Түркістандық тұрғындарының назарына мемлекеттің дін саласындағы саясатының бірден-бір негізгі бағытын ұсынамыз. Дін адамзат тарихымен бірге лесіп келе жатқан ең ежелгі құндылықтардың бірі болады. Мұның дәлелін қоғамның ежелгі заманнан бүгінге дейін ешбір дінсіз кезеңі болған еместігінде. Себебі адам баласы үшін дін әлемді, айналадағы қоршаған ортаны және өзін танудың ең тиімді құралы болды және дін арқылы қоғам өміріндегі адами және моральдық қарым-қатынастар реттеліп отырды. Дін – рухани құбылыс. Адам баласының рухы мен жан дүниесіне қатысты өзіндік орны бар маңызды құндылық. Адам өмірі оның сенімі мен дүниеге көзқарастарының арнасында өтіп отырады. Көкейіндегі имандылық адамды басқарып, дегенімен жүргізіп отырады. Дін – бұл адам жанының өте нәзік және сезімтал саласы. Сондықтан ол адам баласы жас кезінен-ақ өзін басқалардың көзқарасын силауға, діни төзімділікке, айналасындағыларды тыңдай және ести білуге тәрбиелеудің, ар-ождан бостандығының, діни төзімділіктің, дүниетанымдық плюрализмнің маңызды жетістіктері. Көптеген саяси қайраткерлер мен зерттеушілер діннің осы бір қасиеттері арқылы мәдениет пен демократия деңгейіне баға беріп жүр. Беруге болатын басты белгілер екенін, себебі тек солар ғана тұлғаға дінге сену мен сенбеу және әртүрлі діни ілімдер арасында еркін таңдау жасауға кепілдік, сонымен бірге өзінің наным-сенімін қоғамда ашық көрсетуге мүмкүндік беретінін есте ұстауға тиісті. Дін адамзат тарихымен бірге келе жатқан құндылық болғандықтан, қоғамды дінсіздендірудің орнына, діни ұғымдар мен догмаларды бұрмалауға жол бермей, оның ұстанымдары мен көзқарастарын түзетіп діни-ағарту шараларын дұрыс жүргізу тиімді болар еді. Біздердің әрқайсысымыз өзіміз, тек қана өзіміз сену мен сенбеу арасында таңдау жасауға, ал сенімді таңдағанда қай Құдайға құлшылық етуді анықтап алуға құқылымыз. Кезінде БҰҰ Басхатшысы болған Кофи Аннан: «Библия мен Құранды қайта көшіріп жазып шығу қажетемес және Декларацияға да түзетулер енгізудің де қажеті жоқ. Жалпыға бірдей декларацияның мәтінін емес, оның жолын қуушылардың мінез-құлқын өзгерту керек», – деген ұшқыр пікір айтты.
Діннің жаңа, әсіресе қоғамды жаңарту үшін әртүрлі қозғалыстар тудырғанын, ғылымға ашық қарсылық білдіргенін жоққа шығаруға болмайды, себебі қандай да бір ілімді немесе дүниетанымдық көзқарасты ғана ұстануға негізделген жаңашылдықтың кез келген іліміне дін нұқсан келтіреді, ал білім-таным қоршаған ортаға да сын көзбен қарап қатынас жасауды дамытады. Дін және діни-философиялық ізденістер және жаратылыстану саласында ашқан жаңалықтары адамзат даналығының қазынасына айналған ұлы ойшылдарды дүниеге әкелді. XVIII ғасырдың аяғында ұлы неміс философы Иммануил Кант «Ақыл парасат шегіндегі ғана дін» деген еңбегінде: «Ғылыми деректері арқылы діни ілімінің негізгі қағидаларын растауға да, жоққа да шығаруға болмайды, себебі олар: адам неден бастау алып және не үшін өмір сүреді деген сұрақтарға тікелей қатысты» – деп жазды.
Теологиямен күресіп жүріп, ақыр соңында, ғылым өздігінен өмір сүруге жетті, діни сенім мен ғылыми таным салаларын межелеу орын алды. Ал бүгінгі күні, ғылыми және діни білімнің жолдары, шамасы, бір бірімен тоқайласпайды, себебі олар әртүрлі салаларға жатқандықтан, әрқасысы өз мақсат мүдделеріне сай мәселелерді өздерінше шешеді. Кез келген дін қашанда діни күйзелістер мен сезімдерге ғана емес, өмірлік ұстаным мен құндылық бағдарларға да қосымша күш беріп, дүниетанымдық жаңа тірек болуға, ең маңызды сұрақтарға жауап беруге тырысып келді және әлі де солай. Уақыт пен заман өзгереді, діни наным түрлері де өзгереді. Бірақ сол қалпында өзгеріссіз қалатын басты нәрселер: діни күйзелістер, сезімдер, құндылық бағдарлары. Өткен замандардың көптеген ойшылдары ойлағандай, ғылым жетістіктері оларды бұза алмайды, керісінше, көп жағдайда нығайта түседі, себебі жаңа дүниетанымдық «күш қосу» діни түсіндірмелер арқылы беріледі. Қазіргі заманғы дәстүрлі діни ілімдер: әлемде болып жатқан оқиғаларға әркімнің жеке жауапкершілігі, адамның өткенге, қоғамға және мемлекетке қарым-қатынасы туралы, соғыс қаупі мен халықаралық терроризмді болдырмау жолдары жайында, адамның мінез-құлқындағы еңбек пен білімнің маңызы жөнінде, әртүрлі ұлттар арасындағы өзара қарым-қатынас және басқа да көпқырлы мәселелер бойынша өмірдің өзі жаңаша қойған сұрақтарына немқұрайдылықпен қарай алмайды.
