Түркістан қаласының тұрғындарының назарына еліміздегі бәсекеге қабілеттілік жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Заман ағымына қарай қоғам да өзгеріп отырады. Халықтың бүгінгі белсенділігінің арқасында ел ескі сүрлеуден арылып, жаңа жүйеге қадам басып отыр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың осы Жолдауында негізінен елдегі ең өзекті мәселелер назарға алынып, оны шешудің оңтайлы жолдары көрсетілген. Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсекеге қабілеттілігін арттырса ғана табысқа жетуге мүмкіндік алады. Бәсекеге қабілеттілік – ұлттың аймақтық немесе жаһандық нарықта айқындалған бағасы, не болмаса сапасы жағынан өзгелерден ұтымды дүние ұсына алуы. Бұл материалдық өнім ғана емес, сонымен қатар білім, қызмет, зияткерлік өнім немесе сапалы еңбек ресурстары болуы мүмкін. Болашақта ұлттың табысты болуы оның табиғи байлығымен емес, адамдарының бәсекеге қабілеттілігімен айқындалады. Сондықтан әрбір қазақстандық сол арқылы тұтас ұлт ХХІ ғасырға лайықты қасиеттерге ие болуы керек. Мысалы, компьютерлік сауаттылық, шет тілдерді білу, мәдени ашықтық сияқты факторлар әркімнің алға басуына сөзсіз қажетті алғышарттардың санатында. Сол себепті әділетті Қазақстанды құру жолында түбегейлі және жан-жақты реформаларды табысты жүзеге асыру мақсатында барша қазақстандықтарды ХХІ ғасырдың талаптарына даярлаудың қамы алдыңғы орында. Десе де, мұнымен тоқтап қалуға болмайды. Заман жаңарған сайын білім беру саласын да жетілдіріп отыру қажет.
Білім – табысты болудың басты факторы. Ол ел жастарының болашағына ғана емес, бүтіндей мемлекеттің дамуына әсер етеді. Сондықтан оған әрдайым ерекше басымдық берілетіні белгілі. Қазір экономика, өнеркәсіп, өндіріс салалары көз ілеспес жылдамдықпен алға жылжуда.
Мемлекеттілігімізді біртіндеп нығайтып, реформалар мен жаңару бағдары ретінде факультетіміздің ғалымдары және білім алып жатқан жастарымыз Президентіміздің осы сөздерін өздерінің алға қойған өмірлік мақсаттарына енгізе отырып, еліміздің жаңаша тұрғыдан дамып, интеллектуалдық дәрежесінің жоғарылауына үлесін қосып отырғаны анық. Қазіргі таңда бүкіл әлемді жаулаған қатерлі індеттің тарауына бой бермей, қашықтан оқыту жүйесі арқылы цифрлық сауаттылықтарының едәуір талапқа сай екенін дәлелдеуде. Тәуелсіз еліміздің болашағы – жастарымыздың интеллектуалды көрсеткіштері олардың тек білім деңгейімен ғана емес, сонымен бірге олардың ұлттық тәрбиесімен, жаңаша дамуымен де тікелей байланысты. Алда әлі ұзақ жол, үлкен асулар бар. Сонда кездесетін қиындықты жеңу үшін білектің күші мен найзаның ұшы керек емес. Оған тек жүрек пен білім, талант пен талап қажет. Жаңа жағдайдағы жаңа Қазақстанды құру жолында еліміздің ахуалын одан әрі жақсартуға деген ішкі ұмтылыс – біздің дамуымыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгере білу керек.
