Еліміздегі этносаралық және конфессияаралық қатынастар

26

Бүгінгі таңда Қазақстан этностық бірегейлікті сақтай отырып, барлық этностардың тең мәдени дамуы мен өзін-өзі жүзеге асыруын қамтамасыз ететін қағидаттарға негізделген этносаралық және мәдениетаралық өзара іс-қимылды білдіретін қоғам болып табылады. Осы ретте түркістандық тұрғындардың назарына қазіргі әлемдегі этникалық мәдениеттердің өзара әрекеттесу және өзара әсер ету теориясы болып табылатын жаһандану ықпал ететін этностардың интеграциясы, консолидациясы процестерімен сипатталатынын түсінеміз. Қазақстанның қазіргі этнореалиялары үшін этнобірлесу процестерінің ең үлкен маңызы бар, олар үш негізгі түрге бөлінеді: консолидация, ассимиляция, этносаралық интеграция. Этносаралық және конфессияаралық қатынастарды зерттеу үшін аккультурация процесі маңызды, өйткені ол ассимиляциядан айырмашылығы этникалық бірегейлікті сақтайды. ХХІ ғасырда этникалық өзіндік сананың өсуі, этномәдени бірегейліктің қалыптасуы сияқты объективті, табиғи процестер дамыды. Қазіргі Қазақстандағы этномәдени бірегейлік процесі қоғамдағы сол немесе басқа этностардың рөлінің артуы, оны басқа этностардан ерекшелендіретін ерекше белгілерді іздеумен сипатталады.

Қазіргі қазақ қоғамының маңызды белгілерінің бірі – этностардың менталитетінде көрініс тапқан этникалық мәдениеттер мен құндылықтардың сан алуандығы, олардың мәдени ерекшелігі, ұлтаралық келісім. Әртүрлі мәдениеттердегі құндылықтар ерекше сипатқа ие, нәтижесінде жалпы адамзат үшін әмбебап мәдени кодты білдіру мүмкін емес, оларды бөлек талдау ғана қоғам үшін де, ғылым үшін де пайдалы болады. Тұлғалық қасиеттерде көрінетін негізгі рухани негізсіз, адамның қатысуынсыз рухани мәдениет те, оның құндылық негізі де ұзақ уақыт бойы сақталып, өмір сүре алмайды. Рухани мәдениеттің өміршеңдігі материалдық мәдениетпен салыстырғанда әлдеқайда ұзағырақ, ол сыртқы әсерге ұшырағандықтан өте тез «жарамсыз күйге» түседі. Рухани мәдениет мәдениеттің ішкі әлемін білдіретіндіктен, әлдеқайда ұзақ сақталады, өйткені ол Адам өзіне қабылдайтын сыртқы әсерлерден қорғалған, содан кейін өзі арқылы өтіп, мәдениеттің сыртқы әлеміне жобалайды. Рухани жаңғыру – қазіргі қазақстандық қоғамның маңызды бағыты, өйткені руханиятсыз адам өмірінің мән-мағыналық факторларын бағалаудың, ұрпақтар арасындағы байланысты орнатудың, мәдени дәстүрлер мен құндылықтардың сабақтастығын сақтаудың нақты мүмкіндігі жоқ. Әрбір этностың рухани құндылықтарының рөлі және оларды сақтаудың демократиялық қоғам құру мен мемлекеттің гүлденуі үшін маңызы көптеген ұлы ойшылдардың нысанасына айналды. Тарихи даму ағымында ұсынылған рухани құндылықтар әр этностың менталитетінде өз көрінісін табады. Дін – мәдениеттің рухани-адамгершілік құндылықтарының негізгі қайнар көзі. Онда адам өзінің болмысы мен тағдырының негізгі мәселелеріне, жоғары экзистенциалдық мәндер мен құндылықтарды жүзеге асыруға бұрылады. Адам әлемге, оның тәртібі мен құпиясына қосылу мүмкіндігін алады, оның жалпы контексіне, байланыстарының мазмұнына енеді. Дін – мәдениеттің маңызды тірегі. Бүкіл адамзаттың дамуындағы рухани іргетас ретіндегі діннің рөлі арта түскені анық.

