Өткен жылы еліміз Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына Жолдауында жариялаған және халықтың өмірін жақсартуға бағытталған жаңа экономикалық модельге көшуді бастады.
Ол үшін еліміздің мықты өнеркәсіптік негізін қалыптастыруға баса маңыз берілген құрылымдық экономикалық реформалар белгіленді.
«Өңдеу саласын жедел дамытуға баса мән беруіміз қажет. Біз ел тағдыры үшін айрықша мәні бар бірқатар жобаны жүзеге асыруымыз керек. Экономиканы әртараптандыру бұрынғыдан да маңызды міндетке айналуда. Бұл ретте металды терең өңдеу, мұнай-газ және көмір химиясы, ауыр машина жасау, уранды конверсиялау және байыту, автобөлшектер және тыңайтқыштар шығару сияқты бағыттарға айрықша назар аударған жөн. Басқаша айтсақ, жоғары деңгейде өңделген өнім шығаратын кластер құру керек», — делінген ел Президентінің халыққа Жолдауында.
Қазақстанның жаңа өнеркәсіптік саясаты өнімділігі жоғары, экспортқа бағдарланған экономиканы құруға және шикізаттан өңдеуші өнеркәсіпке көшуге бағытталып отыр. Осы мақсатта өткен жылы мемлекеттік ынталандырудың қаржылық және қаржылық емес шараларын қамтамасыз ету механизмдері қосылған Өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасы бекітілді.
2022-23 жылдары даму институттары өңдеу өнеркәсібі жобаларын қаржыландыруға 620 млрд теңгеден астам қаражат бөлді. Атап айтқанда, жеңіл өнеркәсіпке 3%-бен, тұрмыстық техника сияқты терең өңделген өнім өндірушілерге 9%-бен несие беріледі. Шағын және орта бизнестің 2 млрд-тан 7 млрд теңгеге дейінгі жобалары үшін 8%-бен несие беру қарастырылған.
Бұл орайда, машина жасау — еліміздің индустриялық-инновациялық дамуының басым саласы. Индустрияландыру бағдарламасын іске асырған жылдары машина жасау ең серпінді дамыған салалардың біріне айналды.
Еліміздегі экономиканың жалпы өсіміне жататын машина жасау мен металл өңдеу салалары әлі де болса импортқа тәуелділіктен арылмай келеді. 120 мыңға тарта жұмысшысы бар 4 мыңға жуық кәсіпорынның қай-қайсысы болсын өндірістік қорларын жаңартуды қажет етіп отырған жайы бар. Бұл салаға жататын ауыл шаруашылығы, теміржол, энергетика, электртехника, тау-кен-металлургия және мұнай-газ, машина жасау, автомобиль мен авиақұрылыстағы туындаған мәселелерді шешіп, қолданыстағы өндіріс тиімділігі мен бәсекеге қабілеттілігін арттырса, әлемдік экономикаға қосылуға мүмкіндік бар деген сөз. Әсіресе ауыл шаруашылығы саласындағы техниканың 80 пайызға жуығының тозығы жеткен.
Сонымен былтыр жыл соңында Үкімет қаулысымен Машина жасау саласын дамытудың 2024-2028 жылдарға арналған кешенді жоспары бекітілді. Бұл жоспардың ел экономикасы үшін басты стратегияға айналуы біздегі машина жасаушылардың бәсекеге қабілеттілігін арттырады деуге болатындай.
Жоспарда, біріншіден, өндірушілерді бастапқы материалдармен қамтамасыз ету, кадрлық әлеуетті, сондай-ақ ғылыми-зерттеу және тәжірибелік құрастыру жұмыстарын дамыту арқылы базалық жағдайларды жақсартуды, екіншіден, машина жасау өнімдерін өткізуді ынталандыру және техникалық реттеу жүйесін жетілдіру арқылы отандық өнімді ілгерілетуді, үшіншіден, машина жасаудың басым секторларын әр секторға бағыттай отырып дамыту қарастырылған. Аталған кезең аралығында өнім өндіру көлемін 2,2 және еңбек өнімділігін 1,9 есеге ұлғайтып,экспорттық тасымалды 5 млрд 700 млн долларға дейін, салаға инвестицияның өсуін 1,5 есеге арттыру секілді нысаналы индикаторларға қол жеткізу көзделген.
