Діннің қоғамдағы орны туралы сөз болғанда мына мәселелер есте болу керек. Дін – ұлыстың тұрмыстық түсініктері мен амалдарын, олардың ақыл ойлау жүйесін, моральдық-құқықтық нормаларын жалпы дүниетанымдық тұғырларын қалыптастырады. Бір жағынан олардың барлық салт дәстүрлері осы дүниетанымдық тұғыр арқылы мәнге айналады. Әдет-ғұрып та бірінсіз бірі болмайтын болмыстан, үнемі қайталанатын циклдық сипаттағы үдеріс.
Біздің тіліміздегі «қоғам» сөзінің орнына ұлыс ұғымы философиялық тұрғыдан мәнді де терең мағынаға ие сияқты көрінеді. Сонда ұлыс, ұлт, ұлан арасындағы байланыстар өздігінен ұғынықты бола түседі. Ұлан (байтақ) сөзі де ұлыстың кеңістігін білдіреді. Ұлан – ұлттың жұрты. Ұлан-байтақ қос сөзі ғана осы сананы жаңғыртып тұр. Кеңістік пен ұлт тұтастығы – ұлыстың жүйелі, ғарыштық мәнге айналуынан келіп шығады. Ал ұлыстың ғарыштық тұтастыққа айналып, дара болмыс болуында дін негізгі фактор. Ұлыстың, яғни қоғамның, адам санасы мен іс әрекетінен тыс қалыптасқан болмысы жоқ. Яғни адам мен ұлыс өзара тығыз байланысты. Бір жағынан ұлыс адамның іс әрекетінің жемісі әрі оған үздіксіз ықпал ететін тұғыр. Екеуінің ортақ тегі «киелі тарихпен» ғана түсіндіріледі. Сонда ұлыс адамды, адам да ұлысты анықтайды. Адам сол ұланда (кеңістікте) өзінің ақыл ойы мен тәжірибесі негізінде ұлыстың саяси құрылымы мен ерекшелігін анықтайды. Ал құрылымның ерекшелігі адам мен қоғамдық жүйе арасындағы өзара қарым-қатынас өлшемдері арқылы нақтыланады. Осы құрылым мен өлшемдер ұлыстың әрбір мүшесі тарапынан қабылданады, ұлттық меніне айналады. Бұл өлшемдер ұлыстың әрбір мүшесінің ортақ тұғырнамасы деген сөз. Бұл құбылысты құндылықтар жүйесі деп атаймыз. Енді осы құндылықтар жүйесінің киелі әлеммен байланыстылығы тарихилық тұрғыдан сарапталғанда анық көрінеді. Киелі әлем – адамды Ұлы Тәңірмен бірлікке шақыратын институт, яғни дін. Сондықтан діннің ұлыс-ұлт болмысын нақтылаудағы рөлі ерекше.
Енді дін және саясат қатынасы мәселесіне ойысайық. Негізі ғылыми танымдық тұрғыдан, қоғамда дін және саясат қатынастары көрінісі құбылмалы. Бұл да діннің мәніне берілетін анықтамаларға байланысты. Мысалы «дін дегеніміз мораль» десек, онда бүгінгі саясат түсігінімізбен байланысы жанамалы болады. Ал егер «дін қоғам тіршілігін реттейтін құдайлық жүйе, заң» десек, онда саясатпен тікелей қатысты болып шығады. Байқап қарасаңыз, бүгін «діннің мәні не?» деген сұраққа әртүрлі жауап бар. Негізі бұл жауаптар кез келген ұлыстың (қоғамның) тарихи санасы негізінде де, бұрынғы платформаларда да дін және саясат қатынастары өркениеттер мен кезеңдерге қарай құбылып отырса, бүгінгі біздің кезеңде де басқаша мәнге ие.
Мысалы Мысыр, Греция, Рим және Христиан мен Ислам сияқты ежелгі өркениеттерде дін адам тіршілігін анықтаушы негізгі тұғыр. Діни және саяси билік дәстүрлі қоғамда бір әулеттің еркіне беріліп, барлық қоғамдық және саяси жауапкершілік солардың мойнында болған. Ұлыс-мемлекетте, көбінесе көсем-тұлғаның бойынан «киелілік пен саяси қызмет» қатар талап етілген.