Бірақ, дәстүрлі конфессиялар өздерінің ұмтылыстарында заман талабына сай лесе алмай қалған сияқты. Жаңадан пайда бола бастаған деноминациялар болса, қазіргі адамның ішкі психологиялық сұраныстарын дәл басып, қажеттіліктерін қанағаттандырудың жолдарын таба білген. Сондықтан болуы керек, олардың ішінде агрессиялық, харизматикалық, радикалдық , экстремистік ағымдағы ілімдер көптеп ұшырасады. Экстремизм құбылысы және оның дінмен байланысы бар екенін зерттеуші ғалымдар дәлелдеп отыр. Бүгінде әлемдік даму процесін діннен бөліп қарастыру мүмкін емес. Оған себеп діни негізде орын алған бірқатар оқыс оқиғалар тізбегі. Соның салдарынан қазіргі ұрпақтардың дені дін, діни «экстремизм», «фанатизм» және «фундаментализм» құбылыстарымен байланысты деп ұғады. Діни экстремизм – әлеуметтік құбылыс. Ол тек бір дінге ғана емес, барлық діндерге тән. Кейбiр мұсылман елдерiнде де саяси факторға дiн ықпал әсер ететiн болды, яғни дiн оппозициялық топтардың идеологиясына айналды, сол дiн арқылы үкімет тәртібіне ықпал еткiсi келедi. Осындай ойларды қорыта келе саясаттану ғылымдарының докторы В.Е. Татаренко былай дейдi: «Радикал ұлтшылдармен Ислам фундаменталистерi, ислам дiнiн желеу қылдырып ашық әскери қауіп төндiру және көрiнбейтiн Ауғанстанның қаржылай-экономикалық көмегiнің арқасында плацдарм құрғысы келедi, сол арқылы Өзбекстан, Қырғызстан, Түрiкменстан, Қазақстан т.б. елдерді фундаменталистік идеялармен басып алғысы келедi. Онда Ресей өзі достас мемлекеттерiнен айырылып, исламдық әскери-саяси одақпен бетпе-бет келдi» – деп жазды.
Қазiргi экстремизм – өте тез дамып келе жатқан күш, сонымен қатар саяси үрдiстегi глобализацияға альтернатива бола алады. Ол өз ықпалдық күшімен Орта Азиядағы кейбір мемлекеттердегі оппозициялық топтарды қалыптаструдың негiзгi күшi болып табылады. Дiни экстремизмге қарсы тұратын күштер ретiнде, Орта Азиядағы билеушi зиялы элитаны айтуға болады, және әлеуметтiк қатпарлардың кейбiр топтары елдiң дiни басқарылуына қарсы.
Бір қарағанда дін мен саясат біздің өміріміздің қарама-қарсы екі өрісі болып көрінеді. Ал шындығында дін әлемі мен саясат әлемдері бір бірінсіз тіршілік ете алмайды және олай болған да емес, олар бір бірімен өзара айрылмас тұтастықта. Қоғамның саясат пен дін туралы көзқарасының негізі олардың табиғатының айрмашылығында – діннің мәңгілік мақсаты адам жанын азат ету болса, мемлекеттің мақсаты адамдардың бұл дүниедегі аман-есендігі. Бірақ, мұндай пікір тым қарапайым. Тарихтың өзі көрсеткендей, оның пайда болғанынан тастап дін мен саясат бірі бірімен қалай болғанда да түйісіп отырған, сондықтан олардың өзара байланысу мәселелері ежелден бері адамзаттың санасынан шықпаған және барлық мемлекеттердің саяси тұжырымдамаларында міндетті түрде қарастырылып отырды. Саясат пен дін қатынастарының қазіргі замандық ғылыми ұғымдары бүгінгі күні – барлық демократиялық құқықтар мен бостандықтарды, сондай-ақ ар-ождан бостандығын бекіткен, зайырлы егемен мемлекет – Қазақстан Республикасы үшін де өзекті. Бұл жағдай діни өмір мен діни құндылықтардағы плюрализациялық үрдістерді айқындайды. Бір жағынан діни плюрализм, қолайлы жағдай қалыптасқанда діни плюрализм қоғамды біріктіру мен ынтымақтастыру қызметін атқарады. Екінші жағынан – бостандықтарды дамыту мен оларды қолдау болмаған жағдайда конфессияаралық және мемлекеттік-конфессия қақтығысына алып келеді. Бұл мәселенің мәнін тереңнен түсіну үшін келтірілген концептердің этимологиясын қарастырып алу қажет. «Саясат» термині Аристотель трактатының ықпалымен таралған және XIX ғасырдың соңына дейін саясат дәстүрлі түрде мемлекет туралы ілім ретінде қарастырылды, басқаша айтқанда институционалды, мемлекеттік деңгейдегі билік туралы. Бірақ 1515 жылы Н.Макиавелли саясатты «билікке келу және оны пайдалы қолдану үшін қажет құралдардың жиынтығы» ретінде сипаттады. Ал саясаттың бүгінгі түсінігі бойынша бірнеше позициялар мен баптардың әрекеті нәтижесінде қалыптасты. Саясат көп жағдайда шешуші категория ретінде билік феноменімен идентификацияланады. М.Вебер, саясат – ол «мемлекеттер арасында болсын, мемлекет ішіндегі адамдар тобының арасында болсын, билікке қатысу немесе оны бөлісуге ықпал жасауға ұмтылыс» – деп көрсетеді
Саясатқа діннің ықпалы көп жағдайда әртүрлі дінге сенушілердің оны қаншалықты берік ұстану дәрежесіне, күнделікті өмірде оның нормаларын орындау дәрежесіне, әрбір діннің догматикалық ерекшесіне байланысты. Сондықтан саясат пен діннің өзара қатынастары, оған сенушілер мен қызмет етушілердің саясатқа қатысу ерекшеліктері мен саяси қайраткерлердің дінді қолдану ерекшеліктерін ашып кӛрсететін нақтылы тарихи талдауды қажет етеді.
Діни топтардың қоғамның саяси өміріне тікелей немесе жанама қатысып отыруы негізінен екі екі жағдайға байланысты – әр бір діни топтың ұстанатын идеологиясына, және олардың әлеуметтік жағдайларының объективті жағдайына. Көптеген шетелдік ғалымдар дінді мәдениеттің бір бөлігі деп қарастырады және оның саясат үшін реттеуші қызмет атқаратынына баса көңіл қояды. Мысалы, М.С.Стакхаус дін мен саясаттың өзара әрекеттесу мәселесін өте байыпты жауап береді. Оның тұжырымы ғылым үшін маңызды, себебі ол діни мәдениеттің саясатқа ықпалы туралы маңызды мәселені көтерген. Оның тұжырымында «әлеуметтік этика» ұғымы орталық орында тұр және ол саяси шындыққа кешенді түрде ықпал етуші фактор ретінде қарастрылған. Оның ойынша төрт құрамдас бөліктен тұратын «этика» жасалуы тиіс: діншілдік, мемлекеттік құрылысқа, саясатқа және саяси әрекеттерге қатынас. М.С.Стакхаус тұжырымдамасындағы – мемлекеттік құрылысқа, саясатқа және саяси әрекеттерге қатынас этикасы – діншілдік сезімінен туындайды және діншілдіктің өзі этиканың бір бөлігі саналады. М.С.Стакхаустың ойынша, әр бір діни қауым өзінің дүниеге деген көзқарасын жеткізіп отыру үшін әлеуметтік және мәдени құралдырды қолданып отырулары тиісті.Түрлі діндер бұл істі культ, діннің рәмізі, күнделікті жүріс-тұрыстарды бақылау, мерекелер, ораза арқылы жүзеге асырады. Саяси өмірге ықпал етуші қажетті дәнекерлік құралдар діни саясат деп аталуына болады. Билік діни практикамен санасуыға және түзу ниет көрсетуге міндетті. Бұл бағыт, адамдардың күнделікті өмір салты арқылы діннің шын мәнінде саясатқа ықпалын көрсетеді дейді Стакхаус . Д.М.Угриновичтің пікірінше, дін саяси өмірге үш негізгі бағыттар арқылы ықпалын тигізеді. Бірінші бағытқа дінді уағыздау жатады. Ол әлеуметтің саяси белсенділігін бәсеңдетеді, олардың қоғамды қайта құру үшін күресінне кедергі жасайды. Екінші бағытта діннің саясатқа әсері діни және әлеуметтік ілімдер арқылы атқарылады. Үшінші бағытқа діни ұйымдардың саяси әрекеттері жатады. Осы бағыттардың алғашқы екуінде дін саяси өмірге тек әсер етіп қана отырады, ал үшінші бағытта діннің саяси өмірге тікелей қатысуы байқалады