Жауапты министрлік өкілдері кешенді жоспар саланың әлеуетін толық көлемде іске асырып, оның ұзақмерзімді дамуын қамтамасыз етеді деген пікірде. Жоспарланғандай көршілес Ресей, Өзбекстан және Қытай елдеріндегі серіктестермен жүргізілетін біріккен жобалардан бөлек, теміржол машиналарын жасауды дамыту нарықты локомотивтермен, жүк және жолаушылар вагондарымен толықтыру міндеттерін шешуге негізделіп отыр.
Былтыр ауыл шаруашылығы машинасын жасау секторында 5 мың трактор мен 900 комбайн өндірісі жоспарланған. Қазіргі уақытта жасап шығарылатын техника ірі торапты құрастыруға негізделген және кәсіпорындардың шағын торапты құрастыру әдісіне жоспарлы түрде ауысу қарастырылып жатыр. Бүгіндері Қостанай облысында тракторға арналған кабиналар өндірісі нақты жолға қойылған жайы бар.
Естеріңізде болса, өткен жылы желтоқсан айында Премьер-Министр Қазақстан машина жасаушылар одағының басшысымен саланы дамытудың алдағы 5 жылға арналған жаңа Кешенді жоспарын жүзеге асыру барысын талқылады. Бұл орайда, ҚР Премьер-Министрі Әлихан Смайылов Қазақстан машина жасаушылар одағының басқарма төрағасы Мейрам Пішембаевпен кездесті.
Кездесуде машина жасауды дамытудың 2024-2028 жылдарға арналған кешенді жоспарын жүзеге асырудың негізгі бағыттары талқыланды. Әлихан Смайылов машина жасау саласындағы өндірістің өсу қарқынына оң баға бере отырып, қабылданған құжаттың маңыздылығын атап өтті. Оның айтуынша, Кешенді жоспарды жүзеге асыру машина жасау саласын ғана емес, тұтастай алғанда еліміздің өңдеуші өнеркәсібін дамытуға ықпал етеді.
Кешенді жоспар 7 бағыт бойынша 79 іс-шарадан тұрады. Жоспардың орындалуы 2028 жылға қарай ЖҚҚ-ның (жалпы қосылған құн) 4,5 есе, НКИ-дің (нақты көлем индексі) 2,2 есе, экспорт көлемінің 3 есе, инвестиция көлемінің 1,5 есеге өсімін қамтамасыз етеді.
Мейрам Пішембаевтың айтуынша, Кешенді жоспарды жүзеге асыру отандық машина жасауды дамытуға айтарлықтай серпін береді, өндіріс көлемін арттыруға, экспорттық мүмкіндіктерді дамытуға, сондай-ақ инвестиция тартуға және білікті кадрларды даярлау жүйесін жетілдіруге ықпал етеді.
«Кешенді жоспарды жүзеге асыру бүгінгі таңдағы басымдығымыз және міндетіміз. Белгіленген нысаналы индикаторлардың сапалы орындалуын қамтамасыз ету және отандық машина жасау саласын одан әрі жаңғырту үшін бар күш-жігерімізді саламыз», — деді Қазақстан машина жасаушылар одағының басшысы.
Машина жасау 37 тармақты қамтитын және экономиканың барлық дерлік салаларын жабдықтармен қамтамасыз ететін ең жоғары технологиялы сала екенін айта кеткен жөн. Саладағы бір жұмыс орны шектес салаларда 8-10 жұмыс орнын пайда болуына алып келеді.
2022 жылдың қорытындысы бойынша еліміздің машина жасау саласындағы өндірістің физикалық көлемі 11%-ға өссе, 2023 жылдың 10 айында 27%-ға өсім көрсетті. 2023 жылдың қаңтар-қазан айлары аралығында 3,3 трлн теңгеге өнім өндірілді.
Еске салайық, Мемлекет басшысы 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында машина жасау индустриялық өсудің драйвері болып табылатын өңдеуші өнеркәсіпті үдемелі дамытуды басты міндеттердің бірі ретінде белгілеген болатын. Машина жасау саласын одан әрі жаңғырту ел экономикасын әртараптандыру мен индустрияландыруға жаңа серпін береді.
Осыдан соң іле-шала елордада ҚР Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Роман Склярдың төрағалығымен Қазақстан Машина жасаушылар одағы Үйлестіру кеңесінің кезекті отырысы өтті, онда Машина жасауды дамытудың 2024-2028 жылдарға арналған кешенді жоспарының міндеттері, отандық машина жасауды жетілдіру перспективалары және саланың бірқатар жүйелі мәселелері талқыланды.
