Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында еліміздегі ғарыш саласының дамуы жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Ғарыш технологияларының ғылымға, техниканың дамуына игі ықпалын тигізіп отырғаны сөзсіз. Осы уақытта орбитада мыңдаған жер серіктері ұшып жүр. Олар адамзат үшін қажетті аса маңызды стратегиялық міндеттерді орындауда.
Әдетте, ғарышты игеруге қатысып жатқан мемлекеттерді көбіне бейресми түрде ғарышқа ұшқан ғарышкерлерінің және жер серіктерінің санымен бағалап жататыны бар. Қазақстан тәуелсіздік алған кезде жер серігі де, ғарышкері де жоқ мемлекет еді. Алайда, әлемдегі тұңғыш ғарыш айлағы – «Байқоңыр» біздің елде. Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта Қазақстан ғарышқа азаматтарды ұшырған 40, жасанды жер серігін шығарған 70 мемлекеттің қатарына қосылды.
Қазақстанның ғарыш саласындағы жетістіктері, осы салада еңбек етіп жатқан ғалымдар еңбегі халықаралық қауымдастық тарапынан мойындалып жатқанын мақтанышпен айтуға болады. Олардың еңбектері Германия, АҚШ, Ресей және басқа да мемлекеттерде рейтингттік ғылыми басылымдарда жарық көруде және өздері халықаралық конферециялар мен форумдарда баяндама жасап жүр. Мұның өзі – елімізде отандық ғарыштық ғылым базасы бар екенінің дәлелі. Біздің ғалымдардың еңбектері ғарыштық биомедицина мен биотехнология, ғарыштық геофизикалық және табиғи ресурстар мониторингтің дамуына үлес болып қосылуда. Сондай-ақ ғалымдар Жер бетінде табиғи және техногендік апаттардың пайда болуын зерттеуге арналған ғарыштық технологияны жасауға және енгізуге атсалысуда.
Жалпы, Қазақстанның ғарышты игеруге бағытталған саясаты еліміздің бұл саладағы бәсекеге қабілетін арттырып, жаңа мамандықтың пайда болуына, ел экономикасы үшін сала жетістіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. Қазір бірқатар оқу орындарында аэроғарыш саласының мамандары даярланып жатыр.
Ғарышты игеру бүгінде өркениетті әлемнің басты мәселесіне айналғаны анық. Бұл сала Жер шарындағы экономикалық дамудың, адамзатқа қажетті түрлі игіліктерді жүзеге асырудың маңызды тетігі десек те болады. Қазіргі таңда ғарышты игеруде Қазақстан белсенді іс-қимылымен ерекшеленуде, халықаралық бағдарламаларға қатысып, ғарыш технологиясын дамытуға атсалысуда.
Қазақстанның ғарыш саласы бірнеше кешенмен ұсынылған — ТМД аумағындағы жалғыз ұшыру алаңы, Байқоңыр ғарыш айлағы, соңғы жылдары құрылған жерүсті инфрақұрылымы, ғарыштық зерттеу институттары, екі спутниктік топ — бұл екі жұмыс спутнигі мен жерді қашықтықтан зондтауға арналған (қазіргі уақытта 3 спутник жұмыс жасап жатыр) KazSat байланыс жүйесі.
Сонымен қатар, өткен жылы Астана қаласының маңында ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені (СБиК) пайдалануға берілді. СБиК — дайындық жұмыстары, сынақтар жүргізілетін және ғарыштық техниканың бірнеше компоненттері, соның ішінде құрастыруды шығаратын кәсіпорын.
Осы жылдар ішінде ғарыш саласының дамуы арқасында Қазақстан өзін жоғары дамыған халықаралық мемлекеттердің қатарына қосты. Қазіргі уақытта ТМД аумағында Жер орбитасында тек Ресей мен Қазақстанның жер серіктері бар. Бұл жетістіктердің артында біздің отандастарымыз, кәсіби ғарышкерлер де тұрды.
Қазақстандық үш ғарышкер өз есімдерін біздің елдің тарихына жазғанын бәріміз білеміз: Тоқтар Әубәкіров, Талғат Мұсабаев және Айдын Айымбетов.
