Түркістан қаласында қылмысқа қарсы күрес жөніндегі шаралардың бірі – «Қауіпсіз қала» жобасы жүйелі іске асып келеді.
Түркістан қалалық полиция басқармасына тұрғын арызданды. Жәбірленуші әйелдің айтуынша, танысы «жаңадан салынып жатқан көпқабатты үйлерден үш бөлмелі пәтер алып беремін» – деп, 400 000 теңге ақшасын алып қайтармай қойған. Аталған жайтты полиция қызметкерлері ҚР ҚК-нің 190-бабы «Алаяқтық» бойынша тіркеуге алды. Хабарлама келіп түскен бойда тәртіп сақшылары бірден іске кірісті. Олар алаяқтық қылмысына қатысы бар күдіктіні ұстауға бағытталған шараларды жүзеге асырды. Бұл жайтқа қатысы бар күдікті жергілікті тұрғын әйел адам, жұмыссыз, болып шықты.
Бұдан бөлек, Түркістанда 2 миллион теңге ақша алып беремін деп алаяқтық жасаған әйел ұсталды. Түркістан қалалық Полиция басқармасына жергілікті тұрғын арызданды. Әйелдің айтуынша, оның танысы қайтарымсыз 2 млн теңге ақша алып беремін деп әбден сеніміне кірген. Polisia.kz таратқан ақпаратқа сай, осылайша жәбірленушіден қызметі үшін 400 мың теңге ақша алып, алдап кеткен. Содан бері бір жылдан аса уақыт өтсе де, ақшаны алған әйел уәдесін орындамаған. Хабарлама келіп түскен бойда облыс орталығының тәртіп сақшылары жедел әрекет етті. Олар қылмысты ашуға бағытталған қажетті жұмыстарды жүзеге асырды. Жедел-іздестіру шараларының нәтижесінде қылмысқа қатысы бар күдікті, яғни жергілікті тұрғын, жұмыссыз әйел анықталды. Қазіргі таңда тәртіп сақшылары оқиғаның толық мән-жайын тексеріп, күдіктінің басқа да қылмыстарға қатысы бар-жоғын анықтауда. Күдіктіге қатысты ҚР ҚК-нің 190-бабы (Алаяқтық) бойынша сотқа дейінгі тергеп-тексеру амалдары жүргізілуде. Соңғы кездері елімізде алаяқтық сарындағы оқиғалар тым жиілеп барады.Тәптіп сақшылары алаяқтықты жасаушылардың көбіне әйелдер екенін айтады. Әккілердің құрығына алдымен түсетіндердің қатарын да нәзік жандылар құрайды. Олардың көбісі әлеуметтік жағдайларды түзеп беруге атап айтқанда, жұмысқа орналастырудан бастап, мемлекеттік жәрдемақыларды тағайындауға жұмыстарнына көмектесуге уәде етеді.
«Жеңілдетілген несие алып беремін» деп сазға отырығызып кететін қамқор алаяқтардың айлакерлігі өз алдына бір мақалаға жүқ боларлық. Жалпы, алаяқтардың арбауына түсіп қалмаудың жолы қайсы? Ол үшін алдымен алаяқтық дегеннің не екенін түсініп алудан артықтығы жоқ. Алаяқтық – алдау немесе сенімге кіру арқылы бөтеннің мүлкіне қол сұғу, иә болмаса бөтен мүліктің құқығына ие болу арқылы іске асатын қылмыс болып табылады. Қазақстанда алаяқтық үшін қылмыстық жауапкершілік белгіленген. Қылмыстық кодекстің 177-бабына сәйкес осы қылмыс үшін олар жауапқа тартылады. Алаяқтық үшін берілетін ең жоғарғы жаза – бас бостандығынан 10 жылға дейін айыру.
