Президент бастамасымен елімізде «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы қолға алынғаны белгілі. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өз Жолдауында 2025 жылға дейін 800 мың баланың заманауи мектепте оқуына жағдай жасалатындығын айтқан еді. Бұл жоба аясында, мектептер жаңа бірыңғай стандарт бойынша салынады. Ауылда да, қалада да бірдей болады. Бастауыш және жоғары сынып оқушылары мектепте бөлек блоктарда оқып, әр блоктың өз оқу кабинеттері, дәретханалары, спорт залдары болады. Балалар үшін қауіпсіздік шаралары қатаң сақталады. Яғни, бейнебақылау орнатылады. Оқушыларға ыңғайлы болу үшін оқу құралдарын сақтауға, ауыстырып киетін киімге арналған жеке шкафтар, сондай-ақ кітап оқуға, балалардың шығармашылық дамуы мен демалуына тиісті жағдайлар жасалады.
Жобаның тағы бір артықшылығы–құрылыс толығымен қаржыландырылған. Бұрын мектеп құрылысын қаржыландыруға облыстық және аудандық бюджеттерден қаражат тапшылығына байланысты мектептер жеткілікті көлемде салынбай, ұзақ мерзімді құрылыстар проблемасы туындап келген болса, қазір мақсатты қаражат республикалық бюджеттен бөлінеді.
Сондай-ақ, ішкі ғана емес, сыртқы инфрақұрылым да қарастырылған. Мектепке апаратын жаяу жүргіншілер жолы, автобус бағыттарын алдын ала іске қосу, аялдамаларды дайындау, мектепке апаратын жолдарға жарық беру мәселелері де шешімін табады. Осыған дейінгі білім ошақтарынан ерекшеленетін жайлы мектеп деген – осы.
Ұлттық жоба аясында 2025 жылға дейін елімізде 401 жаңа мектеп салу қарастырылған болатын. Заманға сай салынатын бұл мектептер 842 мың оқушыға шақталған. Осының нәтижесінде, елдегі үш ауысымды оқу үдерісінен құтылуға мүмкіндік бар. Жобаның жалпы бюджеті – 2,6 трлн теңге. Оның 1 трлн 960 млрд теңгесі республикалық бюджеттен, 646,5 млрд теңгесі Ұлттық қордан бөлінеді. Биыл 499,9 млрд теңгені, 2024 жылы – 1 трлн 038,3 млрд теңгені, 2025 жылы 1 трлн 068,2 млрд теңгені игеру жоспарланып отыр. Бұл ретте бөлінген қаржының 2 трлн 36 млрд теңгесі мектептердің құрылысына, ал 243 млрд теңгесі пайдалануға берілген білім ордаларын күтіп ұстауға жұмсалады. Жаңа мектептер 300, 600, 900, 1 200, 1 500, 2 000 немесе 2 500 орындық деп белгіленген жеті түрлі нұсқаның біріне сай салынуы қажет. Олардың әрқайсысында роботтехника кабинеті, бірнеше зертхана, ауданы 88 шаршы метр болатын хореография залы, үш коворкинг алаңы (бастауыш сынып оқушылары, орта сыныптар және мұғалімдер үшін) болуы керек. Сондай-ақ мектептерде бастауыш сыныптары (9х18м) мен орта буын, жоғарғы сынып оқушыларына (36х18м) бөлек спорт залдары болады. Әр сыныпта интерактивті тақта және мұғалімге арналған компьютер қойылады. Жаңа мектептерде ерекше балалар үшін кедергісіз орта құрылуы керек: арнайы пандустар, лифтілер, дәретханалар, инклюзивті білім беру бөлмесі дайындалады. Сонымен қатар интерьер дизайнының бірқатар элементі мен архитектуралық шешімдері ұлттық нақышта жасалуға тиіс.
Құрылыс кезінде жалпы жағдайды бақылайтын ақпараттық цифрлы платформа жұмыс істейтін болады. Ақпараттық жүйе алғаш рет осындай ірі ұлттық жобада қолданылмақ. Электронды жүйе құрылыстың барлық кезеңін ашық бақылауға мүмкіндік береді. Жүйенің ерекшелігі – тапсырыс беруші, құрылысшылар, әкімдіктердің бірнеше басқармасы, министрліктер, техникалық бақылау сарапшылары және басқалары бірлесіп жұмыс істеп, бірге тапсырма беріп, оны бақылап, мәселе туындаса сол бойда бюрократиясыз, уақтылы шешіп отырады.
