Қазіргі таңда жас ұрпақты өз халқының өнегесіне, әдет-ғұрпына сай тәрбиелеу күн тәртібінде өзекті мәселе болып отыр. Ата-бабаларымыздан келе жатқан ұлттық қолөнеріміз арқылы оқушыларды,жастарды іскерлікке баулумен қатар, ұлттық қолөнер шеберлігінің ұрпақтан-ұрпаққа жеткен қайталанбас мұраларды қалыптастыруда Сауран ауданы аналары мен әжелерінің еңбегі зор.
Әжелер алқасының мақсаты – әйелдер мен жас қыздарға, келіндерге халықтық салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптың маңыздылығын түсіндіріп, оларды ұстану, бақытты отбасы құрудың құпияларымен бөлісу. Қазақ халқының әдет-ғұрыптарын қоғамға үйретіп жүрген Бабайқорған ауылдық округіне қарасты Абай ауылдық әжелер алқасының төрайымы Анаркүл Абдуллаевамен әңгімелескен едік.
Жақында ата-бабаларымыздан мұра болып келе жатқан қолөнер бұйымдарын жинақтап, кейбірінің жасау жолдарының тиімді тәсілін жас ұрпаққа үйретіп, зейнеткерлікке шықса да қалалық, аудандық іс-шаралардың бел ортасында жүрген Анаркүл апаның қарашаңырағында да болып қайттық.
«Көрген де арманда, көрмеген де арманда» дегендей, тұтас бір бөлме халқымыздың ұлттық қолөнерімен жасақталып қойылған.
Анаркүл апамен әңгімелесе отырып, өміржолына да үңілдік.
Анаркүл Абдуллаева 1956 жылы 1 қазанда Абай ауылында дүниеге келген. 1986-1993 жылдар аралығында ауылдағы «Көгершін» балабақшасында бала күтуші болып жұмыс істеген. Балабақша жабылған соң ауылдағы шаруа қожалықтарында мақта теріп, мақтаның шабығына шығып қажымай еңбек еткен.
Анаркүл апа балалар бақшасында бірге еңбек еткен Сауле Құдиярова, Урметай Қожанова сынды ардақты аналармен 40 жылдан астам уақыттан бері араласып, сыйласып келе жатқанын айтты. Әңгіме-дүкен барысында Сауле, Үрметай апалар да бірге еңбек еткен жылдардан естелік айтып, Анаркүл апаның еңбекқор қасиетін де айта отырды.
-«Ата- анам мал шаруашылығымен айналысқан еңбек адамдары. Содан болар, кішкентай кезімнен мал бағудың қыр-сырына қанық болып өстім. 1974 жылы мал шаруашылығымен айналысатын жанұяға келін болып түстім. Құдай қосқан қосағым Төлеген Насыров мал шаруашылығымен айналысты. Үйімізде жылқы, сиыр, уақ малдар көп болатын.
Мен жастайымнан қолөнермен шұғылданып келгендіктен, жаныма жақын көне дүниелерді де жинап жүремін. Қазіргі таңда өзімнің қолымнан шыққан қолөнер бұйымдары мен елден жинаған ұлттық нақыштағы қолөнер дүниелерін үлкен бөлмеге көрме ретінде жасап қойғанмын. Оның үстіне, мал жүнінен түрлі бұйым-дар жасауға негізделген ұлттық қолөнеріміз қазіргі күнге дейін маңызын жоймай келеді емес пе.
Жастайымыздан түкті кілемді де, тақыр кілемді де тоқып өстік. Қазір осы екі кілемнің де қалыбын құрып қойғанмын. Мен желісін дайындап беремін, мәдениет қызметкері Сара Қуанышова екі кілемді де өзі тоқи береді. Ал, ардақты ана Ақмарал Қасымова ұлы тұлғалардың бейнелерін осы кілемдерге салып тоқиды. Осылай түкті кілем мен тақыр кілемнің тоқылу әдісін жастарға үйретіп келеміз.
Қазақ халқы теріден үй тұрмыс-тіршілігін, шаруашылық қажетіне жарайтын ерлердің сыртқы киім-кешегі, ер-тұрман, қамыт-сайман, азық-түлік салатын қаптарды, сұйық сусын сақтайтын ыдыстарды жасаған.
