Қазақта Қажымұқанды кім білмейді. Халқымыз «күш атасы» деп басқаны емес, дәл осы Қажымұқанды атаған. Оның тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнаған қазақтың мақтанышы, алып күш иесі екенін әдеби-тарихи кітаптардан оқитынбыз. Ол күрес өнерінің бірнеше түрін жетік меңгерген, әлем чемпионы атағына қол жеткізген тұңғыш қазақ батыры. Заманында 54 мемлекетте додаға түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болыпты. Мұны ерлік демей не дерсіз.
Қазақ қазақ болғалы балуандық белдесу қазақтың ұлттық өнерінің төресі саналып келеді. Ал осы күрес арқылы қазақты алғаш әлемге танытқан «Күш атасы – Қажымұқанды» әр қазақтың баласы біледі десек, еш артық айтқандық емес. Біз бүгінгі жолсапар жазбамызда Ордабасы ауданы Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейі туралы баяндамақпыз.
Қара күшімен жұмыр жерді мойындатқан балуан қандай болған? Ол нендей ерліктер жасаған? Міне, бұл сұрақтарға Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейінен толық жауап алуға болады. Үш мыңнан астам жәдігері бар музейге таяуда арнайы бардық. Музей Түркістаннан 100 шақырымдай жерде, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автожолының бойында орналасқан. Туристерге әбден қолайлы. 2001 жылы халық демеушілігінің және күш атасына лайықты құрмет деп біліп жекеше демеушілік еткен ел азаматтарының арқасында ұлттық нақышта салынған арнайы жаңа ғимарат еңселі екен. Бүгінде Қажымұқан атындағы облыстық спорт мұражайы мемлекеттік мекемесі болып құрылып халыққа кеңінен қызмет етіп келеді. Музейдің ішкі көрінісі де жанға жайлылық сыйлайды. Балуанның үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары тұр. Көрпе-төсегіне дейін осында. Аяқ-қолымызды жазып, күш жинап, өзіңді балуанның құтты шаңырағының төрінде отырғандай сезінеді екенсің. Музейдің шаңырағы іштен қарағанда күмбез болып келеді де, сырттан жерді, елді жаудан қорғап өткен қол бастаған сарбаздардың, хан, бектер мен батырлардың шатырындай үшкірленіп жабылған. Ішкі залдың дәл ортада ойып түсірілген цирк аренасы іспеттес құрылысынан қазақы сал-серіліктің, спорттан балуандық өнердің символын байқауға болатындай.
Саракикидің «көзін көрген» жәдігер
Музейдің Темірланнан ашылуы да бекер емес. Тарихи деректерден байқайтынымыз, балуан бабамыздың өмірінің соңғы жылдары Оңтүстікте өткені белгілі. Қажымұқан 1948 жылдың 12 тамызында, 77 жасында қайтыс болып, осы Темірланнан бес шақырым жердегі Қажымұқан ауылында жерленген, қабірінің басына кесене орнатылған. Баһадүр бабамызға арнап Темірлан ауылында алып ескерткіш те бой көтеріпті. Қажымұқан 1871 жылдың 7 сәуірінде қазіргі Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген, дегенмен Қажымұқанның қай жылы және қай жерде дүниеге келуіне байланысты басқа да пікірлер бар. Өзі кіндік қаным тамған Ақтөбе ауылы (Түркістан облысы, Отырар ауданы) деп отырады екен.
Ресми құжаттарда көрсетілгендей емес, Қажымұқанның дүниеге келген жері Отырар ауданы Шәуілдір ауылы екенін ел іші, тіпті, ұрпақтары айтып қана қоймай, осы деректі ақиқат деп санайды. Бірақ, Қажымұқан мұражайы аталып кеткен мекеменің директоры Гүлдария Райымбекова:
– Қажымұқанның қай жерде дүниеге келгеніне дау тудырудың қажеті жоқ. Менің ойымша, ол Қазақстанның қай жерінде туса да, қазақтың атын әлемге танытты, – дегендей уәж айтады.
Алыптың абақтыдағы жылдары
Белгілі жазушы Асқар Сәбитов балуанның өмірін терең зерттеп жүрген азаматтардың бірі. Айтары мол қаламгер.
Оның айтуынша, «Қажымұқанның басына үйірілген қара бұлт әлі сейілмей тұрғанда» деп батылдық танытуымыздың өзіндік себебі бар. Өйткені ол заман – күш атасын күңіренткен сор заман еді ғой. Ішкі істер халық комиссариаты (НКВД) тарапынан балуанның қуғынға ұшырауының себебі Қажымұқан жөнінде жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде жұқалап болса да көрсетілгені рас. Қажымұқан – өмірінде 3 рет түрмеге түскен адам. Біріншісінде – Колчак түрмесіне, екінші және үшіншісінде де сол Омбы қаласындағы, бірақ, большевиктер, яғни, қызылдар түрмесіне. Екеуінде де оның бостандықты, қазақтардың қолы теңдікке жетуін аңсағаны, сол мақсаттың орындалуы жолында алашшылардың идеясымен «ауырғандығы» кінәлі болса керек. Әрине, бұл мінез бен сезім Колчак пен қызылдар өкіметінің екеуіне де ұнаған жоқ. Олар өзіндік пікірі мен мақсаты бар, сөзі мен қарекеті үйлесім тапқан, халық арасында абыройлы, әрі, беделді Қажымұқаннан өлердей қорықса керек. Соның салқыны әлі де тарқамай келе жатыр.
Бір қарағанда, қазақтың балуандық өнерінің пірі Қажымұқан өзінің ұлттық тұғырында табан тіреп тұрған сияқты. Ол жөнінде деректі-көркем кітаптар мен фильмдер, ғылыми зерттеу еңбектер жарық көріп, қаншама қалада ескерткіштер мен мүсіндер тұрғызылды. Мекемелер мен стадиондар, ауылдар Қажымұқанның атымен аталды. Ірі қалалар мен кенттерде оның аты-жөнімен аталған көшелер де бар. Мектеп оқулықтарына да енгізілген: әрі, оқушылардың ашық сабақтарының да тақырыбы. Бірақ, осылардың барлығы Қажымұқанның шынайы табиғи тұлғасын жасап, мінезін таныта алды ма? Қазақтың қара домалақ балаларына үлгі-өнеге болатындай оның ұлттық-ғылыми, деректі, көркем тұлғасы ұлттық деңгейде жасалды ма?
