Түркістандық тұрғындарды ақпараттандыру мақсатында Қазақстанның аэроғарыш өнеркәсібі жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Бүгінде ғарыштағы отандық спутниктер шоқжұлдызымен және Жердегі ғарыштық байланыс жүйесімен, Байқоңырдағы спутниктер мен перспективалы жобалардың құрылысымен айналысатын кәсіпорындармен ұсынылған.Бүгінгі күні штаттық режимде спутниктердің 3 топтамасы (байланыс, ЖҚЗ және ғылыми-технологиялық мақсаттағы) жұмыс істейді.KazSat ғарыштық байланыс жүйесі (KazSat-2 және KazSat-3) елдің спутниктік байланыс пен телехабар тарату қажеттіліктерін 100% қанағаттандырады.
Қазіргі уақытта қазақстандық ғарыш саласы жер қыртысының геодинамикалық және геофизикалық сипатын зерттеуге, төтенше жағдай мен табиғи ресурстарды, қоршаған ортаның экологиялық жағдайын бақылауға арналған әдістерді жасауға көңіл бөлуде. Оның ішінде, ғарыштағы байланыс пен навигация құралдарын құрастыру, ғарыш аппараттарын жасақтау сынды аса маңызды технологиялық бағыттар да бар.
Бүгінгі таңда ғарыш кеңістігінен Жерді бақылау мен қадағалау бойынша инновациялық міндеттерді жүзеге асырумен “Қазғарыш” компаниясы, “Қазақстан Ғарыш Сапары” ұлттық компаниясы, Ұлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы, Республикалық ғарыш байланысы орталығы және “Ғалам” кәсіпорны сынды ұйымдар айналысады. Олар ғарыш жүйесін, жердегі инфрақұрылымдарды пайдалану мен құруды, жобалауды, алыс-жақын ғарыш кеңістігін зерттеу қоса жүзеге асырады.
Ғылыми көзқарас бойынша ғарыш дегеніміз – аспан денелері мен олардың атмосферасын қоршап тұрған ғаламның белгілі бір бөліктері. Дегенмен, бұл кеңістікті толығымен бос деп атауға болмайды. Оның құрамында сутегінің аздығы және жұлдыз аралық заты бар екені дәлелденді. Ғалымдар оның ішінде электромагниттік сәулеленудің бар екенін де растады.
Қазір ғылым ғарыштың соңғы шегі туралы деректерді білмейді. Астрофизиктер мен радиоастрономдар аспаптар бүкіл ғарышты «көре алмайды» деп мәлімдейді. Бұл олардың жұмыс кеңістігі 15 миллиард жарық жылын құрайтынына қарамастан. Ғылыми гипотезалар біздікі сияқты ғаламдардың болуы мүмкін екендігін жоққа шығармайды, бірақ бұл туралы да растау жоқ. Жалпы, ғарыш дегеніміз – ғалам, ол – әлем. Ол реттілік пен материалданумен сипатталады.
Ғарыш – орбиталарында күннің шығуын күніне шамамен 16 рет байқауға болатын кеңістік. Бұл өз кезегінде биоритмдерге теріс әсер етіп, қалыпты ұйықтауға жол бермейді. Бір қызығы, ғарышта дәретхананы меңгеру – тұтас ғылым. Бұл әрекет мінсіз бола бастағанға дейін барлық ғарышкерлер макетте жаттығады. Техника белгілі бір уақыт аралығында өңделеді. Ғалымдар тікелей скафандрда шағын дәретхана ұйымдастыруға тырысты, бірақ бұл нәтиже бермеді. Оның орнына олар кәдімгі жаялықтарды қолдана бастады. Әрбір ғарышкер үйге оралған соң, заттардың неге құлап жатқанын біраз уақыт ойлайды.
Ғарыштағы алғашқы тағамның түтіктерде немесе брикеттерде неліктен ұсынылғанын көп адам біле бермейді. Шындығында тамақты жұтып қойыңызғарыш кеңістігі – өте қиын міндет. Сондықтан бұл процесті қолжетімді ету үшін тағам алдын ала сусыздандырылды. Қорылдаған адамдар бұл процесті ғарышта бастан кешірмейтіні қызық. Бұл фактіге нақты түсініктеме беру әлі қиын. Қазақстандағы ғарыштық зерттеулер қазақтан шыққан тұңғыш ғарышкер Тоқтар Әубәкіровтің ұшуымен тікелей байланысты. 1991 жылы 2 сәуірде Кеңес Одағы Ғарышкерлер даярлау орталығында ғарышқа ұшу дайындығынан өткен Тоқтар Әубәкіров сол жылы 2 қазанда Байқоңырдан «Союз ТМ-13» кемесімен ғарышқа аттанды. Ғарыш кемесі жер төңірегіндегі «Мир» орбиталық кешенімен түйісті. Онда ол өзге ғарышкерлермен бірге биотехнология, металлургия, медицина салалары және Арал аймағы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізді. Екінші ғарышкер Талғат Мұсабаев ғарышқа үш рет ұшты. Ол 1994 жылы 1 шілдеде «Союз ТМ-19» экипажының борт инженері ретінде ғарыш сапарына аттанды. Оның әр жылдардағы ғарыштық экспедицияларының жалпы ұзақтығы бір жылға жуық уақытты құрады. Талғат Мұсабаев 2001 жылғы ғарыш сапарында Америка Құрама Штатының миллионері, ғарышкер-турист Денис Титомен бірге ұшты. Сонымен қатар, 2015 жылдың қыркүйек айында қазақ елінің үшінші азаматы Айдын Айымбетов ғарышқа ұшты. Ол Қазақстан атынан халықаралық экипаж құрамында ғарышты бағындырған Тұңғыш ғарышкер-ұшқыш. Қазақстан Республикасының «Халық қаһарманы». Ғарыш әлемінде болған 9 күн, 20 сағат, 13 минутта тапсырылған ғылыми жұмысын, әсіресе Каспий теңізі мен Арал көлі маңының экологиялық жағдайына байланысты зерттеулерін жүргізді. Біздің ғарышкерлер әлемдік деңгейде қазақстандық ғылымның жоспарланған ғарыштық эксперименттерін орындап қана қоймай, басқа мемлекеттердің ғарыш саласындағы ғылыми бағдарламаларын орындауда тең құқылы әріптестер болды.
Қазақстанда Жерді қашықтан бақылау жүйесі 2015 жылы іске қосылды. Оған “KazEOSat-1” және “KazEOSat-2” жерсеріктері қолданылады. Оның біреуі алыс ғарышты, бірі ғарыштың жақын кеңістігін бақылауға алады. Жерсерік ғарышта түсірілген суреттерді өңдеп, орталыққа жіберіп отырады. Қазақстанның Жерді ғарыштан бақылау жүйесі ел аумағындағы өзгерістер мен оқиғаларды қадағалап, тәуелсіз мемлекеттік қорғаныс, ұлттық қауіпсіздік пен экономика саласындағы міндеттер мен мәселелерді шешуге көмектеседі.Еліміздің алғашқы спутнигі “KazEOSat-1” ғарышқа 2014 жылғы 30 сәуірде Куру ғарыш айлағынан (Франция еліне қарасты территория), “KazEOSat-2” спутнигі сол күні Орынбор облысындағы “Ясный” базасынан (Ресей) ұшырылды.Осы қос жерсерік пен оны басқаратын, ғарыштан жіберілген мәліметтерді қабылдап өңдейтін Жер бетіндегі кешен – осының бәрі Қазақстанның Жерді қашықтан бақылау ғарыштық жүйесі.
1961 жылы 12 сәуірде Қазақстандағы Байқоңыр аймағынан тұңғыш космос кемесі ғарышқа аттанды. Сөйтіп, Юрий Гагарин – әлемнің тұңғыш ғарышкері, ал Байқоңыр – ғарыш айлағына айналды. Алғашқы ғарыш сапарынан кейінгі жылдары әлемде 500-ден аса ғарышкер аспан әлеміне сапар шегіп, ғылыми зерттеулер жүргізген. Қазіргі таңда еліміз ғарыш технологиясымен жабдықталған 15 елдің қатарына енген. Ғарыштың тылсым сырларына үңілу, жұмбағын шешу, тіпті, қажет болса оны игеру ғылым мен технология қарыштаған заманда ең өзекті мәселе. Осы орайда, ғарышты игеру жолының қалай басталғаны және еліміздегі ғарыш саласының даму қарқыны туралы ҚазАқпарат сарапшысының материалынан оқи аласыздар.
Отандық ғарыш саласының дамуы
Қазақстандағы ғарыш саласының дамуы ғарыш кеңістігін игерумен байланысты болды. Елдегі аэроғарыш саласын бүгінде отандық спутниктер, жердегі ғарыштық байланыс жүйесі, спутниктерді құрастыру және Байқоңырда перспективалық жобаларды іске асырумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Бүгінгі таңда ғарыш кеңістігінен Жерді бақылау мен қадағалау бойынша инновациялық міндеттерді жүзеге асырумен «Қазғарыш» компаниясы, «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы, Ұлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы, Республикалық ғарыш байланысы орталығы және «Ғалам» кәсіпорны айналысады. Олар ғарыш жүйесін, жердегі инфрақұрылымдарды пайдалану мен құруды, жобалауды, алыс-жақын ғарыш кеңістігін зерттеуді жүзеге асырады.
Қазiргi уақытта Байқоңыр ғарыш айлағы – әлемдегi бiрiншi және iрi ғарыш айлағы. Ол Қазақстанның Қызылорда облысында орналасқан. Себебi бұл жер жауыны аз, ауа райы тұрақты, елдi мекендерден барынша алшақ, орбитаға зымыранды шығару барысында шығындарды аз мөлшерде қажет ететiн аймақ болып табылады. «Байқоңыр» кешенiнiң құрамына Байқоныр қаласымен бiрге ғарыш айлағы кiредi және зымыран ұшыру мақсатында 9 түрлi 15 ұшыру алаңы және баллистикалық зымыран ұшыру мақсатында 4 ұшыру үстелiнен, 11 монтаждау-сынау корпустарынан (МИК) және басқа да инфрақұрылымдардан тұрады. «Байқоңыр» ғарыш айлағынан алғашқы жасанды жер серігі 1957 жылы ұшырылды. Әлемдегі тұңғыш ғарышкер Юрий Гагарин де 1961 жылы «Восток» ғарыш кемесімен қазақ даласынан ғарышқа аттанған болатын. Кейіннен АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Италия сияқты елдер де өз азаматтарын ғарышқа ұшыра бастады. 70-жылдардың басында бұл қатарға Жапония, Қытай, Нидерланд, Испания және басқа елдер қосылды. Қазіргі таңда әлемнің 200-ден астам елі ғарыш қызметімен айналысады. Олардың көпшілігінде өздерінің ғылыми және қолданбалы маңызға ие жасанды серіктері бар.
