Түркістан қаласы мұнда келіп көрмеген адамдар үшін тас пен әйнектен құрылған, тарихи жәдігерлері ғана көп қала болып елестеуі мүмкін. Дегенмен, ел тұрғындары облыс орталығы болғанына 5 жыл болған қала тұрғындарының ауыл шаруашылығы саласына едәуір үлес қосып келе жатқанын естен шығара алмайды. Себебі, бұл қаланың еңбекқор азаматтары әлі күнге дейін жер жыртып, егіс егіп, мал басын көбейтуден қол үзе қойған жоқ. Оған қоса, қазіргі таңда бұл қалада Отандық өнімдерді өңдеу орындары көбейіп, ел экономикасына оң әсерін тигізіп келеді. Сондықтан, осыдан бірер жыл бұрын қабылданған агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі ұлттық жоба жайлы қала тұрғындарына да тәшпіштеп түсіндіру қажет-ақ.
Естеріңізде болса, 2021 жылдың қазан айында ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен он бірдей Ұлттық жобаның тізімі бекітілген еді. Бұл туралы еліміздегі БАҚ қызметкерлері жарыса жазғанды. Солардың ішіндегі ең бір маңыздысы – «Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі ұлттық жоба» болатын. Тиісінше, 2021-2025 жылдарға арналған ұлттық жобаны жүзеге асыру нәтижесінде еңбек өнімділігі 2,5 есе артып, отандық өндірістің негізгі азық-түлік тауарларымен қамтамасыз етуі және өңделген өнім үлесі 70 пайызға дейін жетеді деп межеленген. Сонымен қатар, агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспорты 2 есеге ұлғайып, сондай-ақ, жеті бірдей ірі экожүйе қалыптастырылып, инвестициялық жобаларды іске асыру арқылы бір миллион ауыл тұрғынының табысы тұрақты түрде артады деп жоспарланған. Бұл туралы БАҚ өкілдерімен кездескен сол кездегі ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеевтің аузынан естіп, жоба ауқымды күш-жігер мен ресурстарды қажет ететінін, тораптық міндеттер мен жобаларды шешуге бағытталғанын білгенбіз.
– Ұлттық жобаны әзірлеу кезінде агроөнеркәсіптік кешенді дамытудағы жаһандық сын-қатерлер мен әлемдік трендтер, бұдан бұрынғы мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыру қорытындылары ескерілді. Ұлттық жобаны әзірлеуге Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы халықаралық FAO азық-түлік ұйымының сарапшылары, салалық одақтардың, қауымдастықтардың, ғылымның өкілдері тартылды. Тұқым шаруашылығын мемлекеттік қолдау іс-шараларын іске асыру, тұқымдарды қадағалау жүйесін құру, сондай-ақ тұқым өсіру шаруашылықтарын қазіргі заманғы техникамен және жабдықтармен техникалық жарақтандыру есебінен дамыту жоспарланып отыр. Ал минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейін арттыру мақсатында өнеркәсіптік өндірістің органикалық тыңайтқыштарын субсидиялау және агрохимиялық қызметтің республикалық ғылыми-әдістемелік орталығының қызметі мен материалдық-техникалық базасын жетілдіру көзделген. Осы іс-шаралардың қабылдануы жоғары сапалы тұқымдарды пайдалану үлесін қажеттіліктің 93 пайызынан 98 пайызына дейін, минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейін 20 пайыздан 29 пайызға дейін арттыруға мүмкіндік береді. Нәтижесінде дәнді дақылдардың өнімділігі 10-15 пайызға артады, – деген сол кезде ауылшаруашылығы министрлігінің экс-басшысы.
Сондай-ақ, экс-министр техникалық жарақтандыру деңгейін арттыру мақсатында инвестициялық субсидиялау жалғасын тауып, ауыл шаруашылығы техникасы лизингінің бағдарламалары кеңейтілетінін жеткізген. Соның арқасында аталған жылдар ішінде ауыл шаруашылығына қажетті техниканы жаңарту деңгейі 4 пайыздан 6 пайызға дейін көтерілмек. Одан бөлек, салаға су үнемдеу технологиясы кеңінен енгізіліп, су беруді субсидиялау тетігін жетілдіру жөнінде іс-шаралар қолға алынып жатыр. Елімізде демонстрациялық фермалар желісін құру және қуаты жылына мың қондырғыға дейінгі қазіргі заманғы суару жүйелерін шығаратын зауыт салу жобасы іске жоспарланған.
Ал, импортқа тәуелділікті азайту және мал шаруашылығы өнімінің экспортын арттыру мақсатында қарқынды мал шаруашылығына көшу жұмыстары жалғастырылып жатыр. Ол үшін фермерлік шаруашылықтарға мал сатып алу үшін мол несие беру, азық өндірісіне қолдауды көбейту, шалғайдағы мал шаруашылығы мен жайылымдардың инфрақұрылымын жақсарту, жасанды ұрықтандыру мен эмбриондарды телуді енгізуді ынталандыру жоспарланған. Өз кезегінде бұл жұмыстар өңдеуші кәсіпорындардың қуаттылығын жүз пайыздық жүктемемен қамтамасыз етуге, мал мен құстың өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді деп болжанған.
Сондай-ақ, жоба төлқұжатына сәйкес, аграрлық ғылымды қаржыландырудың жеткіліктілігін қамтамасыз ету жұмыстары жалғасып, салалық гранттық қаржыландыру енгізілетін болған. Оған қоса, агроөнеркәсіптік кешенге ауқымды талдау жүргізіліп, мүмкіндіктерді бағалау, саланың дамуын болжау үшін министрліктен Ахуалдық-талдамалық орталы құрылып, жұмыс істейтін болады.
Жалпы, сол кезеңде еліміздің ішкі нарығын қамтамасыз ету керектігін айқындап берген – бүкіл әлемді сынға алған коронавирус пандемиясы болатын. Сол үшін ел Үкіметі экспорттық саясатпен қатар, импортты дамыту жұмыстарын да қарастырған. Бұл тұрғыда құс еті, шұжық өнімдері, ірімшік пен сүзбе, алма, қант пен балық