Сонау 1991 жылы Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялады. 27 жылдан астам уақыт ішінде алдыңғы қатарлы бәсекеге қабілетті, дамыған 50 елге қосылды. Экономкасының даму бағдарын айқындады, әлемнің дамыған алдыңғы қатарлы елдерімен тәжірибе алмасып, әлі де болса, саяси-экономикалық, мәдени қарым-қатынасын нығайтып келеді. Нақтылы мақсаттар мен жүйелі жоспар жолында тыңғылықты істер атқарылуда. Мәселен Қазақстан-2030 бағдарламасы, Стратегия-2050 жобасы мен «Ұлт жоспары: 100 нақты қадам: барлығы үшін заманауи мемлекет» бағдарламасын орындауда. Сарапшылардың айтуына қарағанда Дүниежүзілік экономикалық форумның жыл сайынғы көрсеткіштерінде Қазақстан өз позициясын жоғалтпай келеді. Тұрақтылық бар. Өткен 2018 жылы 59-орынға тұрақтадық. Әлемнің үздік бәсекеге барынша қабілетті 30 елдің қатарына кіру – Қазақстанның негізгі мақсаты, бағындырмақ жаңа белесі. Мамандар «бұл отыздыққа кіруге Қазақстанның бүкіл мүмкіндігі бар, үлкен аумағы, ресурстарды, инвесторларды тартуға пайдалы қазбалар, минералдық ресурстары, отандық кәсіпорындар мен шетелдік капиталдың мүдделерін құқықтары мен бостандықтарын қорғауды қамтамасыз ететін заңнама да қарастырылған» дейді. Тағы бір айта кетерлігі, ел тұрғындары үшін кәсіпкерлікпен айналысуға зор мүмкіндіктер қарастырылған. Пайызы төмен кредит беру, заңнамалық қолдау да бар. Кәсіпкерлікпен айналысамын деушілерге тегін кәсіпкерлік білім беру де жүзеге асырылуда. Және кәсіпкерлік туралы білімді жас ерекшеліктеріне қарамай барлық ерікті ала алады. Бұл шаралар өз кезегінде Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін арттырмақ. Көптеген жылдан бері Жаһан елдерінің бәсекеге қабілеттілігін бағалау ісімен Дүниежүзілік экономикалық форумның (WIF / ДЭФ), Халықаралық менеджментті дамыту институтының (IMD), Дүниежүзілік банк (World Bank) сияқты ұйымдар айналысып келеді. Әлемдегі елдер бәсекеге қабілеттілігінің жаһандық жетекші рейтингі Дүниежүзілік экономикалық форумның «Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі» (ЖБҚИ / АІЖК) жылдық есебі ретінде белгілі. 40 жылға жуық уақыт бойы Дүниежүзілік экономикалық форум елдердің әр жыл сайынғы Жаһандық бәсекеге қабілеттілік рейтингін жариялайды. Жаһандық бәсекеге қабілеттілік Дүниежүзілік экономикалық форумның индексі (ДЭФ ЖБҚИ) ең беделді халықаралық рейтингтердің бірі. Ол әлемдегі елдердің экономикалық дамуының тәуелсіз бағалауды жүзеге асырады, сонымен қатар, оған қатысу да өте маңызды. Өйткені жылдан жылға елдердің саны өзгеріп отырады. Сонымен қатар рейтингінде қатысу критерийлері зерттеу деректері нәтижелерінің болуы және олардың ұсынуы да айрықша маңызға ие. Сондай-ақ жеке секторды көрсететін, респонденттердің қатысуы да маңызды фактор.
Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасуы отандық тауар өндірушілерге шығаратын өнімдердің бәсекелік қабілетін арттыру мәселесін алдыңғы қатарға қойды. Бәсекелік отанның дамуы шығарған өнімдердің сапасын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім шығару кәсіпорынның, саланың дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін уақыттың өзі дәлелдейді. Өнімнің бәсекелік қабілетінің мазмұны «бәсеке» терминімен тікелей байланысты.Қазақстан Республикасы «Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы» Заңында: «бәсеке – рынок субъектінің өз бетімен жасаған іс-әрекеттері, тиісті тауар рыногындағы тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) айналасының жалпы жағдайына олардың әрқайсысының бір жақты ықпал ету мүмкіндігін, тиімді шектейтін және тұтынушыларға қажетті тауарлар (жұмыстар, көрсетілетін қызметтер) өндіруді ынталандыратын жарыстастығы» – деп көрсетілген.Бәсекелестік – бұл өндірушілер арасындағы күрес немесе жабдықтаушылар, кәсіпорындар, фирмалар арасындағы өнім өндіру және өнімді тиімді өткізу үшін күрес. Нарық жүйесінде бәсекелестік тұтынушылар үшін сайыс. Бұл нарықтағы өзіне лайықты орын алу үшін күрес. Ол тауарлардың сапасы мен арзандығына байланысты. 19 ғасырдың ортасында нарықта еркін бәсекелестік кең өріс алды. Мұндай нарық сұраныс пен ұсыныс негізінде бағаның ауытқуымен болды. Ол тұтынушылардың талабы мен есептесіп, тауардың сапасын жақсартуға еңбек өнімдерін арттыруға, өндірісті ұлғайтуға өнім бірлігіне шығынды азайтуға ынталандырды.