Алаяқтықтың негізгі принципі – өзі құрбан етіп отырған адамды алдау, сол арқылы өзіне ақша, мүлік, басқадай нәрселердің құқын ерікті түрде бергізу болып табылады. Бұл “еріктілік” алаяқтықты басқадай ашкөздік қылмыстардың ішінде ерекше етеді. Біріншіден, алданған адамдар өзінің алданғанын білсе де құқық қорғау органдарына өтініш бермейді. Біріншіден, оңай алданып қалғанына арланады, екіншіден, арыз түсіргеніммен ештеңе өнбейді деп есептейді. Үшіншіден, мұндай қылмысты дәлелдеу өте қиын, себебі алдау фактілерін объективті түрде дәлелдеуді қажет етеді. Алаяқтық адам психологиясын және оның әдеттегі әрекетін жақсы білуге негізделген. Бұл арада адамгершілік ұғымы туралы әңгіме болмайды. Олар өз әрекетін алдын ала тізбектелген жоспар арқылы іске асырады. Оның тәсілдері мүлде қарапайым болуы да мүмкін. Кейде олар, топ болып әрекет етіп, өз құрбандарын алдын ала жоспарға сәйкес үгіттеп, алдайды. Олар адамның бір нәрсеге қызыға қарау, әуестік тәрізді психологиялық ерекшелігін ескеріп, соны пайдаланып кетеді.
Алаяқтар сонымен қатар, адамдардың жеңіл пайда табу, бір нәрсеге оңай әрі тез қол жеткізу сияқты әдеттерін ескеріп, өз ісіне оңтайлап алады. Олар басқа да қылмыскерлер мен басбұзарлардан өзгеше болады. Олар негізінен әртістік дарыны бар, өтірікті шындай етіп жеткізетін айлакерлігі басым адамдар болып келеді. Әдетте олар таза әрі әдемі киінеді, асықпай сөйлеп, әзіл-қалжың айтады, адамның көзіне тура қарап, барынша сенім тудыруға барын салады. Алдау-арбау жолында жүрген жұбайлық жұптар да кездеседі. Олар тез әрекет етіп, басқадай ақпарат алуға мүмкіндік бермейді.
“Тез шешім қабылда, әйтпесе үлгермейсің” деп асықтырады, ойлануға уақыт қалдырмайды. Жылдам шешім қабылдау қажет болғандықтан зардап шегуші оның ұсынысын қабылдауға мәжбүр болады. Жапа шеккен адамдар әдетте: “Не болғанын түсінбей қалдым”, “Гипноз жасады ғой деймін”, “Ол сондай сенімді сөйлегендіктен нанып қалдым”,-дегенді жиі айтады. Алайда, адамдар алданбаймын деп тұрса да ондай жылпостардың айтқанын қалай істеп, жетегінде кеткенін білмей сезбей де қалады.
Сот практикасы көрсеткендей, алаяқтар әртүрлі сылтау мен зәбір көрушілердің мүлкін толық немесе жартылай алып, өз уәдесін қысқа мерзімде орындауға сөз береді. Алаяқтық – ұрлық жасаудың бір түрі дейді құқық қорғаушылары. Алдау-арбау, сенімге кіру арқылы кейбір қылмыскерлер бөтен адамның мүлкін, ақшасын алып пайдаланып кетеді. Осындай “бойы бұлғаң, сөзі-жылмаң” адамдардан сақ болыңыздар.
Алаяқтар өздерін сайттарда сатушы немесе сатып алушы ретінде тіркеліп, адамдардың банк картасының реквизиттерін біліп, шотты бос қалдыруы ғажап емес. Мысалы, сіз көлігіңізді сатқыңыз келсе, сізге ресейлік байланыс нөмірінен бір «клиент» хабарласуы мүмкін. Сіз онымен саудаласасыз. Сауда аяқталған соң ол алдын ала төлемді аудару үшін банк картасына қатысты мәліметтерді сұрайды. Сіз ойланбастан банк реквизиттерін танымайтын адамға бере салуыңыз мүмкін. Бір тәуліктен кейін сіздің ұялы телефоныңызға арнайы банк хабарламасы келеді. Ресейлік клиентіңіз сізден соны жіберуді сұрайды. Осылайша ол сіздің банк картаңыздың құпия кодын біліп алуы оңай. Мұндай жағдайда келген хабарламаның скриншотын түсіріп алып, банк қызметкерлерінен немесе бухгалтер арқылы не код екенін анықтап алыңыз.
