егін егу кезіндегі жобаларды қаржыландыруды ынталандыру үшін Дүниежүзілік банкпен бірлесіп іске асатын «Өнімді инновацияларды ынталандыру» жобасы шеңберінде Tumar Venture Fund қаржыландырудың венчурлік қоры құрылды.
Инвестициялау мәдениетін дамыту үшін Astana Hub халықаралық технологиялық паркі базасында инвесторлар үшін «Инвесторлар мектебі» білім беру курстары құрылды. Бұл – бизнес иелері, инвесторлар және «періште» инвесторлары үшін венчурлық капиталды инвестициялаудың қарқынды курсы. Курс бағдарламасы инвестициялардың бүкіл кезеңін, яғни жеткізушілерді іздеуден бастап инвестиция табуға дейінгі кезеңді қамтиды.
Сондай-ақ бизнесті тіркеуді жеңілдету шаралары да қолға алынды. Мәселен, елімізде бизнесті тіркеу рәсімі едәуір жеңілдетілді, бұл кәсіпкерлік қызметті дамытуға ықпал етеді және жаңа инновациялық жобалардың пайда болуын ынталандырады. Бұдан бөлек стартаптарды қолдау, яғни үкімет әртүрлі гранттар мен қорлар арқылы стартаптарға қаржылық қолдау көрсетіп жүр.
Дегенмен қолға алынған көптеген іс-шараға, күш-жігерге қарамастан, республикада инновациялық экономиканың толық дамуына қол жеткізу үшін әлі де еңсеру керек проблемалар жоқ емес, бар. Басты мәселелерге тоқталып өтсем, біріншісі – қаржыландырудың жетіспеушілігі дер едім. Қазақстанда инновациялық жобаларды қаржыландыру бағдарламалары бар, алайда әлі де қаражаттың жетіспеушілігі бар, бұл инновациялық жобаларды дамытуды қиындатуы мүмкін. Стартап жобалар үшін, оның ішінде екінші деңгейлі банктерге (ЕДБ) жеңілдетілген кредиттер беру және мемлекеттен кредиттерді субсидиялау арқылы жеткілікті қаржылық қолдаудың болмауы мәселеге айналып отыр.
Содан соң білікті кадрлардың да жетіспеуі жұмысты қиындатады. Инновациялық жобалардың сапасы мен санын арттыру үшін инновация саласындағы білікті мамандардың санын көбейту қажет. Сондай-ақ инновациялық мәдениеттің төмен екенін де айта кету керек. Қазақстанда инновациялық мәдениет әлі де төмен, бұл инновациялық идеяларды таратуды және жаңа технологияларды енгізуді қиындатады. Яғни, инновацияларды әзірлеу және енгізу қажеттілігін бәрі бірдей толық түсіне бермейді.
Қазақстан экономиканың әртүрлі салаларында: энергетика, ауыл шаруашылығы, медицина, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар (АКТ), ғарыштық технологиялар, көлік және логистика салаларында инновациялық жобаларды белсенді түрде дамытып жатыр. Дегенмен соңғы жылдары АКТ индустриясы қарқынды дамып келеді, яғни цифрландыруға болатын барлық саланы цифрландыру, әртүрлі нарықтарды, әсіресе IT мен жасанды интеллектіге қатысты барлық нәрселерді цифрландыру.
Мұны біз технологияларды коммерцияландыруға арналған QAZINNOVATIONS НАРИ инновациялық гранттарын беру мысалында қарастыра аламыз. Осылайша QazInnovations инновациялық гранттарын беру конкурсы аясында 2022 жылы басым бағыттар бойынша 146 өтінім тіркелген болатын.
Байқау нәтижесінде 17 жобамен инновациялық гранттар беру туралы келісім жасалды, олардың барлығы АКТ саласына тиесілі. 2021 жылы да шамамен осындай болды. АКТ индустриясының ауқымы кең болғандықтан, оны басқа салалардағы жобалармен/стартаптармен салыстырғанда қаржыландыру оңай. Сізге медицина саласындағы сияқты көптеген клиникалық немесе клиникаға дейінгі зерттеулер жүргізудің, шетелдік аккредиттелген журналдарда ғылыми мақалалар жариялаудың, FDA және басқа патенттерді алудың немесе «ғарыш кемесі» ұшып кеткенше бірнеше рет сынақтан өтудің қажеті жоқ.
Бұл жобалар оның бір парасы ғана. Ел инновациялық экономиканы белсенді дамытып, ғылыми-техникалық әлеуетті дамытуға қомақты ресурстарды инвестициялап жатыр.
Инновацияның жаһандық трендтері мен отандық әлеуетін ескеріп, өткен жылдың соңында ҚР Премьер-Министрі жанындағы Технологиялық саясат жөніндегі кеңес экономикалық дамудың келесі басым бағыттарын бекітті. Бұлар – MedTech, AgriTech және GreenTech. Яғни, мемлекет қолдау көрсететін жобаларға басымдық беріледі.
MedTech курсы 2023 жылы технологиялық болжамды жүргізудің пилоттық жобасы ретінде белгіленді. QazInnovations бұл бағытта жұмысты бастап кетті. Foresight нәтижелері бойынша, жыл соңына дейін өнімдердің, технологиялардың және субъектілердің тізбесі бар басым бағыттарды анықтау, сондай-ақ жобалардың қаржылық моделін әзірлеу жоспарлануда.
