Қазақ жерінде Сайрамнан көне қаланы таба алмауыңыз мүмкін. Сайрам туралы ең ескі дерек біздің жыл санауымыздан бұрынғы төртінші ғасырда жазылған парсылардың кітабы–«Авестада» ұшырасады екен. Аталған кітапта қала «Сайрим елі» деп жазылған.
Сайрамның тарихи аты – Исфиджаб. Оңтүстік Қазақстанның орта ғасырдағы ірі қалаларының бірі. 1,5 мың жылдық тарихы бар Сайрам шаһары қазақ халқының материалды және рухани қазынасы.
XV-XVIII ғасырларда қазақ хандықтары кезінде Сайрам ірі сауда, қолөнер және діни орталық болған. Исфиджаб – Түркістан облысының орта ғасырдағы ірі қалаларының бірі. Қазіргі Сайрам ауылының оңтүстік-батысында, Шымкент қаласынан 12 километр жерде орналасқан. Орта ғасыр дәуіріндегі Исфиджаб (Сайрам) X ғасырмен XIII ғасырдың бас кезінде Қазақстанның оңтүстігіндегі ең ірі қалаға айналған. Исфиджаб округі Сырдария бойындағы Кедер, Сығанақ, Сауран мен Янгикент қалаларын және Қаратаудың солтүстік бөктеріндегі Баладж бен Берукей қалаларын, Жетісудың Тараз, Құлан, Мирки (Мерке), Суяб қалаларын қамтыды.
Қаланың атауы туралы да түрлі болжамдар бар. Кейбір тарихшылар «Сайрам» деген сөз көне түркі тілінен аударғанда «Тастақ сай» дегенді білдіреді дейді. Қаланың Сайрам су өзенінің бойында орналасуы, жерінің тастақты болып келуі бұл болжамды қуаттай түседі. Ал, қаланың ортағасырлардағы атауы «Исфиджаб». Ол «Екі дария аралығы» дегенді білдіреді. Қала өз тарихында Аққала, Орынкент деген атаулармен де белгілі болған. –Көне парсы деректерінде Сайрам «Сайрим» деп жазылған. Мұндағы «Сайр» деген сөз парсы тілінде «бас» дегенді білдіреді. Бұған қарағанда Сайрам «Бас қала» деген мағынаны беруі де мүмкін,–дейді сайрамдық ғалым, ұзақ жылдары осындағы өлкетану мұражайының директоры қызметін атқарған Мирахмад Мирхалдарұлы.
Аузы дуалы тарихшылар айтады: «Алғаш рет қазақ даласы топырағына араб мәдениеті осы Сайрам қаласы арқылы ауысқан. Мұсылман дінінің қазақтарға таралуы да осы қалаға тікелей байланысты». Бұл деректің әрине қисыны бар.
Ескі Исфиджаб, қазіргі Сайрам көптеген Шығыс және Батыс саяхатшыларының қолжазбаларында кездеседі. Шежірелі шаһар VII ғасырдан белгілі бола бастаған. Исфиджаб қаласы Ұлы Жібек жолының ең маңызды бөліктерінің бірінде орналасқан. Тарихи деректерде Сайрам қаласының онға жуық Сайрим, Исфиджаб, Нучингень, Сайлан, Бейшуйху, Аль маданият аль Байзо, Сайрам секілді атауларын кездестіруге болады.
Сайрам жөнінде ең алғашқы рет 629 жылы жазылған қытай саяхатшысы Сюань-Цзянның қолжазбаларында кездеседі, мұнда Сайрам – «Ақ өзен бойындағы қала» деп көрсетілген. Кейін Махмұд Қашқарий еңбегінде: «Сайрам – бұл Ақ қала (Аль маданият ал Байзо). Ол қаланы Исфиджаб және де Сайрам деп те атайды» деп жазған. Исфиджаб атауы соғды тілінен аударғанда «Ақсу» деген мағынаны білдіретіндігін орыс ғалымы В.К. Шуховцов ұсынған. Дегенмен де Сайрам атауының шығу төркіні жайлы жорамалдар өте көп.