Кеңес отырысын ашқан Роман Скляр 2023 жыл машина жасау саласы үшін өте жемісті жыл болғанын атап өтті. Президенттің тапсырмасымен Үкімет алдағы 5 жылда машина жасау саласын жаңғыртуға мүмкіндік беретін Кешенді жоспар әзірлеп, бекітті. Кешенді жоспардың негізгі іс-шараларына шикізатпен басымдық беру тетігін енгізу, қаржыландырудың қолжетімділігін арттыру, салық заңнамасын жетілдіру, машина жасау өнімдерін өткізуді ынталандыру кіреді.
Қазақстан машина жасаушылар одағы басқармасының төрағасы Мейрам Пішембаев Үйлестіру кеңесінің өткен отырысында берілген хаттамалық тапсырмаларды орындау бойынша жұмыс қорытындылары, Кешенді жоспарды әзірлеу және бекіту негізгі оқиға болған Одақтың ағымдағы қызметі, сондай-ақ алдағы жұмыс жоспарлары туралы баяндады
«Естеріңізде болса, ҚР Президенті Қ.Тоқаев 2019 жылғы алғашқы Жолдауында отандық өңдеу өнеркәсібін қолдау жөнінде бірқатар тапсырма берген болатын. Машина жасау саласының мәселелерін жеке бақылауына алды. 2022 жылғы 29 желтоқсанда Мемлекет басшысы Үкіметке Машина жасауды дамытудың 2024-2028 жылдарға арналған кешенді жоспарын әзірлеуді тапсырды. Жоспар қазақстандық тауар өндірушілерді нақты қолдауды және бүкіл саланың бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттыруды көздейді. Мұндай стратегиялық құжат елімізде алғаш рет қабылданып отыр», — деді М.Пішембаев.
Кешенді жоспар 7 бағыт бойынша 79 іс-шараны қамтиды. Нысаналы индикаторлар: өндіріс көлемінің 4,5 есе өсімін қамтамасыз ету және ақшалай түрде 11-12 трлн теңгеге дейін жеткізу, 2028 жылға қарай жалпы қосылған құнды 1,3-тен 5,9 трлн теңгеге дейін, НКИ-ді жылына кемінде 10%-ға, экспорт көлемін 3 есеге, еңбек өнімділігін – 1,9 есеге, инвестицияны – 1,5 есеге жеткізу.
Өз кезегінде Үйлестіру кеңесінің мүшесі, ҚР Парламенті Сенатының төрағасы Мәулен Әшімбаев қабылданған Кешенді жоспардың маңыздылығын атап өтіп, оны жүзеге асыру еліміздің барлық өңдеу өнеркәсібін дамытуға ықпал ететінін баса айтты. Оның айтуынша, 2023 жылы сала Үкіметпен бірлесе отырып, отандық кәсіпорындарды қолдау және ел ішіндегі құндылықты арттыру бағытында ауқымды жұмыстар атқарған.
«Кешенді жоспарды жүзеге асыру – еліміздің машина жасау саласы үшін жаңа кезең. Бүгінде біз өндірістің қарқынды өсуін көріп отырмыз. Үкімет үлкен қолдау көрсетуде. Сондай-ақ заңнамалық деңгейде барынша көмек көрсетіледі. Қабылданған шаралар мен бірлескен жұмыстар Мемлекет басшысының 2023 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында айтылған міндеттерге қол жеткізуге мүмкіндік береді», — деді М.Әшімбаев.
ҚР өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаев бүгінде машина жасау саласы еліміздің өңдеу секторын жаңғыртудың қозғаушы күші ғана емес, инвестициялық тартымдылығы бойынша үздік үштіктің біріне кіретінін атап өтті. Оның айтуынша, бүгінде саланың дамуына кедергі келтіретін мәселелер жүйелі түрде шешілуде.
Жиынды қорытындылай келе, Роман Скляр 2023 жылы машина жасау саласының орнықты өсу серпінін атап өтті. Мәселен, 10 айда өндіріс көлемі 3,3 трлн теңгені құрады. НКИ өсімі – 27%. Инвестиция көлемі – 155 млрд теңге. Биылғы 9 айда экспорт көлемі $2,8 млрд-қа жетіп, өсім өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 43%-ды құрады.
Үйлестіру кеңесінің төрағасы сондай-ақ Кешенді жоспарды іске асыру бойынша алдағы жұмыстардың маңыздылығына тоқталып, барлық мүдделі мемлекеттік органдарды жүктелген міндеттерді орындауға жауапкершілікпен қарауға шақырды.