Биыл 9 сәуірде Байқоңыр ғарыш айлағынан «Ю. А.Гагарин» ғарыш кемесімен Олег Новицкий, Петер Дубров және американдық Марк Ванде Хайдан тұратын экипаж Халықаралық ғарыш станциясына барды. Олар станцияда жұмыс істейтін ғарышкерлер Сергей Рыжиков, Сергей Куд-Сверчков, Кэтлин Рубинс, Майкл Хопкинс, Виктор Гловер, Шеннон Уокер және Соичи Ногучи қатарына қосылды.
«Союз МС-18» ғарыш кемесі Жерден бірінші ғарышкердің ұшқанына 60 жыл толуына орай аталған.
Қазақстан Президенті, ғарыштық державаның басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев:
— 60 жыл бұрын адамзат тарихында маңызды оқиға болды: ғарыш кеңістігіне батыл шабуыл басталды. Ғарышты бағындыру және кеңестік ғарышкер Юрий Алексеевич Гагариннің алғашқы ұшуы бүкіл әлемдік ғылымның бұрын -соңды болмаған прогресінің жарқын символы болды. Бұл тарихи қадам осында, Қазақстан жерінде жасалды. Ғалымдардың, құрастырушылардың, тестерлер мен инженерлердің ерен еңбегі болмаса ғарышты зерттеу мүмкін емес еді. Осы мүмкіндікті пайдаланып, сала мамандары мен ардагерлеріне ерекше алғысымды білдіргім келеді. Сіздердің кәсіби шеберлігіңіз бен осы күнге дейін берілгендігіңіз қазіргі космонавтиканың дамуына ықпал етеді, — деді.
Жалпы Байқоңыр ғарыш айлағынан ғарышқа 150 ғарышкер ұшқан екен.
Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан мен Ресейдің белсенді ынтымақтастығы ғарыштық зерттеулер мен басқарылатын ұшулар саласындағы бірлескен бағдарламаларды іске асыруға ықпал ететініне сенім білдірді.
Бұл ынтымақтастық туралы Ресей Сыртқы істер министрі Сергей Лавров пен Қазақстан Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердінің кездесуінде де талқыланды. Келіссөздердің қорытындысын шығарған Лавров Қазақстан мен Ресей Юрий Гагариннің ұшуының мерейтойын бірлесіп атап өтуге келіскенін айтты.
«Өткен маусымда Байқоңыр ғарыш айлағы өзінің 65 жылдығын атап өтті. 2021 жылы 4 қазанда Жердің бірінші жасанды серігінің ұшырылғанына бір жыл толды. Ғарышты бейбіт түрде зерттеу саласындағы бірлескен күш -жігердің арқасында қол жеткізген табыстарға құрмет көрсетейік. Бүгінгі біздің бірлескен күн тәртібімізде Қазақстанның жеке ғарыштық әлеуетін құруға бағытталған бастамалар, үшінші тараптарға ғарыш айлағын коммерциялық зымырандар ұшыру үшін қызмет көрсету», — деді Ресей сыртқы істер министрі.
Өз кезегінде ҚР Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеуберді Ресеймен ынтымақтастық Қазақстанның сыртқы саясатының басым бағыттарының бірі болғанын және солай болып қала беретінін атап өтті:
— Бұл күндері Байқоңыр ғарыш айлағынан адам ғарышқа бірінші рет ұшқанына 60 жыл толуы ерекше оқиға. Бүгінде Байқоңыр – Қазақстан мен Ресей арасындағы стратегиялық серіктестік пен ынтымақтастықтың символы. Космодромды дамыту, «Бәйтерек» ғарыштық зымыран кешенін құру, Жерді қашықтықтан зондтау саласындағы өзара іс-қимыл, сондай-ақ «Гагарин стартын» модернизациялау жобасы бойынша жұмыс жалғасуда, — деді министр.
«Бәйтерек» басында
Ресей Федерациясымен қатар Қазақстан КСРО ғарыштық державасының мұрагері болып саналады. Республиканың Ұлттық аэроғарыш агенттігі тұңғыш президент Нұрсұлтан Назарбаевтың 1991 жылғы 11 қыркүйектегі жарлығымен құрылды, тәуелсіздік жариялаумен бір мезгілде деуге болады, ол Қазақ КСР Ғарыштық зерттеулер агенттігінің жұмысын жалғастырды.