Халық шеберлері ағаштан ойып әр түрлі ыдыстар да дайындаған. Соның бірі қайыңнан ойылып істелген қымыз ішетін тостағандар. Осындай қымыз құятын тостағандарды ожауымен көрмеге қойдық. Сондай-ақ, жүз жылдық тарихы бар ағаштан жасалған табақты Сауле Құдиярова әкеліп қойды. Бұл табақты Сауленің енесінің енесі қолданған екен.
Сондай-ақ, қазақ халқы ағаш төсектер мен кебежелерді және т.б. үй тұрмысына қажетті жиһаздарды қолдан жасап отырған. Жиһаздарының алдыңғы жағына қараған бетін ғана әшекейлеп оюлаған да екі жаны, үстіңгі беті жай ғана тақтайдан қағылған. Сандық, кебеже, жүкаяқ, керует сияқты қазақ жиһаздары көшпелі өмірге бейімделген, көшіп-қонуға жеңіл әрі ықшамды етіп жасалынған. Өзім қолданған осындай кебеже, жүкаяқтарды да көрмеге қойдым.
«Ауыл болсаң қауым бол» дегендей, ауылдағы әжелер болып ұлттық қолөнерімізді жаңғыртып, жастарға тәлім-тәрбие беріп отырмыз», – дейді он саусағынан бал тамған Анаркүл апа.
Ал, ауылдық клубтың меңгерушісі Ералы Дүйсенбеков Анаркүл апаның бір бөлмеге жинаған қолөнер дүниелеріне ауылдық клубтан арнайы бөлме беріліп, кішігірім музей ашуға дайындық жүргізіліп жатқаны жайлы жеткізді.
Бала кезімізде ұршық иіріп отыратын әжелерімізді сағынған-дықтан болар, бір сәт өзге дүниені ұмытып, Анаркүл ападан ұршық иірудің қыр-сырына қаныға отыр-дық. Ынтымақ-бірлігі жарасқан ауылдың аналары мен жастарының бір-біріне деген құрметі, шынайы ықыластарына сүйсіндік. Әсіресе, Анаркүл апаның қыстың күні қырауда даладағы ошаққа қойылған қара қазанда дайындаған дәмі тіл үйірер үлкен асы қонақжай халқымыздың асыл қазыналы қасиетін көрсеткендей әсер алдық.
Айта кетсем, әр ұлттың өзінің ұлттық құндылықтары болады. Күмбірлеген күміс күйімен, сыбызғы, сырнай үнімен асқақтата салған әсем сазды әнімен де ата-бабаларымыз өзінің рухани жан дүниесінің мұң шерін, асқақ арманын келер ұрпақтың зердесіне жеткізіп көкірегіне ұялатқанын ұмытуға болмайды. Ұлттық тәрбиенің ұлттық құндылықтардан нәр алатын адамгершілік ұстанымдары мәдени құндылық ретінде ғасырлар қойнауынан нәр алып, мәдениет біткенмен тепе-тең, өзіне байыта, астаса түскен үндестігі, бірлігі, түптеп келгенде, адамдықтың руханилық пен имандылықтың негізі ретінде мәдениет кеңістігіне жетелеп отырады.
Қазақ халқының тәрбиелік және тәлімдік ой-пікірлері мен жол -жораларының маңызы мынадай жайттарда айшықтала түседі:қазақ халқының өміріндегі үлкенді сыйлау мен қонақ күтудің елеулі маңызы; терме, айтыс, шешендік сөздер; қонақжайлылық, тектілікті атап өтуге болады. Болашақ дамуы мәдениетке сүйенген құндылықтар жүйесімен тығыз байланысты. Себебі құндылықтық қатынас арқылы барлық нәрсенің маңыздылығын айқындауға болады. Ал адамда басты құндылық деп қабылдайтын ұлттық тәрбие әрдайым жоғары тұрады. Ұлттық құндылықтарды әр ұлттың ата-бабалары өздерінің өмір сүру салтына байланысты пайдаланып, дамытып ұрпақтарына мұра етіп қалдырып отырған. Салт-дәстүрсіз халық болмайды. Салт-дәстүр халықтың сапалық қасиетінің, моральдық өмір сүру нормасының басты өлшеуіші. Ата салты мен халықтың қасиетті ардақ тұтқан ұтады. Ұлттық салт пен дәстүрдің тууы ұлттың ұлт болып қалыптасуына байланысты. Әдет-ғұрып замандар бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Олар халықтың сыртқы бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін тәрізді. Әрине, әр халықтың өзіне тән салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы болады. Осы таңдағы қазақтың ұлттық тәрбиесінің алтын қазығы оның салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрпын зерттеушілердің алдыңғы қатарында жүрген белсенді жазушы, этнограф Сейіт Кенжеахметұлының еңбектері бір төбе.