Өкінішке орай, бұл оқиға бойынша банкирлердің өздері де қауқарсыз. Қазіргі кезде электронды төлем нарығы дамыған сайын интернеттегі алаяқтық та қоса дамып келеді. Сондықтан алданып қалмас үшін банк картасын тұтынатын әрбір адам оның қауіпсіздік кодын, мәліметтерін ешкімге бермеу керек. Қазақстандағы алаяқтықтың тағы бір түрі кредитке байланысты. Алаяқтар үшін халықтың сеніміне кіру өте оңай. Тек абай болу керек. Мысалы, олар газеттерде немесе сайттардың көмегімен тұтынушылық несие рәсімдеуге көмектесеміз дегендей қызметтер ұсынуы мүмкін. Әңгімелесу кезінде олар қысқа мерзімде ешқандай құжатсыз кредит рәсімдеп береміз дейді. Сіздің алғыңыз келген кредит сомасының 5-10 пайызын көрсетілген қызмет үшін алдын ала төлеңіз деп талап етеді. Ал алдын ала төлем жасаған соң ақшаны және сіз ұсынған құжаттарды алып қашып кетеді. Бірнеше уақыттан кейін олар сіздің құжаттарыңыз арқылы тұтынушылық кредит рәсімдеп, оны жеке басына жұмсайды. Ал сіздің атыңызға бір-екі айдан соң банктен кредит төлеу керектігі туралы хабарлама келеді.
Бүгінде ғаламтор пайдаланбайтын, әлеуметтік желілерде парақшасы жоқ адам кемде-кем шығар. Заман ағымы, уақыт талабына сай мұндай әлеуметтік желілер адамдар арасында қарым-қатынас орнатудың ғана емес, ауқымды мәселелерді талқылауға , белгілі-бір оқиға не құбылыс туралы қоғамдық пікір қалыптасыруға ықпалы зор үлкен күшке айналып отыр. Ақпарат ғасыры саналатын мына заманда басқаша болуы мүмкін емес те сияқты. Дегенмен, интернетті осындай игі мақсаттардан бөлек, арам пиғылдарын жүзеге асыру үшін пайдаланатындар да кездесіп жатады. Бүгінгі әңгімеміз әлеуметтік желілердегі алаяқтық туралы болмақ.
Бұдан бірнеше жыл бұрын ғаламтордағы алаяқтық кәсіби хакерлердің ірі қаржы ұйымдары мен мемлекеттік мекемелердің сайттарына шабуыл, олардың ақпараттық жүйелерін істен шығару сынды әрекеттермен ғана байланысты қабылданатын. Бүгінде жекелеген адамдардың әлеуметтік желілеріндегі парақшаларына бұзып кіру, ондағы хаттар мен өзге де мәліметтерді көшіріп алып, түрлі мақсаттарға пайдалану, отбасылық құпияларды пайдаланып ақша бопсалау сияқты теріс қылықтар етек жаюда. Енді соларға жеке-жеке тоқталсақ. Алаяқтар әлеуметтік желілердің бірінен жас қыздардың атынан парақша ашып, онда көркі көз қызықтыратын сұлулардың суретін салады. Сол аккаунттан жігіттерге достық ұсыныс жіберіп, әңгімеге тартады. Кісінің көңілін аударатын, қызықты (көбінесе аянышты, немесе отбасылық-тұрмыстық қиындықтарды талқылаған) посттар жазып, қалталы әрі жеңіл жүріске бір бүйрегі бұрып тұрады-ау деген азаматтардың жазбаларына үнемі пікір қалдырып жүреді. Жеке чатта әңгімелесуге қол жеткізгеннен соң арулар әлдебір себептермен «достарынан» ақша сұрай бастайды. Көп тараған себептердің бірі мынау: ғаламтордағы қылықты ару өзі сөйлесіп жүрген досы тұратын қалаға бір шаруалармен бармақ жоспары барын, бірақ, жол жүруге біршама қаражат жетпей тұрғанын айтады. Қаражат «қолын байлаған» аруға мәрттігі ұстап көмектеспек болатындар да көп. Алаяққа керегі де осы. Ал, алданған жомарт таныста бейтаныс арудың сұраған ақшасын алғаннан соң қалай байланысты үзіп, жаңа «кеңістікті игеруге» кірісіп те кеткенін түсінбей қалады.