Исфиджабтан басқа жерлерге ақ маталар, қару-жарақ, семсерлер, мыс пен темір жеткізіліп тұрды. Қала құл сату орталығы ретінде де бүкіл шығысқа әйгілі еді. Онда сол кездегі қырқысқан қыруар соғыстарда әр түрлі түркі тайпаларынан қолға түскен тұтқындар сатылып, құлдыққа әкетіліп жатты. Керуен жолдары бағыты бойынша алғанда, оңтүстік беттегі Бұхара қақпасы арқылы қалаға Шығыс елдерінің тауарлары әкелінетін. Шамамен, батыс бетте болған Нуджкет қақпасы Талас аңғарына орналасқан Дех Нуджикет қаласының атауымен аталған болса керек.
Бұл шағын қалашық алқаптық тура даламен шектесетін шекарасында тұрды да, ет пен мал саудасы сол арқылы жүрді. Солтүстік қақпа арқылы шығатын керуен жолы Сырдария бойында отырған Отырар, Сауран, Дженд пен Янгикент қалаларын аралап өтетін. Қала өз заманына қарай жақсы бекініс салған. XV-XVI ғасырлардың тарихшысы, «Мехман наме-и Бухара» шығармасының авторы Рузбихан Исфахани былай жазды: «Қаланың негізгі бөлігін қоршаған дуалдардың биіктігі сонша, иемденіп алмақшының қолы оның қабырғасына тез жете қоймас; оны айнала қазылған ордың тереңдігі сонша, одан аттауға қазақтың аяғы да бармас».
Қала және оның аймағын жергілікті түркі тайпалары биледі. Исфиджаб аймағы өте үлкен болды. Оның шекарасы солтүстік-батыста Сауранға дейін, ал шығыста Талас аймағына дейін созылды. Исфиджаб аймағына саманилер арқылы мұсылман діні тарады да, енді ол оңтүстіктегі ірі сауда және мәдениет орталығы ғана емес, сонымен қатар үлкен діни орталыққа айнала бастады. Х ғасырдың ақырында, яғни 990 жылы Исфиджаб Қарахан мемлекетінің қарамағына енді. Қарахан әскері болса, саманилерді Исфиджаб аймағынан түгелдей ығыстырды. Сайрам тек сауда жолдарын ғана емес, сонымен бірге ортаазиялық иеліктерге және Қазақ даласына қарай оңтүстікке өтетін өткелдерді де бақылауға ұстаған маңызды стратегиялық орталық болды. Сондықтан болар, деректер көрсетіп отырғанындай, Сайрамды жеке иелену үшін қазақ пен өзбек феодалдары өзара үздіксіз арпалысып келген. Сайрам халқының этникалық құрамы әр түрлі болатын. Қалалықтар құрамында иранша да, түрікше де сөйлей алатын ежелгі қалалық тұрғындар әулеті де, сондай-ақ қалада тұрақты отырықшылана бастаған көшпенділер де бар еді. Орта ғасырдың аяқ шеніндегі қалалар, сол бұрынғысынша, саяси экономикалық және мәдени орталықтар болып қалды әрі Қазақ хандығы өмірінде маңызды роль атқарды.
Сөз реті келгесін айта кеткеніміз жөн болар. Бұдан 2600-2700 жылдар бұрын бұл төңіректі мекендеген тайпалар, негізінен отқа, кұнге табынған. Олардың ішінде әртүрлі тайпалардың өкілдері жылына бір мәрте Мәртөбеге жиналып, діни рәсімдер өткізген. Қытайдың түркі халықтарының тарихына арналған “Вәйшу” кітабында оларды қалай өткізгендігі тиянақты жазылған. Құрбан шалу рәсімдері өте салтанатты өтетін болған. Оған қоса Қытай саяхатшысы Тауға табыну рәсімінің болғандығын баяндайды.
Бұл рәсім мамыр айының екінші онкүндігінде өтеді екен. Соған қарағанда Мәртөбенің қасиетті орын аталуы ерте замандарда болса керек. “Мамырда Мәртөбеге кел” деген сөздің төркіні ерте дәуірде жатыр. Кейіннен отқа, Тауға, Кекке табыну дәуірі ықпалын жойып, Ислам діні ресми түрде енгеннен кейін де Мәртөбенің қасиетті саналып келгенін көреміз. Ол арада” мал жаюға, жол салуға немесе мал айдауға тыйым салынған. Бертін келе Мәртөбе Оңтүстік тайпаларының уәждесу орны болды. Яғни, тайпалар мен рулар Мәртөбеде бас қосып, өзара соттасып, дау-жанжалдарды шешкен. Тауке хан билік құрған кезде Сайрамның түбінде орналасқан Мәртөбеде қазақ жүздерінің өкілдері кеңеске жиналатын болған.
