Еуразиялық ұлттық университетінің «Экология және су менеджменті» ғылыми-зерттеу институтының директоры, профессор Куляш Мейрамкулова 180 үміткердің ішінен АҚШ Сауда министрлігінің ұйымдастыруымен өтетін SABIT бағдарламасына қатысу үшін сәтті іріктелді.
Армения, Қазақстан, Қырғызстан, Молдова, Тәжікстан, Украина және Өзбекстаннан келген 16 маманнан тұратын топ құрамында ЕҰУ профессоры Куляш Мейрамкулова, Еуразиялық ұлттық университетінің суды тазарту және ағынды суларды қайта пайдалану бойынша ғылыми-зерттеу жобаларының нәтижелерін АҚШ-тың жетекші компанияларына таныстырып, Вашингтон (Колумбия округі), Остин (Техас штаты) және оның айналасындағы муниципалды тазарту қондырғыларына барған кезде таныстырды.
Жұмыстың ерекше маңызы, су проблемаларына арналған ірі сала көрмесі және WEFTEC-2024 конференцияларының шеңберінде университеттердің семинарларына және презентацияларына қатысу барысында айқындалды. Бұл шаралар АҚШ-тағы су мәселелері бойынша тәжірибе мен ғылыми жетістіктерді бөлісу үшін маңызды алаң болды.
Сапар барысында делегация АҚШ-тағы алдыңғы қатарлы су фильтрациясы мен ағынды суларды тазарту станцияларының тәжірибесімен танысты, стандартты өңдеу әдістерімен қатар инновациялық технологияларды да зерттеді.
Ғылыми-тәжірибелік қызығушылық тудырған нысандардың қатарында келесілер болды:
- AlexRenew компаниясы;
- Baltimore City Department of Public Works: Эшбертон фильтрация зауыты және Back River ағынды суларды тазарту станциясы;
- Maryland Environmental Service: Свобода округіндегі ағынды суларды тазарту зауыты;
- Austin Water: Walnut Creek ағынды суларды тазарту зауыты және Hornsby Bend биосолидтерді басқару орталығы.
SABIT бағдарламасына қатысу ғылым мен білім беру саласындағы кәсіби байланыстарды орнату және су шаруашылығында жаңа технологияларды енгізу тұрғысынан бірегей мүмкіндік берді, бұл Еуразиялық ұлттық университетінің ғылыми-оқыту қызметін дамытуға септігін тигізді.
Primeminister.kz сайтындағы мәліметке сүйенсек, су секторын реформалау шеңберіндегі негізгі бағыт су ресурстарын есепке алу, басқару және болжау үшін цифрлық технологияларды енгізу болып саналады.
2025 жылы Су ресурстарының ұлттық ақпараттық жүйесін іске қосу жоспарланып отыр, ол су айдындарының нақты уақыттағы жай-күйіне мониторинг жүргізуді, сондай-ақ су тасқыны мен құрғақшылықты болжауды қамтамасыз етеді.
Мемлекет басшысының 2024 жылғы 1 сәуірдегі тапсырмасын орындау үшін Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі экология және табиғи ресурстар, су ресурстары және ирригация, төтенше жағдайлар министрліктерімен бірлесіп ықтимал төтенше жағдайларды модельдеуге, стратегиялық шешімдер қабылдау үшін тиісті болжамдар жасауға мүмкіндік беретін «Tasqyn» су тасқынын болжау мен модельдеудің ақпараттық жүйесін әзірлеуде.
Сонымен қатар Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша еліміздің 3,5 мың км суару желілерін цифрландыру жұмыстары жүргізілуде.
Атап айтқанда, Қызылорда облысында Жаңашиелі, О-2, Келінтөбе, Әйтек және Сунақата сияқты бес арнада суды есепке алудың автоматтандырылған жүйесін орната отырып, су жинау стансаларын қайта құру жобасы іске асырылуда.
Жетісу, Түркістан және Жамбыл облыстарында – 2024 жылдан 2026 жылға дейін 16 суару каналы автоматтандырылады.
Сондай-ақ Қызылорда облысында 16 магистралды және шаруашылықаралық каналдарды автоматтандыру үшін жобалау-сметалық құжаттама әзірленуде. Бұл жобаларды іске асыру мерзімі 2026 жылдан 2027 жылға дейін, Ислам даму банкінің қаражаты есебінен жүргізіледі. Оларды іске асыру нәтижесінде суаруға арналған су шығынын жылына 0,5 км3 төмендету жоспарлануда.
Арналарды автоматтандыру судың сапалы және дәл есебін қамтамасыз етеді. Су ресурстарының Ақпараттық-талдау орталығында ұйымдастырылған ахуалдық орталық базасында үздіксіз мониторинг жасалады.
2024 жылғы шілдеде Қазақстан Үкіметінің қаулысымен «Қазагромелиосушар» республикалық әдістемелік орталығы» РММ мемлекеттің жүз пайыз қатысуымен «Су ресурстарының ақпараттық-талдау орталығы» КЕАҚ болып қайта құрылды.
Орталықтың қызметі келесі бағыттарға негізделетін болады:
- су пайдаланушылардың есеп беру жүйесін жетілдіру;
- су шаруашылығы саласындағы барлық деректерді жинау және өңдеу;
- су тасқынын қысқа және ұзақ мерзімді болжау және модельдеу;
- су тапшылығы қаупі туралы хабарлау;
- басқарушылық шешімдер қабылдау үшін уәкілетті органға өңделген деректерді ұдайы ұсыну және басқалар.
Су секторын цифрландыру төтенше жағдайларға жедел ден қоюға ықпал етеді және су қорларын орнықты пайдалану үшін жағдай жасай отырып, басқарудың ашықтығын күшейтеді.