Сонымен қатар, қазір қоғамда түрлі қаржы пирамидаларынан адамдар зардап шегуде.Қазақстанда соңғы 5 жылда қаржы пирамидаларының алаяқтық қызметі бірнеше есе өсті. Олардың барлығы афористік схемаларды қолдану арқылы халықтан ақша жинауға бағытталған. Қазақстанда алғаш қаржылық пирамида пайда болған 90-жылдардан күні бүгінге дейін оның құрбандарының қатары күн санап артып келеді. Елімізде қаржылық пирамиданың қарапайым халыққа келтіріп жатқан материалдық залалы жыл сайын бірнеше миллиардтарға дейін барады.
Мысалы, 2017 жылдан 2019 жылдың қыркүйегіне дейін Қылмыстық кодекстің 217-ші Қаржылық (инвестициялық) пирамиданы құру және оған басшылық ету туралы бабы бойынша 200-ге тарта іс қозғалған. Осы уақыт аралығында тек аяқталған қылмыстық істер бойынша материалдық залалдың жалпы сомасы 8,3 миллиард теңгеден асты. Жапа шеккендер осы қаражаттың 5 пайызын ғана өтей алды. Ал бүгінде бірігіп жұмыс істеген үш қаржылық пирамида 8 миллиардтан аса шығын келтіріп отыр.
Қаржылық пирамидада ақшасын жоғалтқан салымшылардың барлығы құқық қорғау органдарына жүгінбейді. Сондай-ақ полиция қаржылық пирамида құру туралы емес, көбіне Алаяқтық бабы бойынша іс қозғайды. Себебі бірнеше мың қатысушыдан бірнеше жапа шегуші ғана полицияға барады. Ал алаяқтық та, қаржылық пирамида да адамды алдауға құрылатындықтан, ұқсас келеді. Бірақ қаржылық пирамиданың басты ерекшелігі – жапа шегуші санының көптігі.
Халықты құрыққа түсіру мақсатында олар бірге жұмыс істеген. «Гарант 24 Ломбард», «Тиімді қарыз» («Выгодный займ»), «Estate Ломбард» азаматтардың сеніміне кіріп, танымал адамдар арқылы жарнама жасап, өңірлерде жалған директорлар тағайындаған. Соңғы деректерге сәйкес, дәл аталған ломбард істері бойынша 39 мың салымшы анықталып, шығын көлемі 8 миллиард теңгеден асқан.
Қазіргі қаржы пирамидаларының бұрынғыларынан басты айырмашылығы – ұйымдастырушыларының интернетті оңтайлы пайдаланып, халықты әлеуметтік желілер арқылы алдап соғуы. Оған мысал ретінде биыл интернетте кең таралған «Қазан» немесе «Қара касса» қаржылық пирамидаларын да атауға болады. «Қазан» мен «Қара касса» қатысушыларды 14 300 теңге салып, тағы екі адамды тарту арқылы үлкен табысқа кенелесіз деп сендірген. Бірақ аталған қаржылық пирамидалар ІІМ жүйесіндегі ақпараттық технологиялар саласындағы қылмыстарды ашуға маманданған бөлімшелер арқылы әшкереленді.
Соңғы жаңалықтарға сәйкес, халыққа пайызсыз баспана алып береміз деп сендірген, Қазақстанның 17 қаласында филиалы бар қаржы пирамидасының да қызметі тоқтады. Ол пирамида тұрғын үй алғысы келетін азаматтарға 180 мың теңге көлемінде кіру жарнасын төлеп, 10 ай бойы айына 50 мың теңгеден төлем жасауды ұсынған. Белгілі болғандай, бұл ұйымға адамдар 3,9 миллиард теңге салып үлгерген. Осы іске байланысты сотқа дейінгі тергеу амалдары жүргізіліп жатыр. Құзіретті органдар әлі күнге дейін кооперативтің ресми атауын мәлімдеген жоқ. Қаржылық пирамидалар пайызсыз несие, қыруар пайда, арзан баспана деп халықтың әлсіз тұстарын дөп басатыны жоғарыда берілген мысалдардан-ақ белгілі. Себебі халықтың қаржылық сауаты мен табысының төмендігі, сондай-ақ ашкөздігі мен сенгіштігі қаржылық пирамидалардың күні бүгінге дейін жемісті қызмет атқаруына мүмкіндік береді. Сондықтан оңай пайдаға кенелемін деп алаяқтардың құрығына түсіп, қаржы пирамидасының құрбанына айналмас үшін оның белгілеріне назар аударуды ұсынамыз.