Қажекеңнің колчакшылдар тарапынан бірінші рет түрмеге қамалуы – «большевиктерге іш тартқандығы» деп түсіндіріледі. Балуан «Үш жүз» партиясының шырмауына ілігіп, кезінде «Алаш» газетінің және осы партияны құрушылардың бірі Көлбай Төгісовпен бірге 1919 жылы абақтыда отырады. Көлбай қамауда қаза болады да, Қажымұқан қашып құтылады. Қашуды ұйымдастырып, Қажекеңді құтқарған кімдер? Олардың аты-жөндері белгілі ме? Барлық зерттеу еңбектерде, мақалаларда Қажекең өмірінің осы тұсы беймәлім боп қалған. Бұл жайлы М.Тәнекеев «Сарыарқа» газетінде жарияланған мақаланы тіліне тиек етіп, былай дейді: «…Қажымұқанға мақаланы бастан-аяқ оқып берді. «Алаштың асқар белдей ерлері» дегенде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және басқалары сияқты жайсаңдары көз алдына келіп, Қажымұқан қатты ұялды. Өмірінде бірінші рет ел бетіне қараудан ұялды. Иә, ағайынды Есіркеповтердің айтқандары дұрыс екен-ау. Көлбайдың аса ірі тұлға екенінде күмән жоқ. Бірақ, дарынды ақын Мағжан, немесе ақыл ойдың алыптары Әлихан мен Ахмет одан кем бе? Олардың арасын ажыратып, түсінуге оның білім өресі жетпеді. Ой тығырығына тірелген Қажымұқан бәрін тастап, Петербургке, балуандар ортасына тартып кеткісі келді» (128-бет).
Отыз жылдан астам Қажекеңнің өмірін зерттеген Мұратхан марқұмның дәл осылай жазуында үлкен мән-мағына бар. Осындайда «кешегі батыр – бүгінгі балуан» деген қазақтың өрелі сөзі ойға оралады. Автордың осы сөзінің астарында Қажымұқанның «саясатпен айналысып нем бар еді? Балуандығымды, цирк өнерін кәсіп етіп жүре бермедім бе?» дегендей ой, өкініш жатыр. Бірақ, халық үшін еңіреп туған ердің басқа жолға түсуі мүмкін емес болатын. М.Тәнекеевтің еңбегінде Қажымұқанның әркімнің жетегінде кете беретін адам емес екені анық көрінеді. Дәл осы арасын М.Тәнекеев тұспалдап жазған. Әлде, Қажекеңді Алаш идеясынан, шынымен, аулақ ұстағысы келді ме екен? Не үшін балуанға Алаш идеясын жұқтырмайды. Назар аударайықшы:
«Сіз, балуан аға, он сегізінші жылы большевиктерге қарсы болдыңыз ғой?» – деп тергеуші бірінші сұрағын төтесінен қойды.
Осыдан соң ғана, балуан желдің қайдан есіп тұрғанын пайымдай бастады. Колчак түрмесіне қамалған ескі істерін қозғап отыр деп ойлады ол осыдан жиырма жылға жуық бұрын болып өткен дүрбелең оқиғаларды еске алып.
– Еш уақытта большевиктерге қарсы болған емеспін, керісінше, біз алашордашылармен тіл табыса алмадық.
– Иә, солай болған да шығар, батыр. Бірақ сіздің адамдардың ұлтшылдық жоспарлары, түркі халқын біріктіру жоспары болды ғой. Сонда Совет өкіметін орнатқан орыс большевиктерін қайда жібермек болдыңыздар?». (148-бет).
Бұл – Қажымұқанның үшінші рет түрмеге қамалғандағы Совет тергеушісінің алған сұрақ-жауабы. Осы кітапты оқу барысында балуанның Колчак түрмесіне 1 рет, ал Совет түрмесіне 2 рет қамалғанын білдік. Біріншісі және үшіншісінде қашып шықса, екіншісінде 6 ай отырған. Бұл жөнінде Мұратхан Тәнекеев былай деп жазады: «Шынында да, Қажымұқан біраз жылдар бойы қазіргі жағдайды пайдаланып, өз мансабы үшін басқаларды құрбандыққа шалудан тартынбаған әлдебір сұрқиялардың түртуімен НКВД-ның бақылауында болғанын сезбеген еді. Бұл кезде балуан күресті де, циркті де тастап, Омбы облысы, Дробышев ауданындағы «Жаңа жол» колхозында жылқышы боп жүрген. НКВД қатардағы колхозшының үстінен «патшаның өз қолынан награда алған» – деген айып тағып, іс қозғаған болатын. Олар патша ағзамның балуанға қырық сегіз рет өз қолымен награда тапсырудан бас тартқанынан хабарсыз еді» (149-бет).
Қажымұқанның француз, американдық, джиу-джитсу сынды күрестің үш түрінен Әлем чемпионы екені спортшылар қауымына аян. Француз күресі деп жүргеніміз – қазіргі грек-рим күресі, ал, американдық күрес – еркін күрестің бір түрі. Сонда еркін күрестен қазақ арасынан шыққан тұңғыш Әлем чемпионы Қажымұқан болып шықпай ма?
Жазуышының мәлімдеуінше, Қажымұқан өмірінің зерттелмей, зерделенбей, әділетті бағасын алмай жатқан тұстары әлі көп. Оның спорттағы табыстары мен адамгершілік жолындағы ізгілікті істерін ұрпақ тәрбиесінің кәдесіне жаратса, нұр үстіне нұр. Сондықтан, Қажымұқанды шұқып-шұқып зерттеп қана қоймай, «қажымұқантану» ғылымын қалыптастыру қажет.
Балуанның немересі Перизат Қажымұқанованың айтуынша, музейге жылына 10 мыңнан астам турист келеді екен. Онда Қажымұқанның тарихи суреттерімен, оның ұрпақтары туралы мәліметтермен де кеңінен танысуға болады. Балуан мінген жайдақ арбаның төрт доңғалағы, бас киімдері, қартайған шағында киген ұзын етек көйлегі мен шалбары тұр. Сұрап білсек, ол көйлек-шалбардың да тарихы қызық екен. Қажымұқан 1945 жылы һакім Абайдың 100 жылдық мерейтойына Семейге барады. Сонда жергілікті халық балуанның көйлек-шалбарын тәбәрік деп шешіп алып, орнына жаңасын өлшеп-пішіп тігіп берген (кейіннен семейліктер оның түпнұсқасын музейге тапсырғанды жөн көрген). Сондай-ақ, бұл жерден балуанның 75 жасында көтерген тасын көре аласыздар. Салмағы – 350 келі. Мұражай залында ел спортының нығаюына зор үлес қосып, намысты қолдан бермей әрдайым жеңіс тұғырында көрінген қазақ спортының және аудан, облыс спортының майталмандарына арналған, сол кісілердің жеткен жетістіктерінен және жеке заттарынан жинақталған «Қажымұқанның ізбасарлары» бұрышы ашылған екен.
Музейде балуанның кезінде пайдаланып тұтынған тұрмыстық заттары, киген киімдері, әлемдік сайыстардан жеңіп алған алтын-күміс орден-медальдарының бірнешесі тұр. Нақты айтқанда, екі ордені, екі медалі бар. Қалған медаль-ордендерінің жоғалуына қатысты жорамал да көп. Айтпақшы, көне жәдігердің ішінде Қажымұқанның 1912 жылы әйгілі жапон Саракики Жиндофуды алып ұрған сәтінде марапаттаған медальдің түпнұсқасы көзге оттай басылады. Музей қызметкерлері бізге ықылас танытып, бұл тарихи медальмен естелік суретке түсуге рұқсатын берді. Қолға ұстап көргеннің кереметі бөлек емес пе. Кеудеңді мақтаныш кернеп, бойыңды намыс буа ма, әлде бойыңа жігер беретіндей ме, әйтеуір, аударып-төңкеріп қызыға қарадық. Мың болғыр әпкелерімізге алғысымызды жаудырдық.