Айтпақшы, ұлттық жобаның отандық экономикаға деген әсері де айтарлықтай жоғары болмақ. Өйткені мектепке қажетті жиһаздардың 95 пайызын отандық өндірушілер дайындайды. Құрал-жабдықтардың 60 пайызы өзіміздің ішкі нарықтан алынады. Сондай-ақ құрылыс материалдарының 65 пайызы отандық өнімнен тұрады. Демек елдің әлеуметтік-экономикалық дамуында ұлттық жобаның алар орны айырықша болмақ.
«Жайлы мектеп» ұлттық жобасы – бұл еліміздегі білім беру сапасын арттырумен қатар, қала мен ауыл мектептері арасындағы теңсіздікті жоюға бағытталған ауқымды бастама. Жоба аясында заманауи талаптарға сай жаңа форматтағы 217 мектеп салынып, 460 мың оқушы орны ашылады. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы Жолдауында әрбір балаға қолайлы оқу ортасын қалыптастырудың маңыздылығын атап өткен болатын. «Жайлы мектеп» осы мақсатқа жетудің нақты қадамы ретінде апатты және үш ауысымды мектептердің проблемасын шешуге бағытталған. Осы орайда ұлттық жобаның жүзеге асу барысы мен жетістіктеріне шолу жасадық.
Жобаның басты міндеттері қандай?
«Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясында білім беру жүйесін жаңғырту бағытында нақты үш басты міндет айқындалған. Біріншіден, халқы тығыз шоғырланған ірі қалаларда жаңа мектептер салып, ескі білім ордаларының жүктемесін жеңілдету көзделіп отыр. Бұл өз кезегінде оқушылардың білім алу жағдайын едәуір жақсартуға мүмкіндік береді.
Екіншіден, ауылдық өңірлердегі білім сапасын арттыру — жобаның стратегиялық бағыттарының бірі. Бұл бастама арқылы қала мен ауыл арасындағы білім беру теңсіздігін азайтып, әлеуметтік алшақтықты қысқарту көзделген.
Үшіншіден, жаңа мектептердің барлығы заманауи білім беру талаптарына сай салынып, әрбір оқушыға халықаралық стандарттарға сәйкес сапалы білім алуға жағдай жасалады. Осы арқылы елдегі білім беру инфрақұрылымы түбегейлі жаңартылып, барлық балаға тең мүмкіндік ұсынылады.
Мектеп тапшылығы неге туындады?
Соңғы жылдары Қазақстанда демографиялық өсім айтарлықтай қарқын алған. 2024 жылдың қазан айында ел халқының саны 20,2 миллионнан асып, табиғи өсіммен қатар ішкі көші-қон үдерістері де білім беру жүйесіне қосымша салмақ түсіріп отыр. Ауылдық өңірлерден қалаға қоныс аудару үрдісі күшейген сайын, қалаларда мектептер саны халықтың өсуіне ілесе алмай жатыр. Сыныптардың шамадан тыс толуы – білім сапасына тікелей кері әсерін тигізетін факторлардың бірі.
Ресми деректерге сүйенсек, 2023 жылдың ортасына қарай республика бойынша 136 мектепте білім беру процесі үш ауысымда ұйымдастырылған. Ал тағы 71 мектептің ғимараты жарамсыз деп танылып, апатты нысандар қатарына енген. Мұндай проблемалық мектептердің көбі Алматы қаласында (53), сондай-ақ Батыс Қазақстан (26), Түркістан (20), Маңғыстау (17) және Атырау (16) облыстарында орналасқан.
Осыдан-ақ үш ауысымды және апатты мектептер мәселесі – білім беру саласындағы ең күрделі түйіндердің бірі екені анық. Бұл жағдайды мемлекет ерекше бақылауына алып отыр. Үкімет бұл түйткілді 2025 жылға дейін түбегейлі шешуді жоспарлауда. Мәселен, 2023 жылдың өзінде Атырау облысында апатты мектептер проблемасы толық шешілген. Ал Шымкентте үш ауысымды мектептер келер жылы жойылады деп күтілуде.
«Жайлы мектеп»: қай өңірде қанша білім ұясы бой көтермек?