Қаржы пирамидасының белгілері: Қаржы пирамидасының ең басты белгісі – үлкен пайда, үстеме табыс. Кез келген азамат Ұлттық банктің сайтынан елдегі әр ай үшін депозиттер бойынша орташа өлшемді мөлшерлемелерді көре алады. Депозиттер қазір Қазақстанда ең көп дегенде жылына 10%-бен тартылады. Егер уәде етілген табыс осы сомадан кем дегенде екі есе артық болса, күмәндану керек. Табыс көлемі неғұрлым көп көрсетілсе, соғұрлым инвестицияларды жоғалту қаупі жоғары.Пирамида стартта деп алдау. Әрбір пирамида төрт кезеңнен тұрады: бастау, өсу, дағдарыс, құлдырау. Алаяқтар көп жағдайда қазір пирамида стартта және жақсы ақша табу мүмкіндігі бар деп сендіреді. Бірақ пирамида циклі қай сатыда екенін анықтауға мүмкіндік жоқ. Сондай-ақ циклге қарамастан, ең жақсы салымшыларға алғашқы 1-2 салымы қайтуы мүмкін, бірақ оған да кепілдік жоқ.Компанияның нақты экономикалық қызметі жоқ. Пирамидалар туристік, құрылыс, несие, тауар компаниялары ретінде жасырылады. Сондай-ақ пирамиданың алғашқы инвесторларына төленетін барлық төлем жаңа инвесторлардың салымынан түседі.Мұндай жобалардың материалдық-құқықтық базасы жоқ. Яғни, мұндай компаниялар әдетте қайта құрылған болады, қаржылық есебі болмайды. Шарттары заңнамаға сәйкес келмейді, ұйымдастырушылардың пайдасына жасалады. Келісімшарттың заңдылығын ақша салмас бұрын заңгер көмегімен тексеруге болады. Ал ақысыз негізде Ұлттық банктің немесе Қазақстан қаржыгерлер қауымдастығының қоғамдық қабылдау мамандары көмектеседі.Компания қызметінің тым жан-жақты болуы. Мысалы, инвестиция, бағалы қағаздар, жер учаскелері, халық тұтынатын тауарлармен бір мезгілде айналысуы күмән тудыруы керек. Себебі ол да қаржы пирамидасының бір белгісі болуы мүмкін.
Қаржы пирамидасын анықтаудың негізгі белгілері және қорғау тәсілдері
Көріп отырғанымыздай қаржы пирамидасы бастапқыда алаяқтық жоба болып табылады, ол әрқашан тиімді инвестицияларға еліктейді. Қаражаттың түсуі тартылған жаңа қатысушылардан түсетін түсімдер есебінен қамтамасыз етіледі. Бұл классикалық схема “алғашқылар қуанады, төмендегілер ұшып кетеді” бұдан 20 жыл бұрын өзекті болған.
Бүгінгі таңда, тәжірибе көрсеткендей, ережелер өзгерді және қаржы пирамидаларынан ақша табу мүмкін емес. Алаяқтар кейбір жобаларды жабады, кейінірек жаңаларын ашады. Әрине, алаяқтардан қалай қорғануға болады деген сұрақ туындайды.
Қазіргі әлемде алаяқтық бизнес виртуалды кеңістіктің арқасында 90-шы жылдарға қарағанда одан да сәтті. Интернетте жаңа серіктестерді тарту үшін көптеген арналар пайда болды, олар тіпті оның мәнін жасырмайды. Пирамиданы ұйымдастырушылар іс-қимыл механизмін түсіндіреді және логикалық есептеулерді көрсетеді. Олар тез әрекет етеді: агрессивті жарнама, ақша жинау және бұл туралы. Ұйымдастырушылар осындай алдамшы инвестициялық жобаны жаңа жерде ашу үшін алданған салымшылардың ақшасымен жасырынып жүр.