Медаль туралы айтып қалдық. Мына дерек те қызық. Мәліметтерге сүйенсек, өз заманында балуанның әкесі Мұңайтпас қайтыс болып, Қажымұқанға елге оралу керек болады. Бірақ, қолында қайтарға қаражат болмағандықтан, эстон балуаны, досы Шульцке кепілге біраз медалін тастап кеткен.
Жәдігерлерді тамашалай жүріп, осы тұста музейдің ғылыми қызметкері Гүлзира Әшірбаеваның әңгімесін тыңдадық: «1993 жылы Санкт-Петербургте «Спортивный трофей» деген атпен жәрмеңке өтеді. Эстон балуаны Шульцтің ұрпақтары осында келіп, Қажымұқан бабамыздың орден-медальдарын аукционға шығарған. Оны белгілі қажымұқантанушы Әлімқұл Бүркітбаев жеке қаражатына сатып алып, кейіннен осы мұражайға тапсырды», – дейді Гүлзира ханым. Ендігі бір деректерде келтіреді, балуан ордень-медальдарын Арыстың жағасына лақтырған екен. Себебі, патшаның орденьдерін тақты деген айыптау көргендіктен. Бұл орайда қажымұқантанушы Ғазизбек Тәшімбайдың да айтары бар. «Кеңес одағы орнаған кезде балуанды патшаның адамы деп қудалаған кездер болған. Тіпті, 6 ай абақтыда жатқан. Міне, сол кезде 48 елден алған алтын-медальдары, мақтау қағаздары қолды болған», – дейді ол.
2018 жылы Қажымұқан бабамыз көтерген алып тас Темірландағы музейге салтанатты түрде тапсырылғанын айта кеткеніміз жөн.
Ол былай болған. Ғасырға жуық уақыт бұрын қазақтың даңқты балуаны Қажымұқан Мұңайтпасов Баянауылдағы досы Сүбек ұстаның үйінің іргесіне таудан алып тасты көтеріп әкеліп орнатыпты. Алып тасты алып келерде таразыға салып өлшемеген, әрине. Кейін ғой тастың салмағы 480 келі екені мәлім болғаны.
Сүбек ұста Баянауылға танымал болған деседі. Деректерге қарағанда, өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары Қажымұқан бабамыз Павлодар уезі Ақкелін, Далба болыстарын аралап өнер көрсеткен. Бөрененің басына зіңгіттей жігіттерді отырғызып, одан қалса әлі құрық тимеген асаудың төрт аяғын біріктіріп тырп еткізбей иығына салып көтереді екен. Ал ұста ардақты балуан ойын көрсеткенде қолданатын темір құралдарын дайындап отырған. Қажымұқан халық алдына шығып, кеудесіне көлденең салған тасты Сүбекке ұрғызып сындыртқан. Осы оқиғаны көрген Мәшһүр Жүсіп Көпеевтің «Қажымұқан» атты поэмасы бар.
Балуанның қара күшіне тәнті болған ауыл адамдары алдына отыз жылқы салып береді. Баянауылдағы Сүбек ұстаның үйіне түскен Қажымұқан жол жүрерінде досына олжасынан қалағанынша үлес алуын өтінеді. Ұста досының ниетіне ризалығын білдіріп: «Қажеке, мал соқса – желдікі, айдаса –жаудікі. Қазақтан сіздей ұл бұдан кейін туар, тумас. Анау таудан көтеріп бір үлкен тас әкеліп, осында орнатып кетіңіз, қайратыңыздың куәсі болсын, достығымыздың мұраты болсын», – дейді. Досының тілегін қабыл алған балуан таудан үлкен тасты көтеріп әкеліп, үйінің іргесіне қойып беріпті. Сол тас жуырда Баянауылдан Түркістан облысы, Ордабасы ауданының орталығы Темірланға әкелінді. Қ.Мұңайтпасов атындағы музейге тапсырылды.
Осы бір игі істі ұйымдастырып, жүзеге асырған – Қуанышбек Қасымбек Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі Павлодар облысы бойынша департаментінің жауапты қызметкері. Темірланға көрші Төрткүл ауылының тумасы. Сәуірде ауылына ол баянауылдық досын ерте келген екен. Ауыл-аймақты аралатқан. Дастарқан басындағы бір әңгімеде ауылдас қариялар досынан Баянауылдағы Қажымұқан көтерген алып тас жайлы сұрапты. Қуанышбек Темірландағы музей қызметкерлеріне жолығып, алып тастың тарихына қаныққан. Музей қызметкерлері Павлодарға 2-3 рет хат жазып тасты алдыра алмағанын, ал көшірмесін жасатуға көп қаражат қажет болғанын айтыпты. «Көп ұзамай павлодарлық шежіреші Рамазан Нұрғалиевпен әңгімелесіп, тастың көшірмесін жасатамыз деп шештік.
Алайда тастың көшірмесін жасаушы ұста тастың икемге келмей, қайта-қайта сына беретінін айтты. Сондықтан тастың түпнұсқасы тұрған Қабдірашид Мәжитов деген ақсақалдың шаңырағына бас сұғып, мән-жайды түсіндірдік. Ақсақал тасты Темірланға әкетуімізге рұқсатын берді. Қабдірашид қарияның айтуынша, бұл алып тас оған бала кезінен таныс. Сүбек ұстаның екі қызы тұрмысқа шығып, жәдігер қараусыз қалғаннан кейін Қабдірашид қария оны ауласына әкеліп қойыпты, – дейді Қуанышбек Әбдіғаппарұлы.
Осылайша өз заманында жауырыны жерге тимеген Қажымұқан бабамыз көтерген алып тас Темірландағы музейге салтанатты түрде тапсырылды. Сонымен қатар Баянауылда күш атасының өнерін өз көзімен көріп, мәңгілік өлмейтін жыр жазған МәшҺүр Жүсіп Көпейұлының еңбектері де музейге табыс етілді.
Қажымұқан 1906 жылдары рет әлемдік деңгейде көріне бастаған. Алманияда өткен дүниежүзілік сайыста ол әлем чемпионы атанады. Бірақ орыс әкімшілігіне бұратана халықтың атын шығарған палуан онша ұнай қоймайды. Сол үшін де Қажымұқан орыс палуандарының атымен күресуге мәжбүр болды. Қажымұқанға неше түрлі лақап аттар беріледі. Сол кездегі саясат бойынша бізде тек орыстар ғана емес, жапондықтар да күреседі деген жарнамалар жасалып, Қажымұқанды «Ямагата Мухунури» деген лақап атпен күрестіреді. Сонымен қатар Мухан, «Иван Чёрный» сияқты лақап есімдері болған.
1909 жылы халықаралық палуандар жарысына ол «Қара Мұстафа» деген атпен шыққан. Сөйтіп бүкіл дүние жүзіне Мұқанның неше түрлі лақап аттары тарай бастайды.
1910 жылы Мұқан тұңғыш рет Оңтүстік Америка құрлығына табан тірейді. Аргентинаның астанасы Буэнос-Айрес қаласында өткен еркін күрестен болған біріншілікте ол Америка чемпионы атанады.
Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Патша үкіметі құлаған соң балуанның отбасы азамат соғысы мен аштықтың салдарынан біраз сергелдеңге тап болады.
1937 жылы Қажымұқанның ізіне ІІХҚ қызметкерлері түсіп: «Бұл патшаның адамы, оның қолынан медаль алған, сыйлық алған сыбайласы», – деп қудалауға ұшыратады. Сол себепті Қажымұқан отбасын тастап, Түркістан мен Өзбекстанда бас сауғалайды. Өмірінің соңғы кезеңі Түркістан жерінде өтеді.
Ұлы Отан соғысы басталған кезде Қажымұқан ҚКСР Жоғарғы кеңестің төрағасы Қазақбаевқа жолығып: «Ел аралап, цирк өнерін көрсетсем, сол арқылы ақша тауып, майданға көмектессем» – деген ұсыныс айтады. Бұл ұсынысты үкімет қолдап, екі жылға жуық жүріп цирк өнерін көрсетіп, 100 мың сомдай ақша табады.
Ол 1948 жылы ОҚО, Бөген ауданы, Ленин туы колхозында қайтыс болды. Оның төрт әйелінен тараған ұрпақ Түркістан мен Ақмола өңірінде өмір сүруде.
Балуанның өміріне қатысты қызықты деректер қаншама! Қысқаша тоқталайық. Мәселен, күш атасының салмағы жөнінде. Кезінде мақтан үшін, жастарды спортқа баулу үшін салмағын көтеріп айтатындары болған екен. Шындығында қандай? Балуан өмірін зерттеуші Ә.Қоңыратбаев әдейі іздеп барып, 1946 жылы Қажымұқанмен (1948 жылы дүние салды) кездескенде тұлғасын өлшеп, анықтама берген. «Онда Қажекеңнің салмағы – 174 кг., бойы – 195 см», – дейді. Ал Қажымұқанның жас кезінде күресіп жүрген кездегі салмағы 200 келіден астам болыпты.
2014 жылы Түркістаннан түлеп ұшқан журналист Жадыра Нармаханова «Ақ желкен» журналында балуанның өміріне қатысты салмақты мақалаға жариялаған. Онда әнші, өнертанушы Ерлан Төлеутай Қажымұқанның ізінен ерген аңыздар жайында бірнеше қызықты деректі алға тартады. Мысалы, ол аңыз әңгімелер бүй дейді:
«ҚАЗАҚСТАН БАРЫСТАРЫ» ҚАЖЫМҰҚАН КӨТЕРГЕН ТАСТЫ ҮШ-ТӨРТЕУІ ЖАБЫЛЫП КӨТЕРЕ АЛАР МА ЕКЕН?
1923 жылы маусым айында (кей деректерде 1921 жылы) Қажымұқан Баянауылға келіп өнер көрсетеді. Халық «Қажымұқанды көреміз» деп соңынан шұбырып еріп жүреді екен. Балуан атамыз үстінен кісі толы ат арба өткізеді, Мойнына рельс қойып, оның екі жағына он-оннан 20 адам мінгізіп көтереді. Кеудесіне ауыр тас қойып, оны бір жарым пұттық балғамен ұрып сындыртады. Қысқасы, неше түрлі ойын көрсетіп, жұртты таң-тамаша етеді. Баянауылда Субек ұста деген досы болыпты. Қаншама сән-салтанаты жарасқан, тұрмысы жақсы үйлер бола тұра, Қажымұқан осы Субектің үйінде жатыпты. Субектің үйі жұпынылау, өзі кедей адам екен. Халық Қажымұқанның ойынына ақша салады дейді. Сонда кішігірім қапшық толатын ақша жиналса керек. Қажымұқан қайтарда әлгі ақшаны ортаға қойып: «Мә, мына ақшаны сен ал, мен жолыма жететінін ғана қалдырайын. Қам-қажетіңе жарат», – дейді. Субек өмірінде дүние жимаған, ұсталықпен күн көрген данышпан кісі екен. «Мен сенен ақша алсам, үйіме жатқаның үшін жамбасақы алғандай боламын», – деп азар да безер болыпты. «Үйбай-ау, енді қайттік? Мен сенің бала-шағаңа нәпақа болсын деп ем. Достың досқа көмектескенінде тұрған не бар? Сен үшін не істейін, өзің айтшы», – депті Қажымұқан. Әбден амалы таусылған Субек: «Онда анау таудан өзің көтере алатындай тасты есігімнің алдына әкеп қойып бер. Ұрпағымызға біздің достығымыздан белгі сол болсын», – дейді. Қажымұқан таудан үлкен тасты «әуп» деп көтеріп әкеп, досының үйінің алдына «дік» еткізіпті. Сол тас әлі күнге дейін тұр. Тастың үлкендігі нән жігіттің бойындай. Жанымдағы 4-5 жолдасыма сол тасты көрсетіп: «Мынаны Қажымұқан көтерген» десем, бастарын шайқайды таңданып. Кем дегенде тонна шығады-ау сол тас. Бәріміз жабылып, Қажымұқан көтерген тасты ырғап көрдік. Тіпті мызғымады да. Қазіргі «Қазақстан барысының» үш-төртеуі жабылса да, әлгі тасты көтере алмайды-ау…
АЛТЫ ҚАСҚЫРДЫ СОҒЫП АЛҒАН БАЛУАН
Сәбит Мұқановтың: «Қажымұқан «мынау пәлен жерде, мынау түген жерде түскенім еді деп қалтасына пәшкелеп салып алған фотокарточкалар көрсетеді», – деп басталатын ғажап естелігі бар. Сол естелік: «Қалың елдің ішінде Қажымұқан үш қасқырды оң қолымен, үш қасқырды сол қолымен желкелерінен қапсыра ұстап, басынан асыра жоғары көтеріп тұр. Сібірдің үлкендігі тайдай қасқырлары», – деген сөздермен әрі қарай өрбиді. Қысқасы, Қажымұқан Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында тұрмыстан қатты таршылық көреді. Бұл 1921 жылдың қысы болса керек. Қажымұқан Керекудегі қыпшақ ағайындарын паналайды. Онда да күйі болыңқырамай, оның үстіне Ресейдің көрші Славгород қаласына цирк келіпті дегенді естіп жолға шығады. Ондағы ойы – өзі де цирк палуаны, келген цирк құрамына ілігіп, тұрмыс таршылығынан құтылу болса керек. Сөйтіп жамағайынынан сұрап алған қоңсыз атқа шана жегіп, оған әйелін жайғастырып, Славгородқа тартады. Бірнеше күннен соң Сібірдің қалың тайгасына ілігеді. Болдырған атын шылбырынан жетелеп ну орманның ішімен күні-түні тоқтамай ілби береді. Сондай түндердің бірінде Қажымұқанды үйірлі қасқыр қамайды. Олар әп-сәтте жегулі атты шыңғыртып жарып тастап, іле-шала Қажымұқанның өзіне шабады. Қажымұқан әйелін шананың қорабына тығып қорғануға әрекет жасайды. Көзіне қан толған аш қасқырлар палуанның үстіндегі күпісін дар-дар айырып, басына шапшып талай бастайды. Сол кезде бағанадан бері қорқақтай қайрат қылған Қажымұқан шындап кәріне мінеді. Ашу буып, қаһарына мінген ол қолына іліккен қасқырларды бір-біріне былшылдатып соға беріпті, ұра беріпті. Содан қасқырларға жан керек… қашыпты. Таң ата қараса, арбаның айналасында азу тісі ақсиып алты қасқыр жайрап жатыр дейді. Әлгі қасқырларды шанаға тиеп, үстіне әйелін отырғызып шананы өзі жаяу сүйреп ауыр бейнетпен Славгород қаласына жетіпті. Сөйтсе цирктің келгені рас екен, сәті келгенде бастығынан бастап, әртістеріне дейін Қажымұқанның таныс-тамырлары болып шығыпты. Олар Қажымұқанды құшақ жая қарсы алып, суретке түсіріпті… Сәбит ағамыз естелігінде осылай дейді. Кейіннен осыны Қажымұқаннан сұрапты. «Сәбит ініңіз осындай әңгіме жазыпты. Рас па?» деп. Сөйтсе, палуан бұл сөзді жоққа шығарыпты. Кім біледі, алып, мықты адамдар кейде өзінің ерлік істерімен мақтанғысы да келмейді ғой. Қажымұқан қара күштің ғана емес, мол парасат иесі де болған деседі.