1991 жылы 2 қазанда КСРО еңбек сіңірген сынақшы-ұшқышы, Кеңес Одағының Батыры Тоқтар Әубәкіров «Союз ТМ-13» ғарыш кемесімен ғарышқа ұшты. Онымен бірге ресейлік ғарышкер Александр Волков пен бірінші австриялық ғарышкер Франц Вибек ұшуға қатысты.
Алайда, келесі онжылдықтарда Қазақстанда ғарыш саласын дамытуға шынымен байыпты қадамдар жасалды.
2007 жылы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанда заманауи өзін-өзі қамтамасыз ететін ғарыш индустриясын құру туралы мақсат қойып, Қазғарышты мемлекеттік орган ретінде құру туралы шешім қабылдады. Осыдан кейін 10 жылға жетер-жетпес уақыт ішінде Қазақстан көптеген елдерді ондаған жылдарға созған ғарыштық қызметтің даму жолын жүріп өтті.
Кәсіпорындар ғарыш қызметін дамытудың барлық стратегиялық бағыттары бойынша құрылды. Жоғары білікті ғылыми және инженерлік кадрлар даярланды, ғарыш техникасының арнайы конструкторлық-технологиялық бюросы жасақталды. Қазақстандық инженерлер шетелдік жетекші ғарыш компанияларының өндірістік алаңдарында оқуды аяқтады. Қазақстанның жоғары оқу орындарында, сондай-ақ жақын және алыс шетелдің жоғары оқу орындарымен келісім бойынша ғарыштық технологиялар бойынша мамандарды даярлау ұйымдастырылған. Байланыс спутниктері мен қашықтықтан зондтайтын аппараттардың ғарыш аппараттарының орбиталық шоқжұлдыздары пайдалануға берілді.
KazSat-3 коммерциялық геостационарлық телекоммуникациялық спутнигі бір ай ішінде Қазақстанның бүкіл аумағын сканерлеуге қабілетті, сондықтан ғарыштық деректерді тұтынушылардың 90% дейін орталық және жергілікті мемлекеттік органдар, соның ішінде құқық қорғау органдары. Жоғары дәлдіктегі спутниктік навигация жүйесі, пилоттық өндіріспен ғарыштық технологияның конструкторлық және технологиялық бюролары, ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешені табысты жұмыс жасауда.
Сонымен қатар, Қазақстанда атақты ғалымдар жұмыс істейтін ғылыми институттарды біріктіретін ғарыштық зерттеулер мен технологиялардың ұлттық орталығы ашылды. Астрофизика мен Жер ионосферасы саласындағы ғылыми зерттеулердің дәстүрлі бағыттарын әрі қарай дамытумен қатар, орталық ғарыштық техниканың отандық үлгілерін әзірлеу бойынша қолданбалы зерттеулер жүргізеді.
Спутниктік навигацияға арналған дифференциалды станцияларды шығару ұйымдастырылды. «Ғарыш-экология» ғылыми-зерттеу орталығы Байқоңыр ғарыш айлағынан зымыран ұшырудың қоршаған ортаға және ғарыш айлағы аумағындағы азаматтардың денсаулығына әсеріне мұқият мониторинг жүргізеді.
Ресей, Украина, Франция, Германия, Қытай, Үндістан, Ұлыбритания, Израиль, Нидерланды, Швеция, Жапония, Оңтүстік Корея, Таиланд, Біріккен Араб Әмірліктері, Сауд Арабиясы, Канада елдерімен ғарышты игеру саласындағы ынтымақтастық кеңейе түсуде.
Республика үшін стратегиялық маңызы бар «Бәйтерек» зымыран кешенінің ресейлік-қазақстандық жобасы іске асырылуда, себебі ол Байқоңыр кешенінің сақталуын және одан әрі дамуын қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, жобаның мақсаты – зымыран отынының улы компоненттерін қолданатын «Протон» зымыран тасығышын ұшыруды тоқтату және оны экологиялық бейтарап Ангара зымыранына ауыстыру.