15-18 ғасырларда қазақ хандықтары кезінде Сайрам ірі сауда, қолөнер және діни орталық болған. Зерттеу жұмыстарын 1923 жылы П.П. Иванов, 1925 жылы М.Е. Массон, 1947 жылы Н. Бернштам басқарған. Облыстық археологиялық экспедициясы жүргізген қазба жұмыстары барысында айналасы төрт қақпалы дуалмен қоршалған, көлемі 28 га жерді алып жатқан қала орны анықталған. Қала ішінде көптеген мазарлар сақталған. Ең көнесі – Падишаһ Мәлік баба мазары. Бұл ескерткіштер 9-18 ғасырларға жатады. VI ғасырда тез өсіп-жетілген Испиджаб оңтүстіктегі ірі сауда және мәдениет орталығына айналды.
Мына ғалымдар жүргізген зерттеу дерекке көз жүгіртейікші. Мұны бүгінгі ұрпақ біліп жүргені абзал деп ойлаймыз. VII ғасырда Орта Азияға арабтар келген кезде бұл қала гүлденіп тұрған еді. 714 жылы араб әскерінің қолбасшысы Кутейба Шаш (қазіргі Ташкент) қаласын алғаннан кейін Испиджабқа үлкен жорық жасады. Бірақ бұл төңіректегі елдің күшті қарсылығы арқасында көп ұзамай кейін шегінді. Испиджабты өз резиденциясына айналдырмақшы болған араб қолбасшысының жоспары жүзеге аспады. IX ғасырдың басында Испиджаб қарлұқ мемлекетінің құрамына енді. 840 жылы қарлұқ көсемі және Испиджаб басшысы Білге Құл Қадырхан қаған атағын алды.Бірақ сол жылы Испиджаб Орта Азиядағы саманилер шабуылына ұшырады.Саманилермен болған шайқаста Білге Құл Қадырхан қаза табады.Мұнан кейін мемлекет билігіне оның екі ұлы таласты. Үлкен ұлы Базар Арсыланхан Баласағұн (Шу өзенінің бойындағы қала) аймағын билейді,ал екінші ұлы Оғұлшақ Қадырхан Тараз (бұрынғы Талас қаласы) аймағын билейді.Тараз қаласын 993-жылы саманилер басып алғанда, Оғұлшақ Қашқарияға қашуға мәжбүр болады. 840 жылы саманлердің Самарқандағы билеушісі Нұх ибн Асад Испиджабты жаулап алады.Бұл аймақты жер өңдеу мәдениеті сол заманда аса күшті дамыған болатын. Самани билеушісі Испиджабты және оның аймағындағы егістік(жүзім мен астық) жерлерді сыртқы шапқынылықтардан қорғау үшін көптеген қорғандар соқтырды. Алайда Испиджаб Самани мемлекетіне түгелдей бағынышты болған жоқ. Қала және оның аймағын жергілікті түркі тайпалары биледі. Испиджаб аймағы өте үлкен болды. Оның шекарасы солтүстік-батыста Сауранға дейін, ал шығыста Талас аймағына дейін созылды. Испиджаб аймағы саманилер арқылы мұсылман діні тарады да,енді ол оңтүстіктегі ірі сауда және мәдениет орталығы ғана емес, сонымен қатар үлкен діни орталыққа айнала бастады. Х ғасырдың ақырында, яғни 990 жылы Испиджаб Қарахан мемлекетінің қарамағына енді. Қарахан әскері саманилерді Испиджаб аймағынан түгелдей ығыстырды.