ИМАНЖҮСІПТІҢ ҚАЖЫМҰҚАНДЫ ҚАМШЫМЕН ҰРУЫ…
Қажымұқан қылшылдап тұрған жас кезінде шетелдік сапарларының бірінен елге оралады. Дүниежүзінде қарсы келер палуан табылмай, атағы дүркіреп тұрған шағы. Халық: «Қажымұқан келді» деп, бір көріп қалуды ойлап, қаумалап маңайынан шықпайтын көрінеді. Қоянды жәрмеңкесінде жүрген сондай қызық күндердің бірінде бір қиқар шал Қажымұқанның алдын кес-кестеп, тілімен шағып алыпты. Қымызға қызып лепіріп келе жатқан балуан жастықтың буымен әлгі шалды өңірінен қаусырып ұстап: «Ей, шал!» – деп киіз үйдің үстіне лақтырып жіберіпті. Шал киіз үйден домалап түсіп: «Мен бұған көрсетейін», – деп Иманжүсіпке арыз айтып барыпты. Иманжүсіп жас жігіттің өзінен үлкен адамның жағасына қол тигізгенін естіп, қатты ашуланыпты. Халықтың ортасында кетіп бара жатқан Қажымұқанды көріп: «Әй, ит, үлкен адамға неге қол тигізесің?» деп балуанды ту сыртынан қамшымен оқыс тартып жіберіпті. Иманжүсіп те бойы 2 метр, өте алып күш иесі, өгіздің төрт қабат терісін бір тартқанда қақ бөлетін қамшыгер адам болған. Күтпеген жерден осып өткен ащы қамшының екпінінен палуан жерге етпетінен түсіпті. Кейін қартайған шағында Қажымұқаннан: «Сонда Иманжүсіп сізді қатты ұрды ма?» деп сұраса: «Жоға, қатты ұрса, өліп қалар едім. Ағам болғасын аяды ғой», – деп күліпті. Міне, кішіпейілділік. Ол ешқашан туған халқынан биік болмапты. Жарты әлемді араласа да қазақтың салт-дәстүріне мойынсұныпты. Өз ағаттығын түсініп, жасы үлкенді «аға» деп сыйлаған екен.
ӘМІРЕ, ИСА ҮШЕУІ ЖАН АЯМАС ДОС БОЛЫПТЫ…
Қазіргі балуандардардың көбі қара күштің ғана иесі. Робот сияқты күреседі, Аруақ ұғымынан ада. Өнерден мақұрым. Ал Қажымұқан өнерді өте жақсы көрген, асыл мен жасықты айырған, жақсының парқын білген. Әміре, Иса үшеуі жан аямас дос болған. Исаның тілінің ащылығы, жұдырығының «жылдамдығы» палуанға «пәле» болыпты. Әсіресе, ішіңкіреп алғанда палуанға «күн көрсетпейді» екен. Бұл жөнінде Сәбит ағамыз бүй дейді: «Күш жағынан Иса Қажымұқанның шертуіне келмейтін адам ғой, сөйте тұра Иса жағасына жармасқан шақта, тышқаннан қорыққан пілдей Қажымұқан қол қатпастан: «ау, мынаны тоқтатсаңдарсы!» деп (Қажымұқанның ш әрпіне тілі келіңкіремейтін болса керек), күжілдеп бақыра бастайды. Кейбір құтырынған шағында Иса маяға қонған қораздай болып, Қажымұқанның үстіне мініп алады. Егер Қажымұқан сілкіп қалса, Исаның күл-паршасы шығар еді. Ол өйтпей: «Әй, мынаны қойғызсаңдарсы!» деп бақыра береді». Қажымұқан Исаны осылайша еркелетіпті. Әміренің әнін жаны сүйсініп тыңдайды екен. Соның айғағындай Қажымұқаннан: «Жанымда Иса мен Әміре болса, шіркін, маған одан артық дүниенің керегі жоқ», – деген сөз қалған.
ӘНШІ МАЙРАНЫ ДА ҚАТТЫ ЕРКЕЛЕТКЕН
Әйгілі әнші Майрамен де тату дос болыпты. Майра бір жерге барып өнер көрсетсе, әншіні көргісі келген жұрт киіз үйдің жабығын жыртып, туырлығын тілгілеп тастайды екен. Майраның өнеріне есі кеткен жігіт-желеңнің бәрі әншінің айналасынан шықпайды. Майраның жанында жүретін атқосшы серіктерге де оңай болмаған. Кеудесіне нан піскен бұзық, есерсоқ жігіттер оларға дөңайбат көрсетеді, қоқан-лоққы жасап ықтырады. Ол кез халықтың өнерге деген ықыласы алабөтен уақыт. Жас кезінде Майраның атқосшысы болған әнші Байғабыл Жылқыбаевтың: «Қоянды жәрмеңкесінде қатарымызға Қажымұқан қосылды. Қажымұқан келгесін басбұзарлар жым болып, Майраға арнайы тігілген ақ боз үйдің маңайынан аяқтарын байқап басатын болды. Сөйтіп көзіміз ашылды», – деп айтқан естелігі бар. Қажымұқан Майраны қатты еркелетіпті. Ол уақытта Қоянды жәрмеңкесінде Майраға арнайы үй тігеді екен және ол үйдің орнын Майраның өзі белгілейді екен. Бірде үй тігушілер киіз үйдің орнын көрсетіп беруді өтініпті. Майра болса: «Мына жерге тігіңдер» деп үлкен тас жатқан орынды көрсетті. «Ойбай-ау, тас жатыр ғой, қайтеміз?» – деп абдырап қалыпты үй тігушілер. «Алып тастайтын азаматтар бар ғой», – депті Майра. Сондағы алып тастайтын азаматы Қажымұқан екен», – дейді. Құж жартастай Қажымұқан Майра тіккізген үйдің төрінде жатып ән тыңдайды екен. Алапат күштің иесі болса да, жаны соншалық нәзік болыпты. Майрадай замандас құрбысын, басқа да өнерпаз, әншілерді еркелетіп, қорғап, демеп жүріпті.