Су ресурстарының негізгі көлемін жер үсті сулары орташа көпжылдық көлемде 106 км3 қамтамасыз етеді, оның 55,7%-ы еліміз аумағында қалыптасады, қалған 44,3% – Қытай, Өзбекстан, Ресей және Қырғызстаннан келетін трансшекаралық өзендерге тиесілі.
Барлық су ресурстарының шамамен 60%-ы ауыл шаруашылығы үшін пайдаланылады, бұл Қазақстанды ауыл шаруашылығында суды пайдалану бойынша Орталық Азиядағы суды көп қажет ететін елдердің біріне айналдырады. Бұл суармалы су шешуші рөл атқаратын аграрлық өндірістің сипатына байланысты.
Қазақстанның ауыл шаруашылығы климаттың ерекшелігі мен су тапшылығын ескере отырып, суарудың тиімді әдістерін қажет етеді. Бұл тұрғыда су үнемдеу технологияларын енгізу жалғасуда және суармалы жерлердің көлемі 2024 жылы 312,2 мың гектардан 462,2 мың гектарға дейін ұлғайды. Тамшылатып суару мен жаңбырлату жүйелерін енгізуге ерекше назар аударылды. Бұл әдістер суды үнемдеуге ғана емес, сонымен қатар дақылдардың өнімділігін айтарлықтай арттырады. Атап айтқанда, тамшылатып суару арқылы фермерлер суды тұтынуды 40-50%-ға азайтып, дақылдардың өнімділігін 1,5-2 есе көбейте алады.
Үкімет сонымен қатар су үнемдеу технологияларын енгізу үшін ауыл шаруашылығы өндірушілерін субсидиялауды ұлғайтты. Қаржыландыру бағдарламалары мен фермерлерді оқыту суарудың озық әдістерін таратуға көмектесті, бұл өз кезегінде аграрлық сектордағы экономикалық көрсеткіштердің жақсаруына әкелді.
2024 жылға Қазақстанда 324 сумен жабдықтау жобасын іске асыруға 218 млрд теңге бөлінді. Бұл соманың 106 млрд теңгесі қалалардағы 122 жобаға, ал 112 млрд теңгесі ауылдық елді мекендердегі 202 жобаға бағытталды. Осы іс-шаралар шеңберінде биылғы 10 айда 39 ауыл орталықтандырылған сумен жабдықталды, 166 ауылда кешенді блок-модульдер орнатылды, ал 49 ауылда республикалық бюджет есебінен тозған су құбыры желілеріне реконструкция жасалды.
2024 жылы халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету көрсеткіші қалаларда 99,5%, ал ауылдарда – 97,8%-ды құрайды. Өткен жылмен салыстырғанда бұл қалаларда 0,6% және ауылдық жерлерде 1,2% өсімге сәйкес келеді.
Болашақ жоспарға орай елді мекендердің 100%-ын 2025 жылдың соңына дейін сапалы сумен жабдықтау қызметтерімен толық қамтамасыз ету көзделген, бұл еліміздің ауылдық және қалалық аумақтарында тұрмыс сапасы деңгейін едәуір арттыруға мүмкіндік береді.
Мемлекет басшысының 2024 жылғы 1 сәуірдегі тапсырмасын орындау үшін Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі экология және табиғи ресурстар, төтенше жағдайлар, су ресурстары және ирригация министрліктерімен бірлесіп «Tasqyn» су тасқынын болжау мен модельдеудің ақпараттық жүйесін әзірлеуде. Бұл жүйе ықтимал төтенше жағдайларды модельдеуге және стратегиялық шешімдер қабылдау үшін тиісті болжамдар жасауға мүмкіндік береді.
Су объектілеріндегі су шығыны болжамдары гидротехникалық құрылыстардағы төгінділерді реттеу және қолайсыз гидрометеорологиялық жағдайлар кезеңінде қоршаған ортаға жүктемені азайту жөніндегі іс-шараларды жүргізуге негіз болып саналады. Су ресурстары және ирригация министрлігінің тарапынан әдістеме су қоймаларында және су шаруашылығы жүйелерінде суды пайдалану режимдерін талдау және түзету мақсатында жүргізіледі, сондай-ақ суды жедел бөлу үшін жасалатын жедел әрі болжамды су шаруашылығы баланстарының есебін регламенттейді. Ақпараттық жүйені іске қосу осы жылдың соңына дейін жоспарланған. Алдағы уақытта мүдделі мемлекеттік органдар мен ұйымдардың өкілдері үшін оқыту семинарларын өткізу жоспарланған.
2024 жыл су ресурстары саласындағы институционалдық өзгерістер тұрғысынан маңызды жыл болды. Атап айтқанда, су ресурстарын басқару жүйесінде Ұлттық гидрогеологиялық қызмет қалпына келтірілді, ол су қорларын бақылау мен басқарудың сапасын жақсартуға, сондай-ақ сумен жабдықтау қауіпсіздігін арттыруға мүмкіндік берді. Бұл қызмет су ресурстарының жай-күйін бағалауда және оларды ұтымды пайдалану жөніндегі іс-шараларды әзірлеуде шешуші рөл атқарады.
Сонымен қатар Қазақстанның 9 өңірінде гидротехникалық құрылыстарды пайдалану бойынша мамандандырылған ұйым құрылды. Аталған ұйымдар гидротехникалық объектілерді пайдалану және техникалық қызмет көрсету сапасын арттыруға бағытталған, ол өз кезегінде апаттық жағдайлар мен суды жоғалту қаупін азайтады.