Испиджаб аса ірі әкімшілік орталық қана емес, сонымен бірге өтпелі сауда орталығы ретінде де мәлім. Қалада сауда құрылыстары – керуен сарайлар мен «тимдер» көп болды. Керуен сарайлар (рабаттар) Нахшеб, Бұхара, Самарқанд көпестерінің иелігінде еді. Халықаралық сауда Орта Азия мен Шығыс шығарған және Испиджабтың өзінде XI-XII ғасырларда шекілген жергілікті теңгелермен жүргізілді. Испиджабтан басқа жерлерге ақ маталар, қару-жарақ, семсерлер, мыс пен темір жеткізіліп тұрды. Қала құл сату орталығы ретінде де бүкіл Шығысқа әйгілі еді. Онда сол кездегі қырқысқан қыруар соғыстарда әр түрлі түркі тайпаларынан қолға түскен тұтқындар сатылып, әкетіліп жатты.
Қаланың бастапқы аты Исфиджаб жазба деректерде VII ғасырдан бастап кездеседі, X-XI ғасырлардан бастап қала Сайрам атала бастады. XVI ғасырда Сайрам қазақ елінің сауда және мәдени дамуының ірі орталықтарының бірі болған.
Ежелгі Сайрам жерінде орта ғасырларда салынған, Араб тарихшыларының мәліметіне қарағанда VIII-ХІ ғасырларда басқа қалаларда болмаған жер асты жолы болғандығы туралы араб ғалымы Яқут Хамавий жазған. Қазақстанның оңтүстік өңірінде бірінші рет Сайрам өңірі ислам дінін қабылдады. Үш мың жыл бұрын «Авеста» киелі кітабында Иран, Туран, Хорезм мемлекеттері қатарында Сайрам жерін, соның ішінде Сайрам қаласын мадақтап жазғандығы туралы ерекшелігі.
Испиджабты араб қолбасшысы Нух ибн-Асад 840 жылы басып алып, оның халқын мұсылман дініне кіргізеді. Қалада осы кезден бастап оның бұрынғы сауда-саттық ісімен қатар дінді уағыздау, мешіттер, медреселер салу жұмыстары қызу жүреді.
Тіпті осы атырапта кезінде базары мен мешіті көп болған да Испиджаб-Сайрам қаласы. Қазір ескі қаланың орнында қираған құрылыстардың қыруар қалдықтары жатыр. Бұл қала жөнінде араб тарихшылары арасында: «Испиджабқа жұма қонған кірекеш басына сәлде орап шығады» деген мақал да болған. Соған қарағанда қаланың тағы бір ерекшелігі дінді уағыздау орталығы болғанға ұқсайды. Мұндай пікірге өзек боларлық бір нәрсе Әбунасыр Фарабиге байланысты әңгіме. Бұған қарағанда, Бағдаттан қайтып оралған Әбунасыр Испиджабқа келеді. Медресе ашпақ болып, шәкірттер жия бастайды. Мұны сезіп қалған қала датқасы жас ғалымды дереу тұтқындауға жарлық береді. Әбунасыр қаладан кетуге мәжбүр болады. Ол дереу жерасты жолымен Ясыға өтті. Осы аз әңгімеден аңғаратынымыз, қаланың VIII-IX ғасырда қатал дін орталығы болып тұрғандығы еді. Қалада бертін келе IX ғасырдың аяғынан бастап, медреселер салына бастағанын байқаймыз.
Испиджаб қаласының ертедегі өміріне тән тағы бір ерекшелік – алтын, күміс өндіру, металл балқыту орталығы болғандығында. Кен балқыту өндірісі қала тарихының ең бір маңызды тарауына жатады. Қала маңындағы кен байлықтары оның даңқын талай жерге жайды.
Шыңғысхан қолы Сайрамды 1219 жылы бағындырып алғанымен, ол Отырар, Сығанақ сияқты көп қираған жоқ. Бірақ мұндағы медресе атаулы түгелдей жабылды, кітаптар өртелді. Жоғарыда сөз болған кен орындары қаңырап қалды. Шетелдермен байланыс үзілді.