ПОДДУБНЫЙМЕН ДОСТЫҒЫ
Поддубный мен Қажымұқан тізе қосқанда жеңбеген балуаны қалмаған. Қажымұқан досын ылғи «Ваня» деп сыйлап өткен. Поддубный соғыс біткен жылдары аштан, таршылықтан өліпті. Украинаны жау басып алғанда, көшеде балпаңдап жүрген Поддубныйға немістер тиіспейді екен. Дүниежүзіне аты мәшһүр болған балуан өмірінің соңында ішер асқа, киер киімге жарымаған. Өмірден өтер шағында: «Қазақстанда Қажымұқан деген досым бар еді, соған апарыңдаршы», – деп жалынумен болыпты деген әңгіме бар. Тіпті, Поддубный Қазақстанға келіп, Шымкенттің бе, әлде Арыстың вокзалынан қайтыпты деседі. Поддубныйдың өзін іздеп жүргенін Қажымұқан да естиді. Сосын досын жанталасып Қажекең де іздейді. Жүгіріп вокзалға келсе, Поддубный мінген пойыз жаңа ғана орнынан қозғалып бара жатыр екен дейді. Қажымұқан жалма-жан, жолаушылар мінетін тұтқаға жармасыпты. Оған жүріп кеткен пойыз тоқтай ма, ашынған Қажекең вагонның тұтқасын омырып жұлып алып қалыпты деседі. Қажымұқанның соңғы арманы ескі досын бір көріп, әңгімелесіп мауқын басу болыпты. Бұл әңгімелерді хатқа түспеген ел аузындағы аңыздар десе де болады. Халық сүйген перзенті жайында неше түрлі ғажайып аңыздар шығарады. Дегенмен, мұндай аңыздардың түбінде әрдайым ақиқат жатады.
Қажымұқан да өмірінің соңында тұрмыстың қиындығын көп көрген. Үкіметтен қамқорлық сұраған хаттары да бар.
ҚАРА ҚЫПШАҚ ҚОБЫЛАНДЫНЫҢ ҰРПАҒЫ
Қажымұқаннан: «Дүниежүзінің балуандарымен күрестіңіз ғой. Қай елдің балуандары мықты екен?» деп сұраса: «Күрестік қой талайымен, көбі өзім шамалас. Бірақ мынау зәңгілерде (қара нәсілділерде) қара күш көп болады», – депті. «Канадалық бір қызбен кездестім» деп басталатын әңгімесі бар. Ол әңгімесінің аяғы: «Жігіттік дер шағым еді, «әуелі ауырлық көтерісіп сынасайық» деп әрқайсысы он пұттық кірдің тасын аспанға кезек-кезек лақтырып қақпақылдап тұрдым. Ол болса, әрқайсысы он бес пұттық екі кір тасын бұйым көрмей аспанға лақтырып қағып алып ойнай бастады. Әрине, отыз пұтты аспанға тымақша атып тұрған қыз осал емес, «қазақ әйелмен күресуді намыс көреді» дегенді сылтауратып күреспедім», – деп аяқталады. Сонда отыз пұт дегеніміз қазіргі өлшеммен жарты тоннадай ғой! Бір пұтта 16 кг бар.
Әлем күресінде палуан шақ келтірмеген Қажымұқанның асыл тегі жайында айтар болсақ, атамыз атақты қара қыпшақ Қобыланды батырдың он алтыншы ұрпағы. Ол – Қобыланды бабамыздың ұзақ ғасырлардан кейін қайталанған генетикалық жаңғырығы болса керек. Эпикалық жырымызда да, тарихи деректерде де Қобыландының асқан батыр болғандығы айтылады. Мәшһүр Жүсіптің: «… осы күнде бір ұнамсыз сөз Қобыландыны хандарға бағынышты дегені. Ол бір басты, екі аяқты пенде былай тұрсын, Құдай бар-ау деп мойны бұрылмайтын майталман», – деген тамаша сөзі бар. Қажымұқан да ұлы бабасы Қобыландыға тартып тұр ғой сонда!
1927 жылы «Қазақ даласының батыры» деген атақ тұңғыш және соңғы рет Қажымұқанға берілген.
ЖЕТПІС ЖАСТАН АСҚАНДА ӨНЕР КӨРСЕТІП, ҰШАҚ ЖАСАТҚАН
Қажымұқан атындағы мұражайдың қызметкері, балуанның немересі Перизат Қажымұқанова былай дейді: «Атамыздың өмірінің соңғы жылдары Ұлы Отан соғысына тұспа-тұс келді. Егде тартқан жасына қарамастан, ауыл-ауылды аралап өнер көрсетіпті. Сөйтіп 100 мың сом жеке қаражат жинаған. Ол ақшаны еліміздің қорғаныс қорына ұшақ жасату үшін жіберген. Сталиннің атына арнайы хат жазады. Сөйтіп, өз өтініші бойынша ол ақшаға әскери ұшақ жасалады. Сталин де балуанға алғысын білдіріп жауап хатын жолдаған. Жауынгер Қажытай Шалабаев балуанның ұшағымен немістерге әуеден соққы берген. Жау оғы құйрығын жұлып кеткен сол ұшақ әлі күнге дейін соғыс ескерткіші ретінде сақтаулы тұр. Атамыз өте қарапайым тұрған. Артық дүниеге қызықпаған кісі болыпты. Өзі тұрған үйін саз балшықпен өзі тұрғызыпты. Төбесін қамыспен жапқан үлкен қазақы үйді өзі салғаны – ол кісінің шеберлігін көрсетеді.
ЕШКІМ ЖЕҢЕ АЛМАҒАН ЖАПОН БАЛУАНЫН ҚАЛАЙ ЖЕҢДІ?
Жапон балуаны Сарекехимен болған белдесуі тарихи аңыз десек те болады. Жапонияның Хармен қаласында 1912 жылы екеуара ережесіз күрес болады. «Жиу-жутсу» күресін қазақшалағанда «өмір мен өлім» деген мағына береді. Күрестің аты айтып тұрғандай, кілем үстінен өлуге шақ қалып шығасың, не жеңіске жетіп, мерейің тасиды. Қажымұқанға дейін Сарекехиді дүниежүзінде ешкім жеңе алмаған екен. Осы жекпе-жекте атамыздың бір құлағы мыжылып, ерні жыртылып, ауыр жарақаттар алады. Бірақ, ашу үстінде атамыз жапон балуанының үстіңгі ернін бас терісімен қосып сылып алыпты…
Мұражайға келуші қонақтар «Поддубный мен Қажымұқан күрескен бе?» деген сұрақты жиі қояды. «Қажымұқан мен Поддубный күресіп, Қажымұқан жеңген. Алайда, Поддубный Қажымұқанның әрі досы, әрі ұстазы болғандықтан, батыр атамыз жолын берген деседі», – деп жауап береміз», – дейді мұражай қызметкері Перизат.
