Түркістан қаласының тұрғындарының назарына отандық өнім өндірушілер мен отандық кәсіпкерліктің дамуы жөнінде мәліметтерді ұсынамыз. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Жолдауында «Ауыл шаруашылығы саласының әлеуеті орасан зор, бірақ біз қолда бар мүмкіндіктерді әлі де толық пайдаланбай отырмыз… Ауыл-аймақты дамыту үшін шағын шаруашылықтарды қолдау өте маңызды, агроөнеркәсіп кешенінде нақты серпіліс жасауымыз керек. Мемлекет отандық өнім өндірушілерді қорғауға міндетті», деп отандық өнім өндіруді ерекше атап көрсеткен еді. Соның ішінде «Жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану туралы» Қазақстан Республикасы Заңында айтылғандай, отандық өнімнің бір түрі балық өсіру шаруашылығы – акваөсірудің кәсіпкерлік қызмет мақсатында балықтардың өсімін жасанды молайту және өсіру жөніндегі бағыты. Заң аясында балық ресурстарын және басқа да су жануарларын мемлекеттiк басқарудың бассейндiк принципi – жануарлар дүниесiн қорғау, өсiмiн молайту және пайдалану саласындағы уәкілетті орган әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiсiне қарамастан қолданатын, балық ресурстарының және басқа да су жануарларының өсiмiн молайту мен өрiс аудару ерекшелiктерi ескерiлген. Ал, асыл тұқымды балық шаруашылығы – ба лықт ардың тұқым қуалаушылық қасиеттерін жақсартуға және өнімділігін арттыруға бағытталған балық өсіру іс-шараларының кешені болып саналады. Өңірімізде балық ресурстарын және басқа да су жануарларын қорғаумен, өсімін молайтумен, акваөсірумен, балық аулаумен, сондай-ақ қайта өңдеумен және өткізумен байланысты шаруашылық қызмет түрімен көптеген кәсіпкерлер айналысады. Соған сәйкес, балық шаруашылығымен айналысатын кәсіпкерлерді қолдау мақсатында «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасы Заңында жасанды түрде балық өсіру және балық өнімін өңдеу мақсатында агроөнеркәсiптiк кешен мен ауылдық аумақтар саласында несие берудi дамыту көзделген.
Жалпы алғанда, бағдарлама Қазақстан Президентінің «Қазақстан-2030» стратегиясы және «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа Жолдауларын жүзеге асыруға, сонымен қатар, елдегі бизнес ахуалды жақсартуға арналған, бұрын қабылданған бірнеше салалық бағдарламаларды біріктіруге бағытталған. Бағдарлама мақсаты – өңірлік кәсіпкерліктің теңгерімді өсімін, тұрақтылығын қамтамасыз ету және жаңа тұрақты жұмыс орындары мен қазіргі жұмыс орындарын сақтау, қолдау. Бағдарламаның негізгі міндеттеріне моноқалалар, шағын қалалар мен ауылдық елді мекендердегі кәсіпкерлікті қаржыландыруға қолжетімділікті арттыру, өнеркәсіптік өндірісте және экономиканың басым секторларында қызметтерді жүзеге асыратын кәсіпкерлерді салалық қолдау жатады. Осы бағыт шеңберінде өнеркәсіптік өндірістен шығатын өнім көлемін арттыру, бәсекеге қабілетті жаңа өндіріс құру, шағын және орта кәсіпкерлікте халықтың жұмысқа орналасуын арттыру қарастырылған. Сонымен бірге, моноқалалар мен шағын қалаларда, ауылдық жерлерде кәсіпкерлердің бизнес-бастамаларын ұлғайту да – басты міндеттердің бірі. Сол мақсатта мемлекеттік гранттар беріледі. Одан бөлек, өнеркәсіптік өндіріс шығаратын өнім көлемін арттыру көзделуде. Осы міндеттерді орындау үшін несиелер, банк қаржылық лизингтері келісімшарттары, лизингктік компания, несиені ішінара кепілдендіру бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау жүзеге асырылады. Сондай-ақ, жаңа бәсекеге қабілетті өндірістер құру көзделуде, бұл кәсіпкерлер мен индустриалды аймақ жобаларының жетпейтін инфрақұрылымын толықтыру үшін керек.
Шағын және орта кәсіпкерлікте халықты жұмыспен қамту көлемін арттыру үшін несие бойынша сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау жүзеге асырылады. Шетелдік валютаның ауытқуына байланысты валюталық тәуекелдердің несиелік түріне ауысуына жол бермеу мақсатында аталған субсидиялау жұмыстары жүргізіледі. Одан бөлек кәсіпкерлікті ақпараттық-талдаумен қамтамасыз ету, мемлекеттік қолдау шараларын түсіндіру, Еуразия Экономикалық Одағына мүше мемлекеттердің кәсіпкерлік қызмет жүргізу шарттарын түсіндіру де өте маңызды қызметтердің бірі.