Сіздердің назарларыңызғА ел есінен шығып бара жатқан “бел көтерер”, “немеурін”, “құттық”, “биеқыстырмақ” тағы басқа көптеген ұлт әдет-ғұрпының түрін тауып, жүйелеп ашып көрсеткім келеді. Отау көтеру дәстүрлері: “Той”, “Қалың мал”, “Киіт”, “Өлі-тірі”; Тәрбие дәстүрлері: “Шілдехана”, “Сүйіндір”, “Ат қою”, “Бауырына салу”;Отбасы, тұрмыс дәстүрлері: “Ауызбастырық”, “Ат мінгізіп, шапан жабу”, Еңбек дәстүрлері: “Асар” , “Көген той “, “Қолкесер”; Наурыз дәстүрлері: “Қыдыр ата”, “Наурыз бата”, “Әз”; Ислам тағылымдары: “Айт”, “Құрбан шалу”; Қаза ғұрыптары: “Жаназа”, ” “Көңіл айту”, “Естірту” секілді дәстүрлер.
Жоғарыда аталып өткен дәстүрлеріміздің кейбіреуі қазіргі өмір салтымызда шығып қалған. Қазақ халқының тұрақтанған дәстүрінің бірі – жеті атасын білу. Жеті атасын тарата білу арқылы әркім басқа рулармен байланысын білген. Жеті аталық ұстанымға негізделген туыстық байланыс институты әрбір казақтың өз ата-бабасын, жеті атасына дейін білу міндетін жүктейді. Қазақ халқы ұрпағына өзінен бастап әкесі, атасы, бабасы, т.б. жеті атасының нақтылы есімдерін кішкентайынан жаттатып өсіреді. Ағайындықтары жеті атаға толмай, жақын-жуықтар бір-бірінен қыз алыспайды. Жеті атаға толғаннан кейін бір рудың жастары некелесетін жағдай туса, ру ақсақалдары бір боз биені сойып, баталасып барып рұқсат ететін болған. Некелесуде «жеті ата» ұстанымына берік болу – этникалық қан тазалығын қамтамасыз ететін этникалық тұтастықтың қуатты арқауы, темірқазығы болып саналады. Жеті ата институты қазақ халқының өткеннен болашаққа деген сенімін мың сан ұрпақтар арқылы сабақтастырып отыратын тетік ретінде танылған. Алайда қазақ елінде ертеден қолданылып келе жатқан салт-дәстүрлер ұмыт болып бара жатыр.
Иә, ұлттық дәстүрімізді дәріптеу ниетімен ұмытылып бара жатқан қолөнер бұйымдарын, атап айтсақ, киіз басу, ши тоқу, кілем тоқу, сырмақ сыру, ұршық иіру, жүн бояу, жүн сабау және т.б. ұлттық нақыштарымызды мектеп оқушылары мен ауыл жастарына жан-жақты үйретіп, насихаттап отырғандарына көңіліміз сүйсінді.
Халқымыздың салт-дәстүрін, ұлттық қолөнерін келешек ұрпаққа аманаттап қалдыру мақсатында жастарға үйрету жолында бар күштерін сарп етіп жүрген Сауран ауданы, Абай ауылдық әжелер алқасының мүшелері, қолөнер шеберлері Райхан Жартыбаева, Сәуле Құдиярова, Ақмарал Қасымова, Сара Дүйсенбекова секілді әжелерге елдің айтар алғысы мол.
Бүгінгі таңда саурандық Анаркүл апаның ұлы Мұхтар әке жолын қуып, мал шаруашылығымен айналысады. Қызы Майра Абай атындағы жалпы орта мектепте мұғалім. Ұлын ұяға, қызын қияға қондырған Анаркүл Абдуллаева 7 немере, 2 шөбере сүйіп отырған сүйікті әже.
Ләззат САРЫБАЕВА, Журналист
