Келешекте үлкен әлеуетке ие болу мүмкіндігі бар бірегей сала – жиһаз өнеркәсібі. Бұл – бізде даңғыл жолға түсіп келе жатқан жас сала деуге болады. Төлеби ауданы Леңгір қаласындағы «SERT» мүгедектер қоғамдық бірлестігінің ұйымдастыруымен тігін және жиһаз цехы заманауи құрал-жабдықтармен қамтылды. Жеке кәсіпкер Сәбит Сансызбаев жаңа цехты іске қосуға өз есебінен 120 млн теңге қаражат жұмсаған. Жыл басынан бері өндіріс орнында 1 млрд теңгенің өнімі өндірілген. Елімізде жиһаз өндірісі қарқынды дамып келеді. Салада жаңа кәсіпорындар көптеп ашылып, өндіріс ошақтарының отандық нарықтағы бәсекеге қабілеттілігі арта түсуде. Халықтың әл-ауқатын арттыру – мемлекеттің басым бағыттарының бірі. Осы тұрғыдан келгенде тұрғындардың әлеуметтік әлеуетін көтеру үшін бірінші кезекте азық-түлік өнімдерімен, одан кейін жеңіл өнеркәсіп тауарларымен қамтамасыз ету Үкімет назарында болуға тиіс. Қазір жеңіл өнеркәсіп саласының нарықтық бәсекелестікке қабілеттілігін таныта алмай отырған жайы бар. Осыдан отыз жылдан аса уақыт бұрын нарықтық экономикаға көшу кезеңінде, яғни тоқсаныншы жылдары тоқырауға түсіп, өндіріс көлемі мен жұмысшылар саны он есе қысқарған еді. Сол кездері әлемдік сауда сөрелерінен көрінген танымал өнімдердің орны арзан шетелдік тауарлармен толыққаны бар. Нәтижесінде, мақта өндірісі – 1,5 есе, мата – 4 есе, былғары – 6 есе, аяқкиім өндірісі 34 есе қысқарған болатын.
Аталған нысанға арнайы барған аудан әкімі Төлеген Телғараев жиhаз жасайтын цехты аралап көріп, кәсіпкердің жұмысына сәттілік тіледі. Онда қазіргі таңда 30-дан астам жергілікті тұрғын жұмыспен қамтылған. Қызметкерлердің орташа жалақысы 100 мың теңгені құрайды.
– Бізден шығатын жиһаз сапасы жағынан шетелмен салыстырған еш қалыспайды. Тек бір кемшілігі – конвейерлік таспамен жасалатын жиһаз өндірісінің кенже дамуында. Себебі бізде шетелмен салыстырғанда тұтынушы саны аз болғандықтан, ондай жиһаз өндіретін зауытты салудың өзі көп қаражатты талап етеді. Болашақта жиһаз өндіру кәсібі жоғары деңгейге көтеріледі деген сенімім мол. Цехты ашудағы мақсат – халыққа қолжетімді қызмет көрсету және жиһаздармен қамтамасыз ету. Қазіргі кезде алыс-жақын шетелдерден түрлі тауарлар келіп жатқаны белгілі. Бірақ олардың барлығы бірдей сапалы бола бермейді. Айналып келгенде, қаржы жағынан болсын, уақыт жағынан болсын қарапайым тұрғындар зардап шегіп жатады. Сол үшін де алыстан арбаламай, өзімізде өндірілетін сапалы дүниелерді көзбен көріп, қолмен ұстап сатып алуға шақырамын, – дейді кәсіпкер.
Мекеменің 2 өндірістік цехы бар. Біріншісі – жиһаз цехы, екіншісі – дәнекерлеу цехы. Одан бөлек, тігін шеберханасы жұмыс істейді. Барлық қажетті құрал-жабдықтар бар. Кәсіпорын жылына 5620 мектеп жиһазын, 2863 дана кеңселік жиһаз шығаруға қауқарлы. Цехта арнайы қызметтік жейделер мен костюмдер тігіледі. Аталған нысанға арнайы барған аудан әкімі Төлеген Телғараев жиhаз жасайтын цехты аралап көріп, кәсіпкердің жұмысына сәттілік тіледі.
Айта кетейік, Қоғамдық бірлестікке «Өндірістік индустриалды», «ST-KZ», «Еуропалық экономикалық одақтың сәйкестік» сертификаттары берілген. Мекеме сонымен қатар «ҚР Жиhаз жасаушылардың гилдиясы» бірлестігінің мүшесі.