Жарнамадағы қаржылық пирамидалардың көпшілігі өздерін инвестициялық кәсіпорын ретінде көрсетеді. Олар тартымды сән атауларын пайдаланады: перспективалы бизнес, жоғары технологиялық компания, инновациялық жоба, ломбардтар, шағын несие ұйымдары және т.б. олар акциялар мен облигацияларды, криптовалюталар мен жылжымайтын мүлікті сатып алуды ұсынады, супер тиімді құрылыс пен ауыл шаруашылығына, алтын өндіруге немесе IT-стартаптарға ақша салуға уәде береді, инвестициялауға үгіттейді, жоғары тиімді пайда табуды ұсынады (шын мәнінінде, атап айтқанда нақты қайда, қалай болатыны мүлдем түсініксіз) – нұсқалар өте көп.
Сондай-ақ, алаяқтар ұйымдардың әртүрлі нысандары ретінде жасырылады: басқарушы компаниялар, тұтыну кооперативтері, букмекерлік кеңселер. Жарнамада олар әрдайым ақшалай төлемдерді уәде етпейді, сонымен қатар сізге жарты бағамен круизге баруды, алтын зергерлік бұйымдарды сатып алу үшін ақшаны қайтарып алуды немесе егер сіз оларға басқа борышкерлерді әкелсеңіз, несиені өтеуді ұсына алады.
Көптеген пирамидалар тек интернет-жобалар түрінде ғана бар, бірақ кейбіреулері желідегі белсенді жарнаманы және әлеуетті салымшылармен жеке қарым-қатынасты біріктіреді. Пирамида құрушылар жарқын жарнамалармен баурап алады, әдемі кеңселерде шаң шығарады, әлеуметтік желілердегі тақырыптық топтарға жүгінеді.
Кейде сіздің алдыңызда нақты компания немесе қаржылық “көпіршік”бар екенін түсіну оңай емес.
Интернет кеңістігінде жұмыс істейтін қаржы пирамидаларының белгілері.
Ең алдымен, қысқа уақыт ішінде ұсынылған жоғары кірістен сақ болу керек, ал оны есептеу схемасы өте күрделі және түсініксіз. Түсіндіру кезінде табыс схемалары сізге көптеген белгісіз үлкен формуланы ұсынады – бұл шатастырудың ең оңай әдісі. Тәуекел жоқ деп сендіріңіз.
Екіншіден, ең маңызды белгі – жаңа клиентті әкелу туралы өтініш. Бұл ретте әрбір тартылған салымшы үшін олардың жарнасының пайызын есептеуге уәде береді. Сондықтан қылмыскерлер мүмкіндігінше көп адамды алаяқтыққа тез тартуға, олардан ақша жинауға және жасырынуға тырысады.
Үшіншіден, сізге тек әдемі презентациялар көрсетіледі және қаржылық құжаттарға қарауға мүмкіндік бермейді. Ақшаны компаниямен жасалған шартта көрсетілген деректемелер бойынша емес, басқа заңды тұлғаның шотына жіберуді ұсынады. Кейде олар банк картасына немесе адамның телефон нөміріне ақша аударуды, біреудің электронды немесе криптокошелегін толтыруды сұрайды. Немесе олар қолма-қол ақша салуды ұсынады, ал олар ешқандай чек немесе кіріс ордерін бермейді. Нәтижесінде сіз қандай да бір инвестиция салғаныңызды дәлелдей алмайсыз.
Төртіншіден, компанияның веб-сайтында байланыс, байланыс телефондары, электрондық пошта немесе пошта мекен-жайы жоқ. Сіз тек кері қоңырауға тапсырыс бере аласыз, оператормен чатта немесе мессенджерде сөйлесе аласыз. Тек алаяқтар өздерінің байланыс деректерін жасырады. Қиындықтар туындаған жағдайда сіз де, полиция да алдаушыны таба алмайсыз.