Қазақстанда қолға алынған «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы аясында жаңа білім беру мекемелерін ашу жұмыстары жалғасып жатыр. Ауқымды бастама мектеп инфрақұрылымын жаңартып, барлық балаға сапалы әрі қолайлы білім беру ортасын қалыптастыруды мақсат етеді.
Алғашқы жоспар бойынша 2023–2025 жылдар аралығында 842 мың оқушыға арналған 401 мектеп салу көзделген. Алайда қаржылық шектеулерге байланысты бұл көрсеткіш 369 мектепке дейін азайтылып, шамамен 740 мың оқушы орны қарастырылды. 2024 жылғы 19 желтоқсанда қабылданған Үкіметтің №1079 қаулысымен жобаның ауқымы тағы да қайта қаралып, мектеп саны 217-ге, ал оқушы орны 460 400-ге дейін қысқарды. Яғни бастапқы жоспардың шамамен жартысы жүзеге аспақ. Қазіргі кезеңдегі мақсат – 2025 жылдың соңына дейін 217 жаңа мектеп ашып, 460 мыңға жуық оқушыны оқу орнымен қамту. Мектептер тек ірі қалаларда емес, елдің барлық өңірінде салынады. Алғашқы нұсқада олардың 205-і қалада, 164-і ауылдық елді мекендерде бой көтеруі тиіс болған. Әр мектептің жобалық қуаты 300-ден 2500 оқушыға дейін жетеді. Бұл көрсеткіш өңірдегі тұрғындар тығыздығы мен сұранысқа байланысты есептеледі.
Білім беру министрлігі мектеп салу орнын анықтағанда демографиялық өсімді, көші-қон белсенділігін және урбанизация қарқынын ескеріп, жан-жақты талдау жүргізді. Нәтижесінде жаңа мектептердің басым бөлігі оқушылар саны күрт артқан өңірлерге бағытталды. Атап айтқанда, Астана мен Алматы қалалары, Түркістан, Алматы, Маңғыстау және Қызылорда облыстары негізгі басымдыққа ие. Бұл аймақтарда оқушылар саны жыл сайын тұрақты өсіп келеді және мектеп жетіспеушілігі ерекше байқалады. Жоба толығымен жүзеге асқан жағдайда, еліміздегі білім беру инфрақұрылымының сапасы едәуір жақсарып, ұзақ уақыттан бері шешімін таппаған мектеп тапшылығы мәселесі біртіндеп жойыла бастайды.
«Жайлы мектеп» ұлттық жобасын іске асыру мемлекет тарапынан жан-жақты қаржыландырылып жатыр. Жобаның негізгі шығындары республикалық бюджет пен Ұлттық қор қаражаты есебінен қамтамасыз етілуде. 2023–2025 жылдарға арналған үш жылдық кезеңде жобаға жалпы 1,5 триллион теңге бөлінген. Оның ішінде 500 миллиард теңге – 2023 жылға, 646 миллиард теңге – 2024 жылға, ал 347 миллиард теңге 2025 жылға жоспарланған. Жобаның негізгі операторы ретінде «Samruk-Kazyna Construction» акционерлік қоғамы бекітілді. Бұл компания мектептердің бірыңғай үлгідегі жобаларын әзірлеуге және құрылыс жұмыстарын жүргізуге жауапты. Ал жергілікті атқарушы органдар өз кезегінде жаңа мектептерге арналған жер телімдерін бөлу мен инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымды қамтамасыз ету міндетін атқарады.
Мемлекет бөлген ауқымды қаржы ұлттық экономиканың дамуына жанама әсер етуі үшін жобада отандық құрылыс материалдары мен жабдықтарға басымдық беріліп отыр. Әсіресе мектептерді жиһазбен жабдықтау кезінде жергілікті өндірушілердің өнімін сатып алу талап етілген. Үкімет қаулысында «Samruk-Kazyna Construction» тек отандық кәсіпорындар жасаған жиһазды ғана сатып алуы тиіс екені нақты көрсетілген. Жоба операторы шетелден жиһаз тасымалдауға тыйым салынатынын, барлық 217 мектеп тек қазақстандық, сертификатталған сапалы жиһазбен толық жабдықталатынын мәлімдеді. Бұл шешім құрылыс индустриясына серпін беріп, жергілікті өндірісті қолдау мақсатын көздейді. Жаңа үлгідегі мектептердің басты ерекшеліктерінің бірі – робототехника және техникалық шығармашылыққа арналған арнайы кабинеттердің болуы. Мұндай зертханалар мен пәндік бағыттағы бөлмелер барлық «жайлы мектептерде» қарастырылған. Жоба аясында бой көтеретін мектептердің барлығы заманауи құрылыс стандарттарына сай салынып, технологиялық және қауіпсіздік талаптарын толық орындайды.
