Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында Қазақстандық ғарышкерлер жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Біздің ғарышкерлер әлемдік деңгейде қазақстандық ғылымның жоспарланған ғарыштық эксперименттерін орындап қана қоймай, басқа мемлекеттердің ғарыш саласындағы ғылыми бағдарламаларын орындауда тең құқылы әріптестер болды. Қазақстандық ғарышкерлердің «Мир» ОК мен ХҒС-тағы ғылыми бағдарламаларын орындау арқылы айтарлықтай ғылыми және қолданбалы маңызы бар нәтижелер алынды. Олар өз кезегінде Қазақстанда ғарыш ғылымының дамуында халықаралық деңгейге сәйкес келетін жаңа ғылыми бағыттар құруға негіз болды.
Ғарыш техникасы бұйымдарын жасау кезінде пайдаланылған қорытпалар, полимерлік және керамикалық материалдар бүгінде «Мир» ОК бортындағы көрмеде тұр. Кезінде осылардың көмегімен найзағай белсенділігі бар өңірлер бойынша әртүрлі мақсаттағы ғарыш аппараттарында штаттан тыс жағдайлардың дамуымен жаңа оптикалық құбылыстардың корреляциясы да белгіленді. Сонымен қатар ғарышкерлердің өздері басқарылатын кешендерде ұшу кезінде ғарыштық медицина және биотехнология саласындағы ғылыми зерттеулердің объектілері болып саналады.
Қазақстандық ғарышкерлердің ұшуы кезінде басқарылатын кешендердің бортында әлемдік ғарышкерліктің негізгі бағыттары бойынша ғарыштық эксперименттер жүргізілді. Мәселен, 1991 жылы «Мир» ОК-де Т.Әубәкіровтің ұшуы кезінде бес ұйымның қатысуымен бес ғарыштық эксперимент орындалды. Ал 1994 жылы Т.Мұсабаевтың ұшуы кезінде ҚР ҰҒА-ның оннан астам институтының қатысуымен 8 ғарыштық тәжірибе жүргізілді. Одан бөлек, 1998 жылы 20-дан астам ұйымның ғалымдары мен мамандарының қатысуымен 23 кешенді (жерүсті және ғарыштық) эксперимент орындалды. Қазақстан 2001 жылы ХҒС бортында ғылыми зерттеулер мен эксперименттер бағдарламасын алғашқылардың бірі болып іске асырды. 2015 жылы А.Айымбетовтің ХҒС-қа ұшуы кезінде Қазақстанның сегіз ҒЗИ мен ЖОО ғалымдарының қатысуымен 10 ғарыштық эксперимент жүргізілді.
Ғарыштық эксперименттерді орындау кезінде әзірленген әдістемелер мен технологиялар экологиялық картографиялауда және өсімдіктер мен табиғи экожүйелерді картографиялауда қолданылды. Сондай-ақ биоалуантүрлілікті бағалау, жайылымдардың антропогендік трансформация дәрежесін және мұнай-газ кен орындарының табиғи-аумақтық кешендерінің де трансформация дәрежесін, төтенше жағдайларды, шөлейттену процестерін бағалау үшін де пайдаланылды.
Ғарышта өсімдік жасушаларының селекциясын қолдана отырып, картоп, бидай сияқты өсімдіктердің экономикалық құнды формалары алынды. Аурулар мен қолайсыз экологиялық факторларға ерекше төзімді картоптың «Тоқтар» деп аталатын жаңа сортын алу жұмыстары аяқталды. Гендік инженерия бойынша эксперименттер жүргізілді. Ғарыштық ұшу жағдайында бидай жасушаларына бөтен генді беру және трансгенді өсімдіктерді алу мүмкін болды. Жүргізілген зерттеулер ғарыштық факторлардың әсерінен болатын өзгерістер жасуша мен организм өмірінің әртүрлі аспектілеріне, соның ішінде құнды белгілерге әсер етуі мүмкін екенін көрсетті.
Елімізде ғарыш саласын дамыту мемлекеттік деңгейде қолға алынған. Тәуелсіздік жылдары 4 бірдей ірі бағдарлама жүзеге асырылды. Алайда соңғы кездері бұл бағытқа көңіл бөлу кеміп қалған секілді. Себебі ақырғы бағдарламаның аяқталғанына тура 10 жыл болса да, содан бері саланы ілгерілетуге бағытталған бірде-бір жоба іске асырылған жоқ, – дейді Сенат депутаты Ғалиасқар Сарыбаев.
Ғалиасқар Сарыбаев, ҚР Парламенті Сенатының депутаты:
– 2025 жылғы бюджетте мүлдем қаржы көзделмеген. Ғылыми зерттеу және конструкторлық қызметтерінде бұрын басталған жобалардың аяқталмай қалу қаупі бар. «КазСат-2», «КазСат-3» спутниктерінің ресурстары 2026 жылға дейін ұзартылды. Алайда, мемлекеттік қолдаудың болмауынан «КазСат-3Р» спутнигі ұшпай қалуы мүмкін.