«Кешенді жоспар бекітілді, оны іске асыру үшін әлі талай бірлескен жұмыстарды атқару керек. Біз Мемлекет басшысының үмітін ақтап, орындалған міндеттердің нақты нәтижесін көрсетуіміз керек. Бұл стратегиялық маңызды құжатты жүзеге асыру машина жасау саласын ғана емес, сонымен қатар еліміздің өңдеу өнеркәсібін де дамудың жаңа деңгейіне шығаруы тиіс. Үкімет бұған қол жеткізу үшін бар күш-жігерін салады», — деп түйіндеді сөзін Роман Скляр.
Жалпы, елдегі электртехникалық машина жасау секторында Alageum Electric нарықтың қажеттілігін толығымен қамтамасыз ететін трансформаторларды шығарады. Қазэнергокабель мен Еуразкабель сияқты кәсіпорындар нарықта сұранысқа ие кабельдік өнімдерді жеткізіп отыр.
Ал тұрмыстық техника өндірісі бойынша бүгіндері «Алматы тұрмыстық техника» компаниясы Dauscher (Даушер) брендімен теледидар, электр плиталар мен пештер шығару үстінде. Аталған өндірістің Еуразиялық экономикалық одақ нарығындағы әлеуеті шамамен 11 млрд долларды құраса, ал бізде тек 1 млрд 200 млн доллардың айналасында екен.
«Атамекен» ҰКП Өңдеу өнеркәсібі департаменті директорының орынбасары Айбек Қажкенов: «Кешенді жоспар «Өнеркәсіптік саясат туралы» заңын тәжірибеде іске асыруды, елдің 2025 жылға дейінгі ұлттық даму жоспарының негізгі ережелерін, өңдеу өнеркәсібін дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасын, Мемлекет басшысының ел экономикасын әртараптандыру және индустрияландыру жөніндегі тапсырмаларын ескерген», дейді.
Ал «Қазақстан машина жасаушылар одағы» ЗТБ атқарушы дирекциясының директоры Өмірсерік Ержанов машина жасау саласында белгілі бір деңгейдегі кәсіби білімі, дағдылары мен біліктілігі бар мамандардың жетіспеушілігін атап өтті. Оның айтуынша, машина жасау саласындағы негізгі мамандар 2024-2028 жылдар аралығында қажеттілік 7 мыңнан астам адамды құрайтын болады. Бекітілген кешенді жоспарда машина жасау саласындағы дуальды оқуды дамыту бойынша еуропалық тәжірибені зерделеп, техникалық және кәсіптік орта білімнен кейінгі біліктілігін арттыруға әлемнің озық тәжірибесін енгізу жөніндегі іс-шаралар қарастырылғандығын жеткізді.
Кешенді жоспарды қаржыландыруға мемлекеттік бюджеттен 1,4 трлн теңге және елдегі заңнамаға тыйым салынбаған өзге де көздерден шамамен 1,3 трлн теңге есебінен жүргізілетін болды.
Қалай десек те еліміздегі машина жасау саласына айрықша көңіл бөлінуге тиіс. Қабылданған индустрияландыру бағдарламасын жүзеге асырылған жылдары машина жасау саласында 276 млрд теңгеге жуық сомаға 114 жоба іске қосылып, 11 мыңға жуық жұмыс орны құрылған.
Ширек ғасырға таяу уақыттан бері елімізде машина жасау өндірісінің көлемі 24 есеге өскен. 10-15 жылда сала құрауыш және қосалқы бөлшектерді өндіруден түпкілікті өнім түрлерін шығаруға көшіп, кейінірек жаңа өнім түрлері пайда болды. Ауыл шаруашылығы, электр техникасы, тау-кен және мұнай-газ машина жасау салалары жаңартылған. Өткен жылы елімізде бірінші жартыжылдықтың өзінде 70 мыңнан аса жеңіл автомобиль мен жеңіл коммерциялық техника шығарылды. Бізде автокөлік құралдарының барлық санаттары өндіріледі. 167 автомобиль моделі құрастырылып, оның ішінде 39 жеңіл модель және 22 әлемдік бренд бар.
Жалпы, машина жасау саласы бойынша экономиканы дамыту жағы қарастырылған. Олардың импорты 13 млрд долларды құрайды. Бұл ретте отандық өнімдер өндірісінің көлемі – 3 млрд доллар. Соңғы 5 жыл ішінде саланың нақты өсімі 2,3 есені құраған. Ең жоғары өсім автомобиль жасау саласында. Салыстырмалы түрде аталған жылдар аралығында өңдеуші өнеркәсіптің орташа өсу қарқыны – 4,5%, ал машина жасау саласының өсімі 17,6%-ды құрайды. Бүгіндері 2028 жылға дейін 1 трлн 700 млрд теңгеге 151 жобаны жүзеге асыру қолға алынды.
