Отандық кәсіпкерлікті дамыту, бәсекелестік орта қалыптастыру, шағын және орта бизнеске қолдау білдіру – экономиканың мемлекетке қояр талабы. Осы орайда Түркістан қаласының тұрғындарының назарына кәсіпкерлікті дамыту, бәсекелестік орта қалыптастыру туралы мәліметтерді ұсынамыз. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты Қазақстан халқына Жолдауында отандық кәсіпкерлікті дамыту экономикамызда қордаланған мәселелерді шешудің бірден-бір тәсілі екенін атап көрсетті. Жолдау барысында жаңа экономикалық бағдарымыздың басты басымдығы ретінде жеке кәсіпкерлік бастамаларды ынталандыру – бәсекелестікті дамыту міндеті қойылды. Мақсатқа сәйкес, 2030 жылға дейін ұлттық экономика көлемін 2 есеге ұлғайту және 450 млрд АҚШ долларына жеткізу үшін отандық кәсіпкерлікті дамыту көзделді.
Елімізде отандық шағын бизнестің 1992-1993 жылдары қарқынды түрде дамығанын ескерсек, оның бүгінде қалыптаса бастаған өндірістік, коммерциялық, қаржылық, кеңес берушілік секілді төрт негізгі қызметін атауға болады. 2019-2023 жылдар аралығында қазақстандық шағын және орта кәсіпкерліктің экономикалық үлесі 31,7 пайыздан 36,4 пайызға дейін өсіп, 4,7 пайыздық тармақты құраған. Ал 2023 жылы жұмыспен қамтылғандардың жалпы саны 23,8 пайызбен 4,2 млн адамға жеткен. Кәсіптен нәсіп табу ұлттық экономиканы қашан да алға сүйрейді. Сондықтан мемлекет тарапынан кәсіпкерлік белсенділікті арттыруға, кәсіпкерлердің бизнесте өсуін жеделдету мен бәсекелестік қабілетті дамытуға бағытталған арнайы Ұлттық жобалар ұсынылуда. Мемлекеттік-жекеменшік әріптестікті жүзеге асыру жобасы қазақстандық қамту үлесін арттыратыны сөзсіз. Сондай-ақ, «қазақстандықтардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған тұрақты экономикалық өсу» кәсіпкерлікті дамытудың ұлттық жобасы да нарықтағы отандық кәсіпкерлердің өнімдеріне басымдық беруді көздейді. «Аналитик» талдау және сараптау орталығының қаржыгері Тоғжан Шаяхметова: «Мұндай жобалардың кез келген уақытта экономиканы өрге сүйрейтінін алға тартып, еңбек өнімділігін арттыру мен бәсекеге қабілеттілікті мықтап бекіту үшін халыққа пайдалы», – деп жеткізеді. Мәселен, Ұлттық жобалардың бірі «Bastau Бизнес» бағдарламасы бойынша ұсынылатын мемлекеттік гранттарға жұмыспен қамту орталығында тіркелген жұмыссыздар, жеке қосалқы шаруашылықпен айналысатын тұлғалар, атаулы әлеуметтік көмек алушылар, көпбалалы отбасылар бойынша жәрдемақы алушылар, қандастар, қоныс аударғандар, мүгедектігі бар адамдар, мүгедек баланы (мүгедек балаларды) тәрбиелеп отырған тұлғалар үміткер бола алады. Қазіргі таңда елімізде шағын және орта бизнес аясында шаруасын дөңгелетіп, халықты жұмыспен қамтып отырған кәсіпкерлер легі баршылық. Осыған байланысты жоғарыда аталған ұлттық жоба аясында тұрақты экономикалық өсуді 5 пайызға, халықтың табысын 27 пайызға арттыру басты мақсатқа айналды.