Ғарыштық мониторинг көп салаларда қолданылады
Биыл өзінің тарихи мерейтойын атап өтіп жатқан Байқоңыр ғарыш кешенін Ресей Қазақстаннан 2050 жылға дейін жалға алған. Ресей Федерациясы жыл сайын Қазақстан Республикасына мемлекеттік бюджетке түсетін және экономиканың барлық салаларында қолданылатын 115 миллион доллар төлейді. Ресей ғарыш айлағының нысандарын жұмыс тәртібінде ұстауға және Байқоңыр қаласының бюджетіне түсетін түсімдерге қосымша қаражат бөледі.
Сонымен қатар, осы жылы меншікті спутниктерді жобалау мен өндіру бойынша жұмыстарды бастау жоспарларын іске асырып жатыр. №1 ұшыру алаңын жаңғырту және одан әрі пайдалану жоспарлануда, «Союз-5» және «Союз-6» зымыран тасығыштарын ұшыру үшін «Назарбаев старты» ұшыру кешені құрылуда.
Қазақстандағы ғарыш ғылыми, өндірістік және коммерциялық қызмет саласына айналды. Бүгінде 5 қазақстандық жер серігі Жерге жақын орбитада жұмыс істейді. Республикада ғарыштық технологиялар экономикада кеңінен қолданылады, екі байланыс спутнигі бүкіл ел бойынша телехабар таратуды және Интернетке қосылуды қамтамасыз етеді. Бұл спутниктерден басқа Жерге жақын орбитаға Жерді қашықтықтан зондтаудың екі спутнигі мен ионосфераны зерттейтін ғылыми спутник ұшырылды.
Қазақстанның Халық Батыры, Қазақстан Әскери-әуе күштерінің генерал-майоры Айдын Айымбетов:
— Жерді қашықтықтан зондтаудың ғарыштық жүйесінің ұлттық операторы ретінде біздің« Қазақстан Ғарыш Сапары »ҰК (Қазақстан ғарыштық маршрут) компаниясы KazEOSat-1 қашықтықтан зондтаудың жоғары ажыратымдылық спутнигінен ғарыш суреттерін орташа ажыратымдылықтағы KazEOSat -2 спутнигінен 2015 жылдың 26 маусымынан бастап ұсынады. Бүгінде ғарыштық мониторинг ауыл шаруашылығында, экологияда, төтенше жағдайларда, жер қойнауын пайдалану, жерге орналастыру, қала құрылысы, картографияда қолданылады. Қазақстандықтар космомониторинг өмірді әлдеқайда жеңілдететінін, спутниктен түсірілген суреттің арқасында ең дәл ақпаратты алуға көмектесетінін түсінеді. Суреттерге мемлекеттік органдар ғана емес, заңды және жеке тұлғалар да тапсырыс береді. Менің ойымша, космомониторинг біртіндеп республиканың барлық салалары мен қызмет салаларына келеді. Біз үшін Ресей – бұл бауырлас ел, біз онымен көп жылдар бойы қатар жүрдік. Біз Роскосмоспен белсенді түрде жұмыс жасаймыз. Ғарыш саласы енді ғана дамып келеді, біздің мамандар жұмыс жасап жатқан жобалар бар. Алда көп жұмыс бар, — дейді ғарышкер.
Қазақстандық саясаттанушы Эдуард Полетаев бүгінде Байқоңыр ғарыш айлағы дамудың жаңа кезеңінің басында тұрғанын, онда тығыз халықаралық ынтымақтастық ғарыштық технологияларды табысты енгізудің кепілі болып табылатынын атап өтті. Бұл жерде 2021-2025 жылдары Еуразиялық экономикалық одақ елдерінің Жерді қашықтықтан зондтау деректеріне негізделген ғарыш және геоақпараттық қызметтер саласындағы ынтымақтастық жобасы жүзеге асырылатын болады. Саясаттанушы: «Қазақстан үшін Байқоңыр – ғылыми потенциалды дамытуға үлес қосатын, республиканың халықаралық салмағы мен беделін нығайтатын фактор», — дейді.