Бәсеке – бұл субъектінің объективті немесе субъективті қажеттіліктерін заңдылық шеңберінде, не қалыпты жағдайда қанағаттандыру үшін бәсекелестерімен тартыс барысында жеңіске немесе басқа да мақсаттарға жетуде өзінің бәсекелестік артықшылықтарымен басқару үрдісі. Бәсеке қандай да бір қызмет аясында жақсы нәтижелерге жету үшін болатын экономикалық жарыс, тауар өндірушілердің тиімді шаруашылық жағдайы үшін, мол пайда алуға бағытталған күрес деп айтса да болады.«Нарықтық экономиканың анықтамалығында» бәсеке дегеніміз – жеке өнім өндірушілер, жұмыс істеушілер, қызмет көрсетушілер арасында өз мүддесі жолындағы бәсекені айтады. Нарықтық экономикада бәсекелестік негізгі реттеуші қызмет атқарады. Оның күш-қуаты стихиялы сипатқа ие, егер ол басқа мехенизмдермен түзетіліп отырмаса экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және басқа да қажетсіз зардаптарға ұрындыруы мүмкін.Қазақстандық бір топ ғалымдар бәсекелестік қабілетке төмендегідей анықтама береді: «бәсекелестік қабілет — өнімдердің нақты қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестік деңгеймен, сондай-ақ оны қанағаттандыруға кеткен шығындармен бейнелейді». Сол сияқты, тамақ өнеркәсібінің бәсекелестік қабілетін жүйелі түрде зерттеген ғалым-экономист С.Б. Ахметжанова «бәсекеге қабілетті өнім, бәсекелестердің нарыққа ұсынған ұқсас тауарларымен салыстырғанда, сапасы мен бағасы жағынан ерекшеленеді» деген пікір білдіреді.Өнімнің бәсекелік қабілетін оның бағасы арқылы сипаттау әрекеттері де қолданылуда. Бұл бағаны қалыптастырудың квалиметриялық әдістемесін жақтайтындардың анықтамаларында көрсетеді. Олардың пікірінше, тауардың бағасы – оның тұтынушылық және құндық қасиеттерін бейнелейтін әмбебеп сипатқа ие. Бағасына байланысты тауарлардың айырмашылықтары қалыптасады, осы себепті тауарлар бір-бірімен бәсекеге түседі. Алайда, бұл көзқарасты баға бәсекесі теріске шығарады, өйткені, біркелкі тұтынушылық сипатқа ие тауарлар әртүрлі бағамен сатылуы мүмкін.
Өнімнің бәсекелік қабілетін екі топ факторлармен анықтайтын салыстырмалы сипатпен қарастыру жағдайлары да кездеседі, яғни, өнімнің сапасы мен қарастырылатын өткізу нарығының талаптары арқылы. Шындығында, өнім бәсекеге қабілетті болу үшін өткізілетін нарықтың тиісті талаптарына сай жоғарғы сапалы болуы тиіс. Алайда, бұл жағдайдың өзі өнімнің бәсекеге қабілетті екендігін көрсетеді. Бәсекелестік қабілет өнімді өткізу барысында басқа тауарлар мен салыстыру арқылы анықталады.Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кеткен шығындылық арқылы анықталатын өнімнің салыстырмалы сипаттағы бәсекелік қабілеті тұтынушылардың бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы анықтайтынын ескермейді. Осыған байланысты, өнімнің бәсекелік қабілеті – оның ұқсас басқа өніммен айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің де болуында.Негізінен, өнімнің бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін құндылығымен анықталады. Әр бір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігінескереді. Егер, өнім тұтынушылардың қажеттілігіне сай болып тұрса, онда оның бәсекелестік қабілетін бағалау құнына қарай ауысады. Яғни, тұтынушы, бір жағынан, өнімнің пайдалану тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кеткен шығынды ойлайды.Бұл жерден шығатыны, өнімнің бәсекелік қабілеті – бұл өнімнің бәсекелес өндірушілерінің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама өнімнің бәсекелік қабілетінің маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