Ел көлемінде тұрғын үй құрылысы жылдан-жылға белсенді жүргізілуіне байланысты оның негізгі жабдығы – жиһаз өнімдеріне деген сұраныс та жоғары болып отыр. Ағымдағы кезеңде экспорттың ақшалай тұрғыда барынша ұлғаюы мынадай тауарларда байқалады: қандай да бір металл жиһазы – 2,7 есе; мекемелерде пайдаланылатын металл типті жиһаз – 4 есе; отыруға арналған жиһаз – 4 есе; ағаш қаңқалы отыруға арналған жиһаз – 38%-ға; металл қаңқалы, қапталған, отыруға арналған жиһаз 60%-ға қымбаттаған.
Елде жеткілікті шикізат базасы жоқ, жиһаз жасауға қажетті шикізат негізінен Ресей мен Беларусьтен тасымалданады. Технология тапшы, жаңа алынған техника, қондырғы-құрылғылардың тіліне білетін, оқыған мамандар жоқ екені жасырын емес. Оларды меңгерту үшін шетелдерден маман шақырылады. Өнімді стандарттау ережесі, тендерге қатысу проблемасы тағы бар. Соңғы кездегі елдегі ішкі-сыртқы жағдайларға байланысты жиһаз бөлшегін, жиһаз ассортиментін алдыру да қиындап кетті. Импорттың ақшалай тұрғыда барынша ұлғаюы мынадай тауарларда байқалады: ағаш қаңқалы, қапталған, отыруға арналған жиһаз – 16%-ға; берік металл жиһаз – 19%-ға; металл қаңқалы отыруға арналған жиһаз – 19%-ға; мекемелерде пайдаланылатын ағаш типті жиһаз – 28%-ға; мекемелерде пайдаланылатын металл типті жиһаз 50%-ға артқан. Осы орайда Ресей және Беларусьтің жиһаз өніміне сұраныс жоғары. Өйткені олардың бағасы қолжетімді әрі сапасы жақсы. Сондықтан тұтынушылардың басым көпшілігі сол елдердің жиһазын сатып алады. Бұл – Қазақстанның жиһаз өндірісі бәсекеге қабілетті емес дегенді білдірмейді. Біздің де тауарлардың сапасы жоғары, бағасы да қолжетімді. Тек бір кемшілігіміз – конвейерлік таспамен жасалатын жиһаз өндірісі кенжелеп қалған. Себебі бізде шетелмен салыстырғанда тұтынушы саны аз болғандықтан, ондай жиһаз өндіретін зауытты салудың өзі көп қаражатты талап етеді.
Жиһаз өнеркәсібі кәсіпорындарын мемлекеттік деңгейде қолдау да кең көлемде жүзеге асырылып келеді. Мәселен, «Бизнестің жол картасы – 2025» Мемлекеттік бағдарламасын іске асыру шеңберінде сыйақы мөлшерлемесін субсидиялау, кредит бойынша кепілдендіру, жиһаз кәсіпорындарына жеңілдікпен кредит беру ұсынылады. Сонымен қатар «2021-2025 жылдарға арналған кәсіпкерлікті дамыту жөніндегі ұлттық жоба» шеңберінде жаңа бизнес-идеяларды іске асыру үшін мемлекеттік гранттар бөлінді. «QazIndustry» қазақстандық индустрия және экспорт орталығы» АҚ жиһаз саласы кәсіпорындарының құзыретін арттыруға бағытталған шығындарды өтеді. Сондай-ақ жиһаз саласының кәсіпорындары мемлекетті қолдаудың қаржылық емес шараларын да пайдаланғанын атап өткен жөн. Бұл – олардың өндірісін жетілдіруге, шығарылатын өнім ассортиментінің алуан түрлілігіне, сарапшыларды тарту арқылы жетілдірілген өндірістік тәжірибелерді енгізуге, тауарлар өндірісінде инновациялық қызметті дамытуға ықпал етеді.
Өткенге шолу жасасақ, қазақтың бағзы тарихында сәндік-қолданбалы өнерінің маңызды түрі ағаш өңдеу ісі болғаны жасырын емес. Қазақстан аумағындағы шығармашылық қызметтің бұл түрінің бастаулары археологиялық зерттеулерге сәйкес мезолиттік, кейінгі палеолиттік, энеолиттік кезеңдерден шығады. Көшпелі өмір салтының басым болуы және қазақтардың дәстүрлі тұрғын үйінің сипаты ағашты тұрмыстық-құрылыс материалы ретінде пайдалануды анықтады, сонымен қатар, ағаш экологиялыққа және жеңіл салмаққа ие. Одан қазақтар өзінің заттық дүниесінің едәуір бөлігін тұрғын үйден, жиһаздан, ыдыстан, музыкалық аспаптардан бастап, XX ғасырдың екінші жартысына дейін қару-жарақ пен көлік құралдарының бөлшектерін жасаумен аяқтады. Ағаш өңдеу өнері ғасырлар бойы дамып, қалыптасып келе жатқан халық шығармашылығының сарқылмас қайнар көзі, халық мәдениетінің айнасы.