ҚАЖЫМҰҚАН «АЛАШОРДАШЫЛАРДЫҢ» ДЕМЕУШІСІ БОЛҒАН
Алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай Қажымұқанның «Алашордашылардың» рухани демеушісі болғанын алға тартады. «Қажымұқан – «Алашордашылардың» рухани демеушісі. Сондай-ақ, ол кісі «Алашорданың» барлық жиындарына қаржылай көмек берген. Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сияқты тұлғалармен өте тығыз қарым-қатынаста болған. 1905 жылы «Алаш» идеясымен таныстыру үшін Қажымұқан Қоянды жәрмеңкесінде өнер көрсеткен. Қажымұқанның өнерін көреміз деп жиналған жұрт петицияға қол қойған. Сондай-ақ, 1914 жылы Омбы, Семей қалаларында Алаштың кеңестері өтер алдында міндетті түрде Қажымұқан қатысып, өнер көрсететін болған. Бұл – «Цирктің әртісі Қажымұқан өнер көрсетті» деп, жандармерияға алаштықтардың басқосуын көлегейлеу үшін де таптырмас себеп болыпты. Қажымұқан өнер көрсетіп тапқан қаржы-қаражатын «алашордашыларға» беріп отырған болса керек», – дейді алаштанушы. Қажымұқан өмірінің жиырма жылдан астам уақытын Омбы қаласында өткізген. Бәлкім, ол Алаш зиялыларының жанына жақын жүруді мақсат тұтқан болар. Алаштықтар қуғынға түскенде, Қажымұқан оңтүстікке қарай қоныс аударған екен.
ЖЕТПІС ЖЕТІ ЖАСЫНДА ДА ӘКЕ БОЛҒАН ҚАЖЫМҰҚАННЫҢ ҰРПАҒЫ ҚАЙДА ЖҮР?
Қажымұқанның әйелдері мен ұрпағы жөнінде де түрлі деректер айтылады. Немересінен естіген дерегіміз мынадай:
«Қажымұқан атамыздың төрт әйелі болған. Олардан үш ұл, бір қыз өсіп-жетілген. Атамыздан туылған балалардың ешқайсысы қазір дүниеде жоқ. Бірақ, немере-шөберелері көп.
Атамыздың бірінші әйелі поляк қызы. 1909 жылы Рига қаласында цирк труппасында жұмыс істеп жүрген кезінде танысқан. Надежда Николаевна Чепковковская деген анамыз циркте акробат болыпты. Екеуі мұсылман діні бойынша некелесіп, атын Бәтима деп өзгерткен. Бәтимадан Халиолла деген ұлы бар. Бүгінде ол кісіден тараған ұрпақтары Ресейдің Омбы қаласында тұрады.
Екінші әйелі – қазақ қызы Ырысты. Ол кісіден Әзия деген қызы бар. Бүгінде жалғыз қызынан тараған жиендері Қызылорда облысында.
Үшінші әйелі Мінәйімға 1936 жылы үйленген. Ол әмеңгерлік жолмен алған өзінің жеңгесі. Жақын туыс ағасы қайтыс болғанда, салт бойынша Қажымұқан атамызға қосыпты. 1939 жылы Мінәйімнен Айдархан деген ұлы туылған. Біз Айдарханнан тараған ұрпағымыз. Нұрлан, Шаттық деген екі бауырым бар дейді.
Төртінші әйелінің есімі – Бибіжан. 1948 жылы Қажымұқан атамыз қайтыс болатын кезде Жанәбіл деген кенжесі дүние есігін ашыпты. Атамыздың жасы ол кезде 77 жаста болыпты.
2001 жылы қайтыс болған кенже ұлы Жанәбіл бар ғұмырын спорт саласына арнаған. Шаттық деген немересі каратэ-додан халықаралық дәрежедегі спорт шебері. Бүгінде Шымкент қаласында карютэмен айналысатын спортшы жастарды жаттықтырады. Қажымұқан атамыздай қара күштің иесі болған ешқайсысы жоқ әзірге».
Орайы келген соң айта кеткеніміз жөн болар. Күш атасы Қажымұқан мен «Чемпиондар чемпионы» Поддубный күрескен бе? Бұл сұраққа өткен тарих не дейді? Бір деректе Жапонияда екеуі бірін бірі ала алмай бірнеше күн күресіпті. Ал 1913 жылы Парижде өткен әлем біріншілігінде Қажымұқан достықтың белгісі ретінде, Иван Поддубныйға жеңісін сыйлап та жіберген.
Қажымұқан Мұңайтпасұлының кіндік баласы Рахат Барысұлының дерегіне сүйенейік: «…Берлинде болуы керек. Халықаралық турнир ғой. Екеуі жеңіп шыққан. Поддубный мен Қажымұқан. Қарсылас қалмайды. Бәрі екеуі күрессін дейді. Ең бірінші Қажымұқан оны аяғынан көтеріп, мойнына отырғызып, аренаны бір айналып келіп жерге қойған. Поддубный да солай істеген. Халық тұрып, екеуіне қол соққан».
Қажымұқан боз кілемге шыққан кезде «мен өз ұстазыммен күреспеймін», деген. «Онда залдан шық», десе, «Залдан шықсам шығайын, бірақ күреспеймін», деген. Сонда Поддубныйдан сұхбат алыпты. Ол «Қажымұқанның күші менен басым», деп жауап беріпті. Жоғарыдағы пікірді баспасөз бетінде айтқан Қажымұқан Мұңайтпасұлының шөбересі Қуаныш Ескермес. Жалпы Қажымұқан досын ылғи «Ваня» деп сыйлап өтіпті. Поддубный соғыс біткен жылдары аштан, таршылықтан дүние салған дейді деректерде. Өмірден өтер шағында: «Қазақстанда Қажымұқан деген досым бар еді, соған апарыңдаршы», – депті.
Боз кілемде талай мәрте қарсылас болса да заманында екі балуан айнымас дос болған деседі.
Қажымұқан кәсіпқойлар арасындағы классикалық күрес бойынша әлем чемпионаттарында бірнеше дүркін (1908, 1909, 1911, 1913 және 1914 жылдары) жеңіске жеткен.
Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Қажымұқанның әр түрлі уақыттарда төрт әйелі болған, олардан төрт ұлы (Халиолла, Ғабдолла, Айдархан, Жанаділ) және үш қызы (София, Азия және Рашида) бар. Сол төрт әйелден тараған ұрпақ қазір Омбыдан бастап, Ақмола облысында, мынау Түркістан мен Шымкентте өмір сүріп жатыр. Қажымұқан немересі Шаттық Қажымұқанов карате-до бойынша халықаралық дәрежедегі спорт шебері. 2002 жылғы Азия ойындарының күміс жүлдегері. Бақытжан Қажымұқанов атты басқа немересі белгілі композитор.
Алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай Қажымұқанның «Алашордашылардың» рухани демеушісі болғанын алға тартады. Сондай-ақ, «Алашорданың» барлық жиындарына қаржылай көмек берген екен. Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сияқты тұлғалармен өте тығыз қарым-қатынаста болған.
Бүгінде Түркістан облысында Қажымұқан турнирі 1964 жылдан бері тұрақты өткізіліп келеді.
Еліміздің иделогия саласында жемісті жұмыс істеп жүрген ұлт жанашыры Дархан Мыңбай Қажымұқан кешені – ел борышы екенін айтады.