Мынадай қызық дерек бар. Тарих ғылымдарының докторы, археолог Мұхтар Қожа айтады: «Байырғы Сайрам қаласының орталығында жүргізілген көлемі жағынан шағын зерттеулер ІХ ғасырдан ерте дәуірге жататын заттық белгілер таппады. Алайда жазба деректердегі мәліметтерге қарағанда қаланың ҮІІ-ҮІІІ ғғ. болғанын көрсететін мәліметтер бар. Қожа Ахмет Ясауидің жақын туысқаны болып келетін «Насабнаме» шежіресінің авторы Сафи ад-Дин Орын Қойлақы Оңтүстік Қазақстанды ҮІІІ ғасырдағы мұсылман әскерлерінің жаулап алу тарихын баяндайды. Онда исламға дейінгі Сайрамбы араб әскерлерінің қалай жаулап алғандығы көрсетіледі: «Сайрамда бір патша бар еді. Аты Көркөз еді, лақабы Нахибдар еді. Сайрам елі 160 мың үйлік тарса еді. 300 рустайысы (елді мекені) бар еді. Барлығы тарса еді. Ысқақ баб Нахибдарды иманға шақырды. Нахибдар айтты: «70 атамнан бері тарсамын, менің дінім –хақдүр. Сенімен соғысамын» деп айтады. Үш түн және үш күн шайқасты, 10 мың тарса өлді, 5 мың мұсылман шахид болды. Шаһид болғандардың ішінде ең атақтысы … Ысқақбабтың жалау ұстаушысы – Абд ал-Әзиз бар еді. Сайрамда… Хийалық ата қалдырылды. Ол 45 жыл илму-хикмет айтты». Осы деректе Ысқақ бабтың Сайрамда үлкен мешіт салдырғаны айтылады: «…Шуба мешітін салды. Мешіттің құрылысына 30 мың 500 алтын ақша кетті».
Испиджаб қаласының дәуірлеп, гүлденген шағы X-XII ғасырлар болды. Бұл кезде қала өз маңындағы көптеген қыстақтар мен елді мекендерді біріктірді. Отырықшы ел жер жыртып, егіншілікпен айналысты. Арыс, Бадам өзендерінен қалаға құбыр жүргізілді, науалар салынды. Мұндай құрылыстарды қаланың қазіргі жатқан орнынан да айқын аңғарамыз.
Испиджаб қаласының тағы бір артықшылығы – ол Отырар, Сығанақ секілді мүлдем өлі қалаға айналып кеткен жоқ. Қазір онда халық мекендейді. Сайрамның солтүстік-батыс бетіне жаңа қала, аудан орталығы орнаған. Ал қазіргі сайрамдық диқандардың көпшілігі ескі арық жүйелерін пайдаланады. Бұл кездегі тоғандар, тоспалар сонау бабалардың кетпенінің ізімен жүргізілген.
Сайрам қаласын сөз еткенде оның мәдени өміріне елеулі ықпал жасаған Ахмет Яссауиді айтпай өту мүмкін емес. Сайрам (Исфиджаб) қаласы ұлы ғұлама Қожа Ахмет Иасауидің кіндік қаны тамған жер. Ахмет Ясауи 1103 жылы сол Сайрамда туған. Ахмет өсе келе өлең жазып, ақын аталады. Шет жұртта оқып, сонда діни білім алады. Бірақ көп ұзамай-ақ туған қаласына қайтып оралады. Қаланың өркендеуіне, медреселердің ашылуына ықпал етеді. Көлемді-көлемді жырлар жазады. Міне, сол жырлардың көпшілігі дінді уағыздау сарынында, халықтың «тәңірге жазбай», қожасының айтқанынан шықпауы жайы айтылады.
Біреу білер, екеу білмес. Осы Сайрам қаласын жоңғарлардың шапқыншылығынан қорғау үшін әз Тәуке ханның жарлығы бойынша Шекті Тілеу батыр Айтұлы Ақтөбе аймағынан 17 мың қол жинап, қасына баласы Жолдыаяқ батырды, інісі Қалдыбай батырды ертіп, басқарып барып, 1681-1684 жылдары үш жыл бойы соғысып, Сайрам қаласын қорғап, аман сақтап қалуға орасан зор үлес қосқан. Бірақ Сайрам қаласын қорғау үшін болған шешуші шайқаста Тілеу батырдың өзі де, баласы Жолдыаяқ батыр да өмірлерін құрбан етіп, опат болған. Екеуінің де сүйегі Түркістан қаласындағы киелі Қожа Ахмет Иасауи кесенесінде жерленген. Есімдері кесенедегі ескерткіш тақтада жазулы.