Тіпті, қазіргі су тасқынының алдын алу үшін спутниктік бақылауға мемлекеттен қаржы бөлінбепті. Мұны «Қазақстан Ғарыш Сапары» Ұлттық компаниясы мәлімдеді. Дегенмен, еліміздегі ғарыштық байланыс орталықтарының жұмысы тоқтаған жоқ. Олар Қазақстанды қазір байланыстың барлық түрімен толық қамтамасыз етіп отыр.
Нұркен Исмаилов, Республикалық ғарыштық байланыс орталығы бөлімінің жетекші инженері:
– Барлық елдерде мұндай ғарыш аппараттары жоқ. Бізде бір емес, екі бірдей ғарыш аппаратымыз бар. Құдай қаласа тағы болады деген үміттеміз. Өзіміздің ғарыш аппараты арқылы Қазақстан республикасының ұзақ ауылдарына таулардың іргесінде орналасқан, ешқандай басқа байланыс түрі бармайтын соларға біз байланыс береміз. Телевидение береміз.
Елімізде «KazSat» жер серіктері мен басқа да ғарыш аппараттарын басқаратын «Ақкөл» және «Көктерек» атты жер үсті кешені бар. Олардағы жүздеген маман, күндіз-түні ғарышпен байланыста. Ал Қазақстаннан неге көп ғарышкер шықпайды?
Бұл сауалға сарапшылар, экономикалық тиімділігі турасынан жауап берді. Айтуларынша, қазір ғарышқа адам ұшырғаннан гөрі шағын спутниктерді жіберген әлдеқайда тиімді әрі қауіпсіз. Бірақ, жер серіктерін көкке жөнелте беру бүгінде әлем үшін үлкен проблеманың туындауына сеп болып отыр. Себебі, орбита олардың қалдықтарына толып барады. Соңғы деректерге сенсек, төбемізде көлемі 10 сантиметрден асатын 30 мыңнан астам металл қоқыс ұшып жүр. Одан бөлек, ұсақ-түйегі қаншама. Ал, бұл жаңа жер серіктері үшін де қауіпті.
Дмитрий Сизов, ғалым:
– Келесі жылы әлемде орбитадағы қоқысты тазартудың алғашқы кезеңі басталады. Бұрын бұл жұмысқа инженерлік әдістер қолданылса, енді ғылыми шешімдер пайдаланылады. Себебі, орбитада асқан жылдамдықпен ұшып жүрген оларды ұстау оңай емес. Сол үшін біз қазір қалдықтарды қолға түсірудің математикалық моделін жасап жатырмыз.
Адамзат бүгінге дейін ғарыш кеңістігіне мыңдаған жер серіктерін ұшырды. Қазір орбитада жұмыс істеп тұрған 4 жарым мыңнан астам спутник бар. Ал ғарышқа 336 әуе кемесімен 1 мыңнан астам адам ұшты. Әлемдегі ең ірі космодром – “Байқоңыр” ғарыш айлағы екенін екінің бірі біле бермейді.
Қазақстандық ғарыш ғылымының елеулі практикалық жетістігі ретінде спутниктік геодезия мен радарлық интерферометрияны пайдалана отырып, ғарыштық мониторинг жүргізуді, жерүсті зерттеулер саласындағы бірегей зерттеулерді дамытуды және Астана, Алматы қалалары мен Солтүстік Тянь-Шань аумағының жер қыртысында болып жатқан табиғи және техногендік апаттарды қалыптастыру үшін ғылыми негіз жасауды айтуымыз керек.
Әл-Фараби атындағы ғылым мен техника саласындағы 2021 жылғы Мемлекеттік сыйлықты алуға ұсынылған «Қазақстандық ғарышкерлердің қатысуымен ғарыштық зерттеулер – Қазақстан Республикасының ғарыш саласын дамытудың негізі» жұмыстар топтамасын соңғы 30 жылдағы еліміздегі ғарыш ғылымының даму қорытындыларын жаһандық қорыту деп қабылдаймыз.
Зерттеу тобының құрамында Қазақстандағы ғарыш ғылымы дамуының бастауында тұрған белгілі ғалымдар мен ғарышкерлер бар. Ұсынылған жұмыстар циклінде бүгінде Қазақстанда жаңа ғылыми бағыттарды іске асырып, оларды әлемдік ғарыш ғылымының талаптарына сәйкес дамытуды жалғастырып жүрген отандық ғалымдар мен ғарышкерлердің ғарыш ғылымы мен елдің ғарыш саласын дамытуға қосқан үлесі көрсетілген.
Қазақстан – қазақстандық ғарышкерлердің ұшуы арқасында басқарылатын кешендерде әртүрлі бағыт бойынша ғарыштық эксперименттер жүргізудің, ғарыштық зерттеулерді дамытуда серпіліс жасаудың бірегей мүмкіндігіне ие болған санаулы елдердің бірі. Дәл осы қазақстандық ғарышкерлердің ұшуы, басқарылатын кешендерде ғылыми зерттеулер мен эксперименттердің орындалуы және алынған нәтижелер Қазақстанда ғарыш саласының табысты қалыптасуы мен дамуына ықпал етті. Сондай-ақ Қазақстанды ғарыштық зерттеулердің әлемдік деңгейіне шығарды және еліміздегі ғарыш саласының ғалымдары мен мамандарына өз жұмыстары мен технологиялары арқылы әлемдік ғылыми ғарыш қауымдастығына қосылуға мүмкіндік берді.