Дархан Қамзабекұлы айтады: – Қазақстан Үкіметі ұлт және әлем спортының біртуар тұлғасы – Қажымұқан мұрасына шын жанашырлық танытса, жақында Ұлттық Экономика министрлігі қабылдаған шешімді өзгертуге тиіс деп ойлаймыз.
Қазақ елінің атын әлемге танытқан тұңғыш кәсіпқой балуанымыздың, күш атасының 150 жылдығына орай ашылуға тиіс мемориалдық кешен құрылысы аяқталмай қалғаны былай тұрсын, биыл басымдық берілетін обьектілер қатарынан сызылып тасталғаны хабарланды.
Бұл – тәуелсіздігінің отыз жылын атап өткен елімізге, әруақ сыйлаған дәстүрімізге сын. Әйтпесе, тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнап, өзі тірнектеп жиған қаражатқа әскери ұшақ жасатып, фашизмге қарсы соғысқа үлес қосқан қазақтан шыққан алғашқы әлем чемпионы
Қажымұқан Мұңайтпасұлы бабамызға бәріміз жабылып бір кешен сала алмағанымызға не жорық?
Оның үстіне балуан атындағы кешен бүкіл спортшыларға, жалпы қазақ спортының тарихына арналуға тиіс еді. Құрылысы жарты жолда тоқтап қалған музей кешенге Қажымұқан баба мәңгілік орнын тапқан жердің іргелестігі ескеріліп, туризм саласын дамытқалы отырған Түркістанға жақын аудан аумағынан, Батыс Қытай – Батыс Еуропа күре жолының бойынан арнайы бес гектар жер бөлінгені оңтайлы болатын.
Тіпті, ғимараттар орны қазылып, іргетастары қаланып, облыстық бюджеттен бөлінген 30 млн. теңге қаржы игеріліп те қойған. Бүгінде қаржы жетпіспеушілігінен өзге жұмыстар қаңтарылып тұр. Жобадағы мемориалдық кешен үш бөліктен құралған Амфитеатр түрінде жобаланған спорттзал ауылдық, аудандық, облыстық және республикалық деңгейлерде күрестің кәсіпқой және олимпиадалық түрлері – еркін күрес, дзюдо, қазақша күрес пен самбо күрестерінен жарыстар өткізуге мүмкіндік туғызбақ. Арнайы залдардың бәрі қисынды қарастырылған. Сондай-ақ халқы тығыз орналасқан ауданда жұмыс орнын ашып, табыс табуға есептелген қонақ үй, асхана, конференц зал, заманауи шағын көрме залы, кітапхана, жәдігер, кітап қорын сақтайтын жайлар да көзделген.
Осы мақсатқа 2022 жылға “Ауыл – ел бесігі” бағдарламасы бойынша 511 млн. 988 мың теңгеге қаржы қарауға өтінімді Ұлттық экономика министрлігінің қолдамай тастағаны ел бесігінде тұрып жатқан жергілікті тұрғындар арасында түсінбестік туғызып отыр. Мұны халық үніне құлақ асатын мемлекеттік органның жауабы деуге әсте болмас.
Шындығын айтсақ, қазақ елінің даусыз мақтанышы – Қажымұқанға бәріміз борыштармыз. Ол ең әуелі өзімізге керек. Ұлтымыздың намысын ешқашан жықпағаны үшін, дүниенің төрт бұрышында жүріп, еліміздің рухын асқақтатқаны үшін атын құрметтеп, ұлықтауға міндеттіміз. Біз мемориалдық кешенді қаржылай қолдауға, қажет болып жатса құрылысын өз мойнына, жеке жауапкершілігіне алуға әзір іскер азаматтар елімізде табылатынына сенеміз. Осындайда қазақтың даңқты перзенті, марқұм Жақсылық Үшкемпіровтің “Қазақстанның Еңбек Ері” атағын алып тұрып, Тұңғыш Президентке айтқан сөзі ойға оралады. Ол:
“Менің бір арманым бар. Осы көп болса 5 мыңнан аса ауыл бар шығар. Соны қазақтың 5 мың жігіті көтеріп жіберсе, одан артық қандай бақыт керек. Мен соны ойлаймын” – деген еді.
Иә, Жақаңның осы арманы замандастарына, өзінен кейінгі буынға аманат болып қалғандай.
Құдайға шүкір, Қажымұқан бабамыздың жолын қуған Дәулет Тұрлыханов сияқты атақты спортшылар, белгілі кәсіпкерлер жоғарыда баяндалған жәйтті назардан тыс қалдырмайды деп есептейміз. Өйткені бұл, біріншіден, түркі жұртының рухани астанасы – Түркістан маңындағы Қазақ спортының музей-кешені болмақ. Екіншіден, батыр ата-бабамыздан қалған ұлттық рухты, намысты, биіктікті, спортшыға тән өзге де қасиеттерді бүгінгі ұрпаққа дарыту – бүкіл еліміздің, соның ішінде спорт майталмандарының азаматтық парызы.
Орынды сын деп ойлаймыз. Дегенмен, былтыр шілде айының соңында Ордабасы ауданына арнайы іс-сапармен ҚР Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Омарбеков келді.
Сапар барысында вице-министр аудан әкімі Нұрбек Бадырақовтың жол бастауымен құрылысы тоқтап тұрған Қажымұқан Мұңайтпасұлының мемориалдық кешенінің құрылыс алаңының жоба-жоспарымен танысты.
«Министрліктің бюджеттік комиссия отырысында аталған мемориалдық кешен құрылысына қажетті қаржы мақұлданбай қалды. Ендігіде аудан әкімдігі тарапынан мемориалдық кешен жобасын спорттық комплекс ретінде қайта қарап, ұсыным берген жағдайда министрлік республикалық бюджеттен қолдау көрсетуге дайын», деді Бауыржан Бақытұлы.
«Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автожолының бойында орналасқан кешенге жиналған ауданның ардагерлері, зиялы қауым өкілдері мен спорт жанашырлары Қажымұқан ауылдық округіне ат басын бұрған вице-министрді Күш атасының атындағы кешенге қолдау көрсетуге шақырды.
Аудан басшысы Нұрбек Бақтыбайұлы бұл мемориалдық кешеннің аудан жастарының спортпен айналысуына таптырмас алаң екендігіне тоқталып, болашақ әлем чемпиондарын шығаруға, ұлт спортын ұлықтауға арналған инвестициялық жобаға салалық министрлік тарапынан қолдау көрсетілсе, – деген ойын айтып өтті.
Кездесу қортындысы бойынша аудан басшысы алдағы уақытта мемориалдық кешен жобасына құрылыс талаптарына сай қайта өзгерту енгізіп, Ұлттық экономика министрлігіне жолдайтындығын жеткізді.
Дұрыс-ақ! Ұлтқа тұлға, ұрпаққа үлгі болатын ұлыларымызға құрмет көрсететін сәт келді. Күш атасы – Қажымұқан атамыздың атындағы спорттық кешен аудан жастары мен тұрғындарының арманын орындайтын орынға айналып, туризмді түлете түседі деген сенім мол.
Әділ Айтөре