Бұл ретте Қазақстан машина жасаушылар одағы басқарма төрағасының орынбасары Ерқанат Мұқанов: «Машина жасауды одан әрі дамыту үшін «Өнеркәсіптік саясат туралы» заңының 60-бабына сәйкес машина жасау саласын шикізатпен және материалдармен қамтамасыз етілуге тиіс. Осы орайдан келгенде бастапқы металдар өндірісіне дейін қатты пайдалы қазбаларды қайта өңдеуге ынталандырып, машина жасау, металл өңдеу саласының кәсіпорындарын отандық шикізатпен қамтып, елдегі өндірілмейтін металл өнімдерін импорттау кезінде қосылған құн салығын төлеуден босату (ҚҚС дайын машина жасау өнімін сату фактісі бойынша төленетін болады). «Өнеркәсіптік саясат туралы» заңының 46-бабына сәйкес мемлекет регламенттеген сатып алу шеңберінде отандық машина жасау өнімдеріне сұранысты ынталандыру қажет. Бұл шаралар машина жасауды дамытудың кешенді жоспарының жобасында көзделген. Олар өндірісті ұлғайтуға, импортты қысқартуға және тауар өндірушілеріміздің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді», дейді.
Тағы бір жағымды жаңалық, таяуда Қазақстан-Қытай шекарасында орналасқан Достық ауылының маңында жаңа халықаралық сауда-логистикалық орталық өз жұмысын бастады. Бұл туралы ҚР Көлік министрлігінің баспасөз қызметі мәлім етті.
Аталған жобаны Dostyk Storage ЖШС Мемлекеттік кірістер комитетімен бірлесіп жүзеге асырған болатын. Көзделген негізгі мақсат – трансшекаралық логистикалық инфрақұрылымды дамыту және «Алакөл» жол өткелінің өткізу қабілетін арттыру.
Бұған дейін Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев жүк көліктерінің Қазақстан-Қытай шекарасы арқылы өтуін жеделдету туралы бірнеше рет айтқан болатын. Осылайша, бизнес пен Үкіметтің бірлесе қатысуымен жүктерді өткізу қабілеттілігін арттыру және оны рәсімдеуді жеделдету шаралары жүзеге асырылды.
«Жүктерді өңдеу және сақтау үшін осындай орталықтар ашу Мемлекет басшысының тапсырмасы шеңберінде жүзеге асырылуда. Аталған орталық өз кезегінде шығыс шекарамыздағы алғашқы орталық әрі Достық – Шығыс Қазақстан мен Еуропа шекарасындағы ең озық бастама болып табылады», – деді кешеннің ашылу салтанатында ҚР Көлік вице-министрі Мақсат Қалиақпаров.
Dostyk Storage қоймасының құрылысы қысқа мерзімде жүзеге асырылды. Жаңа қойма кешені «Достық» кеденінің «Алакөл» кеден бекетінің өткізу қызметін тәулігіне 200-ден 600 жүк көлігіне дейін арттырып, тәуліктік жүк айналымын 4 мыңнан 12 мың тоннаға дейін арттырады деп күтілуде. Бұл жүк айналымын 1 миллион тоннадан 3 миллион тоннаға дейін арттырады.
«Қазіргі таңда «Алакөл» кеден бекеті арқылы бір бағытта небәрі 180 көлік өтеді. Биыл бұл бекетті жаңғырту жұмыстарын аяқтап, жүк ағынын 500 көлікке дейін ұлғайтуды көздеп отырмыз»,- деді ҚР Қаржы министрлігі Мемлекеттік кірістер комитетінің төрағасы Жандос Дүйсембиев.
Айта кетерлігі, Dostyk Storage ЖШС логистикалық орталығы 13,5 гектар аумақта орналасқан. Оның 3,5 гектарын үй-жайлары мен қойма инфрақұрылымы алып жатыр, ал 10 гектары жүк көліктерін қоюға бөлінген. Жобаға арналған жеке инвестиция 2,8 млрд теңгеден астам соманы құрады. Кешен 3 жылдық мерзімге 100 пайыз құрылтайшысы Мемлекеттік кірістер комитеті болып табылатын Nur Zholy customs services мемлекеттік кәсіпорнының басқаруына берілді.
Д.Айбар
