Өткен жылғы су тасқынынан кейін Үкімет басшысы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің алдына ғарыштық мониторинг жүргізу арқылы тасқынды болжауға арналған отандық ақпараттық жүйе әзірлеу міндетін қойған еді.
– Көктемдегі алапат тасқын бүкіл еліміз үшін үлкен сынақ болды. Сол қиын күндерде біз ынтымағы жарасқан ел екенімізді көрсеттік. Қазақстанның әр аймағынан жиналған еріктілер мен жанашыр азаматтар зардап шеккен жұртқа көмек қолын созды. Менің елдік істен шет қалмау туралы үндеуіме ірі бизнес өкілдері де қолдау білдірді. Мемлекеттің батыл әрекеті мен халықтың өзара тілектес болуының арқасында аса қиын жағдайдан аман-есен өттік. Дегенмен орталық және жергілікті билік өкілдері осы оқиғадан сабақ алуы керек».
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев биылғы Қазақстан халқына Жолдауында елді әбігерге салған тасқын мәселесіне осылай бөлек тоқталған болатын.
KAZINFORM мәліметі бойынша, Президент тапсырмасын іске асыру шеңберінде Үкімет тасқынның алдын алуға ерте кірісті. Осылайша резервтен батиметриялық зерттеулер жүргізуге шамамен 576 млн теңге бөлінді.
«Қазақстан ғарыш сапары» ұлттық компаниясының мәліметіне сүйенсек, бүгінде тасқынды болжау және модельдеу бойынша Tasqyn.gov.kz ақпараттық жүйесінің маңызы жоғары. Ақпараттық жүйені әзірлеуге 39 маман тартылған.
Деректерді базасы кейінгі 30 жыл ішіндегі (1994-2024 ж.ж.) «Қазгидромет» метеостанциялары мен гидро бекеттердің тарихи гидро-метеорологиялық деректерін, жер бедерінің цифрлық моделін су тасқыны кезеңіндегі архивтік ғарыштық суреттерді, сондай-ақ өзен арналарының батиметриялық түсірілімі туралы мәліметтерді қамтиды.
Талдау аталған деректерді жүйелеуді және цифрлық форматқа аударудан тұрады. Ол Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі, Су ресурстары және ирригация министрлігі, Экология және табиғи ресурстар министрлігі және Төтенше жағдайлар министрлігі мен оларға қарасты ұйымдар бекіткен тасқынды болжау және модельдеу әдістемесіне сәйкес жүргізіледі.
Талдау жұмыстары GloFAS жаһандық су тасқынын алдын алу жүйесінің су шығыны бойынша болжамдары, сол сияқты әр апта сайын 75 өзеннің су деңгейі мен ағынына, қосымша 135 өзенге келесі жылдың 5 ақпаны және 5 наурызына дейін «Қазгидромет» мекемесі ұсынған болжамдық деректер негізінде жасалады. Сондай-ақ «Қазсушар» мемлекеттік мекемесі реттейтін су қоймаларындағы су жіберу болжамы талдауға арқау болады.
Осылайша ақпараттық жүйедегі деректерді модельдеу тасқыннан кем дегенде 30 күн бұрын барлық Қазақстан өзендеріндегі су көлемінің көтерілу қаупі туралы хабарды ерте алуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар елімізде су басуы ықтимал аймақтарды болжауға септігін тигізеді.
– Премьер-Министрдің орынбасары Қанат Бозымбаевтың тапсырмасына сәйкес, тасқынды болжауға арналған ақпараттық жүйені іске асыру биыл 31 шілдеде басталды. Жүйедегі деректерді апробациялау үшін көктемгі тасқын кезіндегі ғарыштан түсірілген суреттер, «Қазгидрометтің» ауа райы болжамы, сонымен қатар «Қазсушар» мекемесінің қоймалардан су жіберу және қоймаларды толтыру деректері пайдаланылды. Модельдің дәлдігі «Қазгидромет» болжамдарының сенімділігіне байланысты кейбір өзен учаскелерінде 85%-ға дейін жетеді, – делінген «Қазақстан ғарыш сапары» ҰК агенттік тілшісіне қайтарған жауабында.
Одан бөлек, жүйе төтенше жағдайлар департаменттері мен жергілікті атқарушы органдар үшін тасқынға қарсы алдын ала іс-шараларды жоспарлау мен тиісті шешімдер қабылдауда тиімді құрал болмақ. Себебі, жүйеде тасу қаупі бар өзендер бойынша ықтимал су басу аймақтары көрсетіледі, сондай-ақ су шаю қаупі бар әлеуметтік нысандар белгіленеді. Одан бөлек, тасқын ықтимал жағдайда шығынды алдын ала бағалауға және зардабын жоюға қатысты шешім қабылдауға мүмкіндік береді. Жалпы, ақпараттық жүйе автоматтандырылған режимде су қоймасына келетін судың көлемін, тасқынның ауқымын анықтауға мүмкіндік береді.
Өткен жылғы тасқын кезінде Төтенше жағдайлар министрлігі және жергілікті атқарушы органдардың сұраныстарын жедел өңдеу мақсатында республикалық жедел штаб құрылды. Осы орайда «Қазақстан ғарыш сапары» ұлттық компаниясы ғарыштық түсіру және өзендердің тасуы мен су шайған аймақтарды модельдеу жұмыстарын жүзеге асырды.