Жаңа мектептердің жалпы ауданы бұрынғы мектептермен салыстырғанда 15–20 пайызға кеңірек. Оқу кабинеттерінің техникалық жабдықталу деңгейі де бұрынғымен салыстырғанда төрт есе жоғары. Әр білім ордасында оқушыларға қауіпсіз әрі жайлы орта қалыптастыруға ерекше көңіл бөлінген. Мектептерде физика, химия, биология пәндеріне арналған толық жабдықталған зертханалармен қатар, барлық сынып бөлмелері интернетке қосылған компьютерлермен, интерактивті тақталармен, аудио және бейнежабдықтармен қамтылады.
Инклюзивті білім беру талабына сәйкес мүмкіндігі шектеулі балалар үшін пандустар, кең лифттер, тактильді белгілер, арнайы санитарлық тораптар, сондай-ақ логопед, психолог және дефектолог кабинеттері қарастырылған. Оқушыларға арналған жеке шкафтар мен трансформер-парталар оқу процесінің тиімділігін арттырады. Әр қабатта таза ауыз суға арналған фонтан-бұлақтар орнатылады.
Мектеп ғимаратының ішкі құрылымы да оқушылардың жас ерекшелігіне сай жобаланған: бастауыш және жоғары сынып оқушыларына арналған жеке блоктар, олардың әрқайсысына бөлек асхана мен спортзал көзделген. Аула кеңістігі де назардан тыс қалмаған – демалысқа арналған көгалды аймақтар, көлеңке түсіретін шатырлар мен бастауыш сыныптарға арналған ашық ойын алаңдары жоспарланған. Осындай кешенді әрі заманауи талаптарға сай инфрақұрылым әрбір оқушыға қауіпсіз, ыңғайлы, және толыққанды білім алуға қажетті жағдайды ұсынады. «Жайлы мектеп» ұлттық жобасы қысқа мерзімде алғашқы нақты нәтижелерін көрсете бастады. 2023 жылы жаңа мектептердің құрылысы қарқынды түрде қолға алынса, араға бір жыл салып, 2024 жылы республика бойынша 105 жаңа мектеп оқушыларға есігін ашты.
Жалпы алғанда, соңғы екі жыл ішінде (2023–2024) елімізде түрлі қаржы көздері есебінен 422 мектеп пайдалануға беріліп, шамамен 510 мың оқушы орны іске қосылды. Бұл – тәуелсіз Қазақстан тарихындағы мектеп салу қарқыны жағынан ең жоғары көрсеткіш ретінде бағаланып отыр. Соның нәтижесінде білім беру саласында бұрыннан қордаланған бірқатар өзекті мәселе шешімін тапты: екі жылдың ішінде 32 апатты мектеп пен 71 үш ауысымды мектептің мәселесі жойылып, 200-ден астам мектептегі орын тапшылығы толық өтелді.
2025 жылға қарай ұлттық жоба шеңберінде тағы 112 мектептің құрылысы аяқталып, пайдалануға берілуі тиіс. Осылайша «Жайлы мектеп» жобасында белгіленген межелерді толығымен орындау көзделіп отыр.
Сонымен қатар, жоба шеңберінен тыс та білім беру инфрақұрылымын дамыту жалғасып жатыр. Республикалық және жергілікті бюджет есебінен қосымша білім нысандарын салу қолға алынған. Жалпы алғанда, 2025 жылдың соңына дейін түрлі бағдарламалар аясында тағы 200-ге жуық жаңа мектеп ашылып, еліміздегі оқушы орындарының саны қосымша 300 мыңға артады деп күтілуде.
Қазіргі таңда өңірлерде жоспарланған мектептердің құрылысы бекітілген кестеге сәйкес жүргізіліп жатыр. Жергілікті әкімдіктер тарапынан қажетті жер телімдерін бөлу, инфрақұрылым тарту және инженерлік желілерді жеткізу секілді ұйымдастыру жұмыстары атқарылуда. Ал Үкімет пен Парламент тарапынан бұл нысандардың уақтылы әрі сапалы салынуы қатаң бақылауға алынған.