2021-2025 жылдарға арналған кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба аясында қарапайым халықтың игі бастамаларын қолдай отырып, субсидияланатын жұмыс орындарын ұйымдастыру мақсатында бекітілген «Бірінші жұмыс орны», «Ұрпақтар келісімшарты», «Күміс жас» атты жобалары мен ауыл тұрғындарын қолдауға арналған «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының атқарып жатқан зор үлесін айта кеткен жөн.
«Бірінші жұмыс орны» жобасы өмірінде алғаш рет жұмыс іздеп жүргендерге жұмыс орындарын және қажетті еңбек дағдыларын беруге бағытталған. Жобаға қатысушыларға ай сайын 30 айлық есептік көрсеткішке дейін субсидия төленеді. «Ұрпақтар келісімшарты» жобасы зейнеткерлік жасқа толған қызметкердің орнын жұмыс іздеп жүрген жас маманмен ауыстыра отырып, жұмысқа орналастыруға негізделген. Жас маманды жұмысқа орналастырып қана қоймай, қатысушыларға 6 ай мерзімінде 30 айлық есептік көрсеткіште субсидия төленеді. Қоғамымызда 50 жастан асқан кейбір азаматтар жұмыс таппай қиналады. Осы орайда 50 жастан асқан жұмыссыз тұрғындар экономикалық белсенділігін арттыру үшін «Күміс жас» жобасын қолданғандары дұрыс. Қазақстанда шағын және орта бизнесті қолдауда өзінің 20 жылдық тәжірибесімен көзге түскен жоба – «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры. Қордың негізгі міндеті – ауыл кәсіпкерлерін тәуелсіз болуға үйретіп, шаруаларын сапалы дамытуға жағдай жасау. Елімізде кәсіпкерліктің жалпы ішкі өнімін Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерінің деңгейіне, яғни 40-50 пайызға дейін жеткізу үшін шағын және орта бизнестің өнімдігін айтарлықтай арттыру қажет. Өкінішке қарай, өңдеу секторында орналасқан кәсіпорындар санын тиісті деңгейде өсіп жатыр деп айта алмаймыз. Бүгінгі заман талабы мемлекеттегі әр азаматтың бәсекеге қабілетті болуына әкеліп тірейді. Ал отандық кәсіпкерлікті дамыту – бәсекелестікті арттырудың таптырмас құралы. Ұлттық нарықтың дамуына айтарлықтай үлес қосып жатқан ерекше экономикалық құбылыстың болашағынан үміт зор.
Тәуелсіздікке қол жеткізгелі Қазақстан өзінің құқықтық кеңістігін қалыптастыруды қолға алды. Алғаш қабылданған заңнамалық актілердің бірі 1991 жылғы 23 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы концессиялар туралы» заңы болды. Мемлекет бұл заңды қабылдай отырып, мемлекет-жекеменшік әріптестігі саласындағы құқықтық қатынастарды реттеудің маңыздылығын көрсетті.
Аталған саланың қалыптасу хронологиясына көз жүгіртсек, жоғарыда аталған заң 1993 жылы күшін жойып, 2006 жылы «Концессиялар туралы» заң қабылданды. Кейін оған өзгерістер енгізіліп, алғаш рет МЖӘ ұғымы беріліп, принциптері айқындалды. Жобаларды икемді құрылымдау үшін келісімшарттардың жаңа түрлері қарастырылды. Сонымен қатар бизнес үшін тартымды жаңа механизмдер пайда болды. Атап айтсақ, тарифтік реттеудің тұрақтылығы, секвестрден қорғау және конкурс рәсімдерінің екі сатылы болуы сынды жаңашылдықтар қалыптасты.
Алайда осы саладағы құқық қолдану практикасы бизнес субъектілерін мемлекет-жекеменшік әріптестігіне тарту шараларының жеткіліксіздігін көрсетті. Концессия механизмі ірі инфрақұрылымдық жобаларға бағытталды. Сондықтан халықаралық тәжірибе негізінде мемлекет-жекеменшік әріптестігін қолдану жүйесін жеңілдету қажет болды. Осы ретте «Қазақстан-2050» стратегиясында МЖӘ механизмін енгізуге ерекше көңіл бөлінді. Соның нәтижесінде 2015 жылғы 31 қазанда «Мемлекет-жекеменшік әріптестігі туралы» жаңа заң қабылданды. «МЖӘ орталығы» АҚ әдіснама кеңсесінің вице президенті Рысбек Нұрпейісовтің айтуынша, жаңа заң тікелей келіссөздер арқылы шарт жасауға мүмкіндік берген еді.