Дін әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде мәдениеттің гуманистік миссиясын орындайды. Посткеңестік кеңістікте мәдени бірегейлікке ие болу жағдайында дін әлеуметтік интеграцияның құралы ғана емес, сонымен бірге әлемді игерудің ерекше тәсілі болып табылады. Дін ғылымға қарағанда адамға түсінікті, оның нақты адами мәселелеріне жақын, жүрегіне, сезіміне сөйлейтін, моральдық-этикалық көңіл-күйді байланыстыратын тілде сөйлейді. Бұл тұрғыда қоршаған шындықтың, дүниенің рухани-практикалық дамуы ұсынылып, мәдениеттің құндылық-семантикалық бірлігінде көрініс табады. Мәдениетте қалыптасқан құндылықтар жүйесі халықтың ұлттық-мәдени болмысының маңызды шартына айналды. Рухани-адамгершілік құндылықтардың ең бай материалы адамның өзін-өзі таныту және рухани мүмкіндіктерін беру құралы болып табылатын поэзия, эпос, тіл, ауызекі халық шығармашылығы, т.б. Этностың рухани құндылықтары ғасырлар бойғы жасампаздық пен жасампаздық қызметінің нәтижесі. Рухани мәдениет әрбір адамның ішкі дүниесін және оның рухани құндылықтарды жасаудағы қызметін білдіреді, оған ғалымдардың, жазушылардың, өнер қайраткерлерінің, заң шығарушылардың еңбектерін жатқызуға болады. Рухани қызмет өнімдері немесе рухани құндылықтар — кітаптар, кенептер, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер, ауызша поэзиялық өнер және т.б. қазіргі қазақтардың діни синкретизмін көрсетеді. Рухани мәдениет қоғамдық сананың әртүрлі формалары арқылы көрінеді және өнерде, әдеби, сәулет және басқа да ескерткіштерде, адам қызметінің нәтижелерінде бейнеленеді. Мақал-мәтелдер, сөз және халық даналығының басқа да үлгілері рухани мәдениеттің құрамдас бөлігі бола отырып, өмір динамикасына сәйкес келетін дүниетанымның қайталанбас қабілеттері мен тұтастығын сипаттап қана қоймай, адамға мақсатты түрде әсер ететін, қоғамда үлкен рухани-адамгершілік әлеует алып, құндылық бағдар құралы ретінде әрекет етеді. Қазіргі заманның басты мәселелерінің бірі – Қазақстанда тұратын этностардың жаңа руханиятын тәрбиелеу және қалыптастыру.

Қазіргі Қазақстандағы көпмәдениетті білім беру өскелең ұрпақты толеранттылыққа, басқа этностардың, оның ішінде діни топтардың мәдени құндылықтарына құрметпен қарауға тәрбиелеуге ықпал етуі тиіс. Қазіргі жағдайда Қазақстан этностарының рухани келісімі мен мәдени бірлігінің мызғымас рухани негізі қандай құндылықтар, дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар жүйесі болып табылады деген сұрақ өзекті бола түсуіне байланысты этностардың бай мәдени мұрасын дамыту қажеттілігі туындауда. Ұлтаралық қатынас мәдениеті белгілі бір қоғамдағы әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы қатынастың барлық түрлерінен, еңбекте, күнделікті тұрмыста, көпшілік байланыста көрінеді. Әрбір ұлт өкілі басқа ұлт өкілінің жан тазалығын немесе жамандығын, басқа ұлт өкілдеріне көзқарасын басқалармен салыстыра отырып бағалайды. Басқа ұлт өкілдері бойындағы адамдық жағымды қасиеттерді өз бойына дарытуға, олардағы өмірлік тәжірибе мен шаруашылық жүргізудің озық үлгілерін меңгеруге ұмтылады.