Сонымен бірге, кәсіпкерлердің біліктілігін арттыру үшін кәсіпкерлік қызметтің негіздеріне оқыту, мамандар мен кәсіпорындардың топ-менеджерлерінің біліктілігін арттыру көзделген, қазіргі кәсіпкерлерге сервистік қолдау көрсету, рұқсат құжаттары мен техникалық шарттарын алу мәселелерін шешу бойынша консультация беру қарастырылған.
Қазақстан экономикасының ерекше секторы ретінде шағын кәсіпкерлікті құруды құқықтық қамтамасыз етудегі ең алғашқы қадамдардың бірі – 1992 жылы 4 шілдеде ҚР «Жеке кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау туралы» заңын қабылдағаны болды. Бұл маңызды құжат жеке кәсіпкерлік ұғымын толықтай бекітті. Бірінші рет заң деңгейінде жеке кәсіпкерлік қызметтің субьектілері нақты анықталды, сонымен қатар оған заңсыз кедергі жасау жауапкершілігі қарастырылды. Енді қалыптасып келе жатқан шағын және орта бизнес мемлекеттік қолдауға мұқтаж болды. Оның нарықтық орта жағдайына бейімделуі үшін 1992-1994 жылдарға арналған ҚР Кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың бірінші Мемлекеттік бағдарламасы қабылданды.
– Сол бағдарлама аясында кәсіпкерліктің заңдық базасы құрылды. Ол тауар өндірушілерді ынталандырып, жеке мүлікті қорғауды, қолсұқпаушылықты қамтамасыз етті. 1996 жылдың соңында елде жеке кәсіпкерліктің ұлттық негізі қалыптасты, ол ауыл шаруашылығы өнімдерімен 70 пайыз, өнеркәсіптік өнімдермен 40 пайыз, сауда тауар айналымы және қызметтер көлемімен 90 пайыз қамтамасыз етуді көздеді, – дейді сарапшы.
Бұл кезеңде біртіндеп жеке кәсіпкерлікті қолдаудың іргетасы қалана бастады. Ол жеке кәсіпкерлік пен өндірушілерді қорғау мен нығайту, жеке кәсіпкерлікті дамыту қорын құру бойынша шараларды қамтыды. 1997 жылы сәуір айында «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры құрылып, жұмысын бастады.
Күрделі салық жүйесі мен салық көлемінің көптігі бастапқы кезде ШОК-тың дамуына айтарлықтай кедергі келтірді. Сонымен 90-жылдардың басында республикада салықтың 43 түрі болды, оның 16-сы жалпы мемлекеттік, 10-ы жалпыға міндетті салықтар мен салымдар, 17-сі жергілікті салықтар мен жинақтар болды. Оған қоса, ШОК жағдайы салық заңының тұрақсыздығын күрделендіре түсті.
1994 жылы мемлекетте салық жүйесін құру және салықты реттеу жолында алғашқы нақты қадамдар қабылданды. «Жеке тұлғалардың табыс салығы туралы» және «Заңды тұлғалардың кірістері мен табыс салығы туралы» заңды күшіне ендіретін ҚР Президентінің Жарлығы шықты.
Шағын және орта кәсіпкерлікті дамытудың екінші кезеңі мемлекеттің қатаң монетарлы және фискалды саясатымен көрініс тапты. Макроэкономикалық тұрақтылыққа жету үшін Үкімет өндірістік қызметті ынталандыратын салық жеңілдіктерін қысқартып, бұл өз кезегінде кәсіпкерлікке теріс әсер етті. Шағын кәсіпорындар мен ЖШС, кооперативтердің өндірістік салаларында жұмыс істейтіндердің саны күрт азайып, несиеге қолжетімділіктің төмендеуі, жеке жабдықтарының жетіспеуі, жоғары инфляция кәсіпкерлік субъектілерінің негізгі бөлігі өндірістік саладан сауда-делдал және коммерциялық қызметтерге қарай жылыстауына алып келді.
Ал үшінші кезеңінде банкроттық, монополияға қарсы қызмет, бюджет жүйесі, Ұлттық банк, мұнай, салық және міндетті төлемдер туралы жаңа заңдар қабылданды, олар жүргізілетін экономикалық, соның ішінде кәсіпкерлік саладағы реформаларды тереңдетуге құқықтық негіз болды.
Кедендік одақ құру туралы келісімшарт жасалды. 1998 жылы құрылған шағын кәсіпкерлікті қолдау Агенттігі 1999-2000 жылдарға арналған шағын кәсіпкерлікті қолдау мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасын әзірледі. Құжатта шағын кәсіпкерлікті қолдау мен қорғау мәселелерінде үкіметтік емес ұйымдардың рөлін күшейту, өндірістік секторды дамыту, шағын кәсіпкерлік қызметтерінің негізгі аспектілерін мемлекеттік реттеуден салалық және сала аралық қауымдастықтар арқылы өзін өзі реттеуге, «мемлекет-кәсіпкерлік бірлестік» әріптестік қарым-қатынасы жүйесін құруға көшу қарастырылды.