– Жаңа ереже қатысушылардың шеңберін кеңейтіп, әріптестердің құқықтары мен міндеттерін белгіледі. Қаржыландыру көздері мен мемлекеттік қолдау шараларын айқындап берді. Сол сәттен Қазақстанда мемлекет-жекеменшік әріптестігінің дамуының жаңа айналымы басталды деуге болады. Оған дәлел, МЖӘ шарттарының белсенді өсуі. Арнайы заң қабылданғаннан кейін 2016 жылы 15 МЖӘ шарты жасалды. 2017 жылы – 163 шарт, 2018 жылы – 292, 2019 жылы – 274, ал биыл 63 шарт іске асты, – дейді Р.Нұрпейісов.
Нормативтік-құқықтық базаны қалыптастыру жұмыстары мұнымен аяқталған жоқ, жыл сайын заңнамаға тиісті өзгерістер енгізіліп отырды. Мәселен, әр саланың ерекшелігі ескеріліп, стандартталған МЖӘ жобаларын жоспарлаудың арнайы рәсімдерін белгілеу мүмкіндігі туды. Сонымен қатар жобаны жоспарлау мерзімі 7 айдан 3 айға дейін қысқарды. МЖӘ шарттарын қазынашылық тіркеу талабы енгізілді. Бұл талап ұзақмерзімді шарттарға инвесторлардың сенімін арттырды.
– 2018 жылғы заңнамалық түзетулер МЖӘ шарттарының екінші деңгейлі банктер үшін кепіл ретінде қабылдануын қамтамасыз етуге бағытталды. Дүниежүзілік банк МЖӘ инфрақұрылымдық жобаларына зерттеу жүргізіп, оның қорытындысын жариялады. Бұл зерттеуде Қазақстан МЖӘ саласында заңнамалық базаны қалыптастыру жолында өте жақсы нәтиже көрсеткен. Былтыр Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымының қорытынды есебінде: «Қазақстан ұлттық және аймақтық деңгейлерде МЖӘ дайындаудың жақсы құқықтық және институционалды негізін құрды» деген баға берілді. Бұл біз үшін үлкен нәтиже, – дейді вице президент.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық инвесторлар кеңесінің отырысында МЖӘ әлеуетін сапалы ашып көрсету қажеттігін атап өтті. Инвестициялардың қайтарымы бюджеттік төлемдер арқылы ғана емес, басқа да нарықтық құралдар арқылы қамтамасыз етілуі керек екендігі айтылды.
Жалпы алғанда, МЖӘ жеке инвестицияларды тарту және инфрақұрылымдық қызметтердің қолжетімділігі мен сапасын арттыру институты ретінде бүгінде үлкен әлеуетке ие. Оның механизмінің негізгі артықшылығы мемлекеттік бюджетке түсетін ауыртпалықты азайту.
Көпке аян, әлемді жайлаған індет ел экономикасының күрт құлдырауына әкеп соқты. Осы тұста аталған саланы дамыту маңызды. Бұл алдымен бюджет қаражатын үнемдеу үшін жеке сектордың ресурстарын тартуға мүмкіндік берсе, екіншіден кәсіпкерлік субъектілері үшін жаңа инвестициялық мүмкіндіктер ашады. Биыл «мемлекет-жекеменшік әріптестігі туралы» заңға 5 жыл толды. Осы жылдар аралығында орталық елімізде әлеуметтік салада өз белсенділігін көрсетіп, экономикамыздың өсуіне үлкен үлес қосты.