Бұл туралы белгілі қаламгер Суханберді Оразалыұлының зерттеу мақаласына зер салайықшы. Онда былай дейді: «Леңгiр қаласының байырғы тұрғыны, оңтүстіктің қадірлі қариясының бірі Құдайберген Оңғаровқа жолығып, әңгімелесудің сәті түсті. Көпті көрген шежіре қарт арғы-бергі тарихты қозғай отырып, Тәуке хан тұсында жойқын жоңғар шапқыншылығының алғашқы арынын басқан, үш жыл бойы оның жұтқыншағына сүйек болып қадалған Сайрам соғысының ел жадында елеусіздеу қалып келе жатқанына қынжылыс білдірді. Сонау ит арқасы қияннан екі мың шақырым жол жүріп, 17 мың қолмен Сайрам қаласын қорғауға қатысқан әкелі-балалы шекті Тілеу батыр мен Жолдыаяқ батыр туралы, сол қалың әскердің он бір мыңы атамекені үшін жоңғарларға қарсы кескілескен шайқаста қаза тапқанын айтып берді. «Біз бұл шайқастың маңызын жете бағалай алмай жатырмыз-ау, – деді қария. – Сайрам қаласы бұрын ұлы жүз тайпасының орталығы болған. Қаланың батыс жағында – ботбайлар, шығыс жағында ошақтылар тұрған. Бұл жаққа көшпелі өзбектер кейін Жолбарыс ханның кезінде келген».
Шынында да, жазушы Әбіш Кекілбаевтың «Үркер» романында: «Әуелден енші бөліспеген ен қазақтың ене қазаны Сайрам болған да, аяқтарының ұшынан басып, айбынып кірер ата шаңырағы Түркістан-тұғын. Пәтуа Сайрамда байласылып, бата Түркістанда берілер-ді» деп суреттейді.
2000 жылдың тамыз айында Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи атындағы ХҚТУ-да үлкен ғылыми конференция өтті. Сонда XVII ғасырдағы Сайрам қорғанысы жөнінде көп жайлардың беті ашылды. Сүйегі Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жерленген әкелі-балалы Тілеу Айтұлы мен Жолдыаяқ батырлардың Сайрам шайқастарының басты қаһармандары екені сол жерде алғаш рет айтылды. Сонда университет президенті, бүгінде Қазақстан Ғылым академиясын басқарып отырған көрнекті ғалым, қоғам қайраткері Мұрат Жұрынов ұлттың болашағы шешілетін тарихи кезеңде Тілеу бабаның ерлік ісі мен қызметінің ерекше орын алатынын атап көрсеткен. Кіші жүз шектінің ішінде Тілеу-Қабақ болып үлкен рубасыға айналып кеткен Тілеу батырдың кезінде Тәуке ханды ақ киізге салып, хан көтеруге қатысқаны, сопы Әзізді пір сайлағаны жөнінде бізге халықтық жыр түрінде жеткен. Батырдың өмірде бар адам екендігі, оның қазақ тарихындағы рөлі, ата тегі, кейінгі ұрпақтары жөнінде бұдан әрі әңгіме қозғамай-ақ қояйық. Бұл жөнінде орталық басылымдарда елге кеңінен танымал ғалым-қайраткерлер Мырзатай Жолдасбеков, Өмірзақ Озғанбаев, Мұхтар Құл-Мұхаммед және басқа да азаматтар талай жазды. Облыстық «Оңтүстік Қазақстан» газетінде де Кемейдулла Төлеубайұлының «Сайрамды сақтап қалған Тілеу батыр» және журналист Айдар Құлжановтың «Еншісі бөлінбеген қазақ едік…» деген мақалалары жарық көрген.
Көне Сайрамның қираған қалдығы қайда? Оның орнындағы ескерткіштердің сипаты қалай? Міне, енді осы сұрақтарға жауап берейік.
Сайрамның сансыз бабтардың мекені деп жатады. Бекер айтпаса керек. Арнайы кітапшадағы әулие ғұламалардың санына көз жүгіртсек, 90-ға жуық екен. Тұрғындардың айтуынша, киелі әулие орындар одан әлдеқайда көп. Ежелгі Жібек жолының бойындағы ең үлкен қалалардың бірі – Сайрам (Исфиджаб) қазақ жерінің рухани орталығы болған. Көптеген ойшылдар, әулиелер, дін таратушылар осы жерде дүниеге келген.
Деректерде айтылғандай, баптардың бабы Арыстанбаб көптеген жыл осы Сайрамда ұстаздық еткен, Қожа Ахмет Ясауи осы қалада туған, сондай-ақ Махмуд баба, Ибраһим ата, Қарашаш ананың мазары осында. Қала орта ғасырларда ірі қолөнер орталығы болған. Қазіргі кезде ежелгі Сайрамның орнындағы өзінің архитектуралық, әрі көнелігі жағынан көңіл аударуға тұрарлық бірінші ескерткіш Әбділ әзиз бабтың мавзолейі. Бұл мавзолейдің құрылысын бірінші рет көруге келген кісі оның әдемі қақпасына, тепе-тең, қоржындана жасалған күмбезді арқалықтарына қызыға қарайды. Қақпаның биіктігі. Кенересі саусақты-бедерлермен өрнектеліп, жұмырлана өрілген. Бейне бір жуан есілген арқан секілді. Осы қақпаның төбесі тағы да бір жарым метрдей биіктетіледі де, одан арғы арқалық жайпақтанып кетеді. Ескерткіштің екінші бір маңызды құрылысы оның күмбезі. Күмбез өзінің әсемдігі жағынан Түркістан ескерткішінің күмбезінен қалыспайды.
Көне Сайрамдағы екінші бір үлкен ескерткіш – Қарашаш ананың мавзолейі. Архитектуралық бұл құрылыс қазір жергілікті өлкетану музейі болған. Оған қолданылған қыштың құрамына, жасалу әдісіне қарай отырып, монғол шапқыншылығынан кейін, яғни XV ғасырда салынған деп жорамалдауға болады. Өйткені, дәл осындай қыштан XV ғасырда салынған Тараз қаласының құрылыстарында кездеседі.
Сайрамдағы тағы бір көне ескерткіш – жергілікті адамдар «Мыралы» мавзолейі деп атайтын құрылыс Бұл құрылыстың салыну мерзімі бізді XVI ғасыр шамасына алып барады. Өйткені, осы кезде, ежелгі Отырардағы «Арыстанбапқа арналған ескерткіш» дейтін құрылыс салынады. «Мыралы» құрылысы мен «Арыстанбап» құрылысының қыш құрамы да, архитектуралық стилі жағынан болса да бір-біріне жақын.
Мына дерек те қызық. X ғасырдағы жазба деректерде қаланы қақ жарып өтетін даңғыл жолдардың бірін-бірі қиып өтетіндігі айтылған. Яғни, қосу белгісі тәрізді схемаға негізделген. Мысалы, қазіргі Әмір-Темір даңғылы мен оны кесіп өтетін Жүсіп Сайрами көшесі сол баяғы ескі жобаны сақтап қалған. Осылайша, қаланың басты-басты төрт есігі төрт жаққа бірдей ашық болған. Әр қақпаның өз атауы болған. Солтүстік қақпа Белқақпа, немесе Белдарбаза, оңтүстік қақпа Базар дарбаза, шығыс қақпа Қарамұрт-дарбаза, ал батыс қақпа Шымкент-дарбаза деп аталған. Ол кездері қазіргі Шымкент қаласының орнында Отырар мен Түркістанға қатынайтын үлкен жол өткен. Осы жол мен Қошқарата өзенінің бойында топталып-топталып шағын қыстақтар мен бекеттер тұрған.
«Қытай саяхатшысы Чан-Чунь 1221 жылы Хорезм мемлекетіне келген сапарында Сайрам қаласын басып өтеді. Саяхатшы осы жылдың 20 ноябрінде Сайрамға қайта соғады. Ол қалада үлкен мереке өтіп жатқанын, жергілікті халықтың бірі-бірінің үйіне кіріп құшақтасып, қуанысып жатқанын жазады», – дейді, В. В. Бартольд. Шындығында, бұл кезде Сайрам қаласы монғол шапқыншылығынан кейін қайта бел жазып, өзінің қалыпты өміріне араласқан болатын. Қаланы XIII ғасырдан бастап жергілікті халықтан шыққан адамдар басқарып тұрды. Бұл жағдай қаланың өркендеуіне игілікті ықпал жасады.