Ұлттар мен ұлыстар арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын жалпы мемлекеттік этникалық мінез-құлық нормасы – әр түрлі ұлт өкілдері арасындағы күнделікті аралас-құралас өмірдегі татулық, адал достық қатынас, өзара түсіністік пен сыйластық, жоғары мінез-құлық мәдениеті мен адамгершілік бір-бірінің ұлттық мақтаныштарына, тұрмыс салтына, әдет-ғұрыптарына, салт-дәстүріне, мүдделеріне және талғамдарына құрмет, көңіл-күйлеріне қаяу түсірмеуге ұмтылушылық болып табылады. Ұлттар мен ұлыстар арасындағы достықты, түсіністік пен келісімді, бірлік пен ынтымақтастықты нығайтуға қызмет етеді. Құқықтық мемлекет құруға негіз қалап этникалық ерекшелікке қарамай, тұрмыстың ортақ жағдайы мен туысқандық ынтымақтастық, игілік пен ізгілік идеясы біріктірген адамдардың түсіністік қауымдастығын қалыптастыруға қызмет етеді. Яғни құқықтық қоғам орнатуға бет бұрған тәуелсіз мемлекеттің өз тұрғындарына азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, өзара құрмет пен сыйластық, татулық пен ынтымақтастық тілеп, осы бастан өсер ұрпақтың бойына ұлтаралық қатынас мәденниетінің ұрығын сіңдіруге ұмтылысы құптарлық іс.

Тәуелсіздік жағдайында жаңа мемлекетте қалыптастырғалы отырған ұлтаралық қатынас мәдениеті ұлттардың бірін-бірі сыйлау ісін бірінші кезекке қояды. Оған басты себеп тоқырау заманының жағымсыз құбылыстары қоғамдық ой-пікірлерді де шарпыды. Ұлттық қатынастар саласындағы адамдардың өр көкіректік, менмендік қылықтары бұл процесті одан әрі шатастыра түсті. Әр ұлт өкілдері арасындағы теңдікті бұзған адам екінші жақтың ренішін туғызады. Ұлттық сезімге тиісе беру оны ушықтырып жібереді. Бұл жағдайда кез-келген адамның мінез-құлқы, саяси мәдениет деңгейі, гуманизмділігі басты рөл атқарады. Дегенмен, кезінде қалыптасып үлгерген ұлт араздығы, сенбеушілік, бір-біріне күдікпен қарау әлі де қалмай келеді. Бұл жағдай еліміздегі қарым-қатынас мәселелерін қайта қарап, нақты шешім қабылдауды керек етеді. Ұлттық тіліміздің жойыла бастауы мен тарихи дәстүріміздің бір жаққа ысырылуы сана-сезімімізге теріс әсер етіп, адамгершілік, имандылық пен қайырымдылық қасиеттерін жоятыны белгілі. Мұның барлығы экономика мен әлеуметтік мәдени талаптардың жөн-жосықсыз бұрмалауына әсерін тигізуде. Соңғы жылдары осы олқылықтар бүкіл халықтың ой елегінен өткізіліп, тиісті бағдарламалық құжаттар қабылданды. Оның ішінде көптеген құнды ұсыныстар халықтар достығын нығайтуға, өзара құрмет пен сыйластық, ортақ тұрағымыздың мерейін көтеруге үлес қосуда. Мемлекетімізде өмір сүріп жатқан ұлттар саяси, экономикалық, әлеуметтік бірлік негізінде әрекет етуде. Осыған байланысты көптеген ұлттардың өмірінде жаңа қарым-қатынастық қасиеттер пайда болуда. Ұлттардың жан-жақты жетілу процесінде интернационалдық қасиеттердің дамуымен қатар ұлттық сипат та жетілуде. Қазақстанда жалпы мемлекеттік және ұлттық мүдделердің бірлігі, ұлтаралық қатынастың үйлесімді сабақтасуы айрықша мәнге ие болып отыр. Бірақ бұл Қазақстанда ұлттық қарым-қатынас мәселелері түбегейлі шешілді деген сөз емес. Қазіргі уақыттағы ең басты мәселе азаматтық татулық пен ұлтаралық келісім, халықтар достығы, ынтымақтастық пен бауырластық мәселелерін нығайту экономикада орын алып жатқан дағдарысты жою, әлеуметтік шындық, сөз бен істің үйлесімділігі сияқты принциптерді жүзеге асыру жолдарын іздестіру. Ұлттық мақтаныш пен ұлтжандылықтың мағынасын дұрыс бағалау –өзара түсіністік пен халықтар бірлігін нығайтуға үлкен үлес қосады. Әр адамның қызметінде, мінез-құлқында мемлекеттік және ұлттық факторлардың дұрыс ұғымын қалыптастыру олардың сана-сезіміндегі адамгершілік, имандылық қасиеттерінің терең орнығып, қалыптасып, ұлттық эгоизм т.б. кері тартпа қалдықтарымен ымырасыз болуына ықпал етеді. Мемлекеттік тәрбиені бір жүйеге келтіру әрбір ұлттың сана-сезімін дамыту ұлттық мақтанышын орнату арқылы жүзеге асырылғаны жөн. Бұған ұлтаралық сипатта өрбіген жанашырлық белгілер қажет. Ең маңыздысы мемлекеттік және ұлттық мүдделерді байланыстыра білу керек.