Тасқынның шегі мен су шаюды бақылау барысында отандық ғарыштық аппараттар түсірген 480 спутниктік фото пайдаланылды.
Сонымен қатар ұлттық компания әзірлеген «Dangers» мобильді қосымшасы арқылы Төтенше жағдайлар министрлігі қызметкерлері мен аймақтық бөлімше мамандары тасқын тәуекелі жоғары учаскелерді көрсетіп отырды. Бұл қауіптің алдын алуға септігін тигізді.
Ақпараттық жүйені әзірлеу барысында жаһандық су тасқыны туралы ескерту жүйесі (GLOFAS) негізге алынды (Copernicus төтенше жағдайларды басқару қызметінің өнімі). Бұл жүйе әлем бойынша, әсіресе ірі трансшекаралық өзен алаптарында, су тасқындарына дайындық шараларын қолдауға арналған. GloFAS жүйесі интеграцияланған, онда Қазақстан Республикасының су басуы ықтимал өңірлердің картасы мен тәуекел аумақтар (30 күн бойы нақты уақыт режимінде) көрсетіледі.
Одан бөлек, Су ресурстары және ирригация министрлігі ұйымдастырған оқыту аясында Нидерландының су тасқыны басқару тәжірибесі зерттелді. Delft-FEWS Platform (Нидерланды) — бүкіл әлем бойынша су тасқынына алдын ала ескерту және болжау жүйесі. Fast Flood модулі пайдаланушыға Қазақстанды қоса алғанда тасқын жағдайын ғаламдық модель мен жер бедерінің сандық моделін, гидрометеорологиялық деректерді қолдану арқылы өздігінен модельдеуге мүмкіндік береді. Қазір Қазақстанға қатысты деректерді Tasqyn жүйесінде техникалық интеграция жасау бойынша жұмыс жүргізіліп жатыр.
Primeminister.kz сайтындағы мәліметке сүйенсек, су секторын реформалау шеңберіндегі негізгі бағыт су ресурстарын есепке алу, басқару және болжау үшін цифрлық технологияларды енгізу болып саналады.
2025 жылы Су ресурстарының ұлттық ақпараттық жүйесін іске қосу жоспарланып отыр, ол су айдындарының нақты уақыттағы жай-күйіне мониторинг жүргізуді, сондай-ақ су тасқыны мен құрғақшылықты болжауды қамтамасыз етеді.
Мемлекет басшысының 2024 жылғы 1 сәуірдегі тапсырмасын орындау үшін Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі экология және табиғи ресурстар, су ресурстары және ирригация, төтенше жағдайлар министрліктерімен бірлесіп ықтимал төтенше жағдайларды модельдеуге, стратегиялық шешімдер қабылдау үшін тиісті болжамдар жасауға мүмкіндік беретін «Tasqyn» су тасқынын болжау мен модельдеудің ақпараттық жүйесін әзірлеуде.
Сонымен қатар Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша еліміздің 3,5 мың км суару желілерін цифрландыру жұмыстары жүргізілуде.
Атап айтқанда, Қызылорда облысында Жаңашиелі, О-2, Келінтөбе, Әйтек және Сунақата сияқты бес арнада суды есепке алудың автоматтандырылған жүйесін орната отырып, су жинау стансаларын қайта құру жобасы іске асырылуда.
Жетісу, Түркістан және Жамбыл облыстарында – 2024 жылдан 2026 жылға дейін 16 суару каналы автоматтандырылады.
Сондай-ақ Қызылорда облысында 16 магистралды және шаруашылықаралық каналдарды автоматтандыру үшін жобалау-сметалық құжаттама әзірленуде. Бұл жобаларды іске асыру мерзімі 2026 жылдан 2027 жылға дейін, Ислам даму банкінің қаражаты есебінен жүргізіледі. Оларды іске асыру нәтижесінде суаруға арналған су шығынын жылына 0,5 км3 төмендету жоспарлануда.
Арналарды автоматтандыру судың сапалы және дәл есебін қамтамасыз етеді. Су ресурстарының Ақпараттық-талдау орталығында ұйымдастырылған ахуалдық орталық базасында үздіксіз мониторинг жасалады.
2024 жылғы шілдеде Қазақстан Үкіметінің қаулысымен «Қазагромелиосушар» республикалық әдістемелік орталығы» РММ мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен «Су ресурстарының ақпараттық-талдау орталығы» КЕАҚ болып қайта құрылды.
Орталықтың қызметі келесі бағыттарға негізделетін болады:
- су пайдаланушылардың есеп беру жүйесін жетілдіру;
- су шаруашылығы саласындағы барлық деректерді жинау және өңдеу;
- су тасқынын қысқа және ұзақ мерзімді болжау және модельдеу;
- су тапшылығы қаупі туралы хабарлау;
- басқарушылық шешімдер қабылдау үшін уәкілетті органға өңделген деректерді ұдайы ұсыну және басқалар.
Үкімет сонымен қатар су үнемдеу технологияларын енгізу үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерін субсидиялауды ұлғайтты. Қаржыландыру бағдарламалары мен фермерлерді оқыту суарудың озық әдістерін таратуға көмектесті, бұл өз кезегінде аграрлық сектордағы экономикалық көрсеткіштердің жақсаруына әкелді.