Сайрам – Испиджаб Ұлы Жібек жолы бойындағы ірі қалалардың бірі, ол түрлі діндер: христиандық, зороастрлық және мұсылмандықтың тоғысқан орталығы болды. Қала мұсылмандықтың түркі жеріне ене бастаған кезінде осы әлемдік діннің бірі болып табылатын исламның тірегіне айналды. Қазір де Сайрамның әулиелеріне мыңдаған мұсылмандар келіп, зиярат етіп кетуде. Ортағасырлық Қазақстанның тарихындағы көптеген саяси оқиғаларына байланысты Сайрам аталады. Испиджаб бір кездері Тараз, Фараб, Шауғар, Сауран құрамында болған феодалдық иеліктің астанасы болған, оның төл ақша шығаратын теңгеханасы болды. Сайрам қаласында жерленген делінетін Қыдыр атаның басына 2010 жылы зәулім, әсем кесене орнатылған. Ішінде қабырғада Қыдыр атаның сөздері жазылған. Қыдыр ата – ислам дініндегі пайғамбар. Алла оны Мұсаға тағылым үйрету үшін жіберген.
2021 жылы Сайрам қалашығы орталығында көне кәріз жүйесі табылған болатын. Ол жайлы Ә.Марғұлан атындағы археология институтының басшысы Б.Байтанаев арнайы сұхбат та берді. Оның айтуынша бұл құдық емес, кәріз жүйесінің бөлігі болуы мүмкін. ХV ғасырға тиесілі болуы ықтимал. Зерттеулер әлі жалғасуда.
Сайрам қалашығы халқы тығыз орналасқан, түрлі этнос өкілінен құралған 250 мыңнан астам тұрғыны бар, жер көлемі жағынан 1760,4 шаршы километрді алып жатқан киелі мекен. Мұнда 2 облыстық аурухана, облыстық өзбек драма театры, кірпіш зауыты, кәсіптік-техникалық мектеп, бірнеше орта мектеп, мешіт, сауда орталықтары бар. Сайрам сондаи-ақ сүт, айран, қаймақ өнімдерін өндіру орталығы ретінде де әйгілі. Еңбекқор халқы бау-бақшамен, егін егумен, мал бордақылап, ет өндірумен айналысады. Сонымен қатар, әлемнің түкпір-түкпірінен келген туристер мұнда өзбек палауын, ыстық тандыр нандары мен дәмді самсаларынан дәм тату үшін де келеді.
Қалада құнды жәдігерлер сақталған Сайрам аудандық тарихи-өлкетану мұражайы халыққа қызмет көрсетуде. Мұнда топтастырылған түрлі бұйымдар көне ауданның тарихынан сыр шертеді. Мұражайдың кіре берісінде Төле би, Қаз дауысты Қазыбек би, Әйтеке бидің қанатты сөздері жаныңа рухани күш сыйлайды. Сонымен қатар ауданның көркеюіне, дамуына еңбегі сіңген қайраткерлердің, түрлі ұлт өкілдерінен құралған еңбек озаттарының, Ұлы Отан соғысы ардагерлерінің, «Чернобыль» АЭС апатын жоюға қатысқан ардагерлердің, білікті дәрігерлердің, олардың түрлі грамоталарының фотогалереясымен кеңінен танысуға болады.
Айтпақшы, Қытайдың ескі әулеттік жылнамаларында атағы әлемге кеткен хұн елінің шаньюі (жоғары бас билеуші) Мөденің тікелей ұрпағы Хален бабаның қорымы Сайрам ауданындағы Қарамұрт ауылында орналасқан. Қазақтың көрнекті ғалымы Ә.Қоңыратбаев кезінде «жужан мемлекетін Хален баба жасап, Ордоста тұрады» деген ой айтқан еді. Қытай тарихнамасында ол «садағы мен семсері» қолынан түспеген қаһарман қолбасшы ретінде айтылған Хален баба аңызға айналып барады. Бірақ, тарихшы аңыз күйде қалдырмайды. Ақиқатын айқындау үшін арнайы зертеулерді бүгіннен бастап кетті.
Қазіргі Сайрам да баға жетпес жәдігерлерге тұнып тұрған ашық аспан астындағы мұражай іспеттес. Осынау көне қала Қазақстан тарихына қызығушылық танытқан әрбір туристтің саяхатын түрлендіріп, байыта түсері күмәнсіз.