Түрік және славян тілді қауымдардың ірі топтарының қазақ жерінде мекендеуі ұлтаралық қатынас мәселелерін әрдайым басты назарда ұстап, реттеп отыруды талап етеді. Басты орын алып отырған осы мәселені шешу ішкі саясатта Қазақстан тәуелсіздігімен алысымен-ақ күн тәртібіне қойылды. Көпұлтты Қазақстан мемлекетінде әртүрлі ұлттық мүдделерді шешудің бір ғана жолы бар. Бұл қазақ ұлтының біріктіруші рөлі негізінде барлық халықтардың тепе-теңдігін қамтамасыз ету болып табылады. Ұлтаралық келісім-бұл адамның өнегелік тәрбиелігінің, жоғары мәдениеттілігінің, барлық ұлттардың ортақ мүдделері деңгейлерінің көрсеткіші. Осыған байланысты әлеуметтік-этникалық қауымдастықтардың дамуының құрамдас бөлігі ретіндегі тәрбие процесін тікелей ұйымдастыруға қатысты бірқатар келеңсіз жайттар туындайды. Біздің әрқайсысымыз іс жүзінде күн сайын барлық адамдармен араласу барысында оның мәдениет деңгейін бағымдайтын және салыстырмалы түрде өз мәдениеттілігімізді де өзіміз бағалайтын тәрбие нысаны болып табыламыз. Біздің бағалауымыз әділ ме әділ емес пе, тәрбиелік күші әсерлі ме, әсерсіз бе, бұл біздің пайымдауларымыздың күштілігіне, олардың ғылыми негізділігіне және оларды іс жүзінде пайдалану дәрежесіне тәуелді. Өйткені, менің көзқарасым бойынша, ұлтаралық келісімнің күнделікті өмірде нақты тұлғалар арасындағы қатынаста көрініс беретіндігінің жағдайы әрдайым ескеріле бермейді. Бірақ, әлі де болса біздегі жүйелі тәрбие жұмысының шынайы адамға, алуан түрлі ұлттық ортадағы әрбір азаматтың қажетті қатынас мәдениетін қалыптастыруға бағытталуы өте нашар. Бұл мәселе арнайы зерттеуді талап етеді. Сонымен бірге адамдарға ұлтаралық келісімге байланысты тәрбие беру ісін «өмірдің нақты мысалдарымен жүргізудің рөлі өте зор». Ұлтаралық келісім тәрбиесі – бұл адамға оның бойында интернационалистік көзқарастарды, сенім-нанымдарды, нормаларды, принциптерді, сондай-ақ осы көзқарастар мен принциптерге сәйкес оның іс жүзіндегі мінез-құлқын қалыптастыру мақсатындағы ықпал ету жүйесі.