Ағаш ұсталар шеберханасында (дүкен, ұсталық, ұстаханада) шұғылданды, оның астында отырықшы аудандарда аулалық құрылысты бейімдеді, ал көшпелі жағдайда шеберлер ескі киіз үйді жиі пайдаланды немесе ауладағы қалқаның астында жұмыс істеді. Қолөнерші ауылмен бірге көшті немесе тапсырыстарды қабылдап, басқа жерлерге кетіп отырды. Бай адамдар әдетте қызына жасау дайындау кезінде алыс жерлерден ең дарынды деген шеберлерді алдыртты. Шеберлер аралайтын, шабатын, кесетін, бұрғылайтын, ажарлайтын құралдарды пайдаланды. XIX ғасырдың екінші жартысында капиталистік қатынастардың дамуымен, қалалық базардың қарқындауымен байланысты көптеген ауыл шеберлері бәсекелестікті сезіп, ресейлік құралдарды: сүргілерді, қысқыштарды, егеулерді, бұрғыларды, сондай-ақ қайрау және тегістеу станоктарын сатып ала бастады.
Техникалық тәсілдерден шеберлер дәстүрлі түрде аралауды, нақыштауды, оймалауды меңгерді. Сондай-ақ ағашты әшекейлеуді пайдаланды. Жиһазға балқарағай, ыдыс-аяққа – терек, қайың және оның тамыры мен қабығын қоса, ал киіз үйдің сүйегі үшін – берік қарағай қолданылды. Шеберлер арасында біліктілік өрбу болды. Таңдаулы заттарды жасаушы шеберлер қасшебер, қарапайым заттарды дайындаушы ағаш өңдеушілер балташебер деп аталды. Таңдаулы нәзік оймыштауды жасайтын дарынды шеберлер «ағаштан түйін түю» деген теңеу сөзге лайық болды. Егер бір ауылдарда жалғыз ағаш өңдеуші шеберлер барлық санаттағы заттарды дайындаумен айналысса, онда мұндай шеберлер көп болған басқа жерлерде қолөнер өндірісінің бұйымдары санаты бойынша бөлінді.
Ағаш өңдеу ісін дамытуға Қазақстанның табиғи жағдайлары – орманның болуы ықпал етті. Ағаштың түрлері әртүрлі: қылқан жапырақты – шырша, майқарағай, қарағай, самырсын, жұмсақтүкті – аққайың, көктерек, терек, емен, тал, сондай-ақ терек, тобылғы, ал Қазақстанның оңтүстігінде тұт ағашы және жаңғақ бар. Ағаш өңдеушілер өнімдерінің сұрыптамасы әртүрлі болды. Қысқы стационарлық, күзгі-көктемгі тұрғын үйлер, киіз үй сүйектері, қоршаулар-мал қоралары, шаруашылық жұмыстарына арналған құралдар (күректер, кетпендер, соқалар, шалғылар), аушы құстары бар аңшы үшін арнайы құралдар. Одан бөлек ағаш ұста көлік құралдарын, (күйме, арба, шана, ер), ұрыс қаруларын (найза, садақ, сойыл), музыкалық аспаптарды домбыра, қобыз, үй керек-жарақтары (жиһаз, ыдыс), сонымен қатар таяқтар және жеке қажетті заттар мен тоғыз құмалақ ойынына бұйымдар жасады.
Ал қазір заманауи техникалар қарыштап дамыған заманда жергілікті жиһаз өндірушілерге мемлекет қолдауы жетіспей жатқаны анық. Мемлекеттік тапсырыс алу да өте қиын. Олар негізінен жоғары әлеуетті инвесторлардан артылмайды. Бағаның үздіксіз өсуіне – бұл да бір себеп. Соған қарамастан өз бетінше еңбек етіп жүрген жиһаз өндірушілер ізденіс пен табандылықтың арқасында аталған кәсіпті дамытуға лепті үлес қосып жатыр.
Сарапшылар халық санының өсуі, көші-қон, кірістердің артуы, инфрақұрылымның кеңеюі, сондай-ақ жаңа тұрғын үй жобалары мен коммерциялық үй-жайларды салу көлемінің ұлғаюы есебінен жиһаз өнімдерін тұтынудың тұрақты өсуін болжайды. Демек бұл саланың болашағы зор деп берік сеніммен айтуға болады.