Қазір әлемде дін және саясат қатынасы «модернизм мен секуляризм» ұстанымындағы проблема ретінде қаралады. Сондықтан дін және саясат арасындағы байланыстарды тарихи тәжірибе тұрғысынан бірнеше қабаттарға бөліп қарастыруға болады. Бірінші, дін саясатқа үстемдік етеді. Саясаттың дінге бағыныштылығы тәжірибесі Ортағасырлық христиан католицизмінен айқын көрініс тапқан. Әрине бұл қабатты тек католицизм шаблонымен ғана шектеуге болмайды. Мұндай таным, түсінік шаблондарын кейбір ерекшеліктерді есептемегенде ежелгі діндерден де, исламнан да кездестіруге болады.
Исламның тарихи тәжірибесіндегі «Үкім тек Аллаға ғана тән» (Ла хукма илла Аллаһ) ұранымен шыққан харижиттерді, шиаларды сосын суннилерді де жоғарыдағы бірінші көзқарасқа жатқызуға болады .
Енді келесі бір көзқарас бойынша, саясат дінге үстемдік етеді. Яғни діннің саясатқа бағыныштылығы қабаты кейіннен қалыптасқан. Дінді саясаттың құралы ретінде анықтау – позитивистік немесе республикашыл Макиавелли, Гобс, Руссо сияқты батыстық философтардың көзқарастары . Бұл ойшылдардың арасында, олардың осындай көзқарасына қарсы пікір айтып, діннің де, саясаттың да өзара дербес тіршілігін, жеке либералдық болмысын жақтаушы Локк сияқты ойшылдар да бар .
Жалпы дін мен саясат қатынасы тарихында ең күрделі де ықпалды із қалдырған ХІХ ғасыр позитивистері мен материалистерінің ұстанымы болды. Олар мемлекетті ең кемел басқару дәрежесіне жеткізу үшін скуляризмге негізделген, дінге қарсы «жаңа дін» немесе адамды діннен құтқару идеологиясын ұсынған С.Симон, Маркс пен Энгелстің платформасы . Осы көзқарастардың бірінші қабаты ғана бұрынғы теократиялық, дәстүрлі тұғырнама болса, қалған үшеуі жаңа демократиялық, спекулятивтік, яғни бүгінгі модернизмнің жемісі. Міне осы дін мен саясат қабаттары тарихының бүгінгі қоғамға берер тағылымы немесе ұсыныстарын жаңаша тұжырымдау – өте өзекті ғылыми танымдық мәселе.
Зайырлылық ұстанымы тек мемлекет пен дін қатынасын ғана емес, дін ішілік қабаттарды да қадағалайды. Ең алдымен зайырлылық бүгінгі «талақ эпидемиясына» ұшыраған қоғамға қажет.
Зайырлылық дінді бір жамағаттың монополиясынан құтқаратын ұстаным. Ол қай дін, қай жамағат болса да. Кез келген жасты қысымға ұшыратып, билігі мен стратегиясы арқылы ноқталап алған жамағаттан «еріксіз жастарды» арашалайтын да осы зайырлылық. Діни сенімге деген жастарымыздың еркіндігін де осы зайырлылық реттейді.
Жастарды алдап соғатын кез келген діни топтармен күресудің орталығы да осы зайырлылық. Дін атын жамылып келген сұм ниеттердің сыры мен құпиясын әшкерелейтін де осы зайырлылық.
Мемлекет ол форма, яғни физика, мемлекеттілік мазмұн, яғни метафизика. Екеуі тұтас қаралса ғана «мемлекет» сенімді, нық дамиды. Мемлекеттілік сана – мемлекетке сенім береді. Себебі, мемлекет адам сияқты. Кезінде Хан Кенеге сенім берген де сол мемлекеттілік сана – «Алаш идеясы» – ерлік пен егемендік тұғыры болды .
Дәстүрлі қазақ дүниетанымы ерекшелігі бойынша, қоғам мен мемлекет, мәдениет пен дін, тіл мен діл, билік пен халық үндестікте болғанда ғана елдік тұрақтылық сақталады. Әрбір қазақ азаматының өз тұғырын, тарихи санасын тануы қазақтық міндет болуы тиіс.
Қазақтың мәдениеті жағынан елдігіне де, рухани, ұлттық санасына да жаңаша санада түлеген қазақ жастары ғана ие бола алады. Жастар еркін ойлы, кең, терең ілім, білім иесі болса, нұр үстіне нұр. Бұл тұрғыдан алғанда, қазақ қоғамдық ғылымына көп міндет артылып тұр. Тілші, әдебиетшілері, құқықшылары, тарихшылары баяғы кеңестік ғылыми шаблондары мен қалыптарынан айығулары шарт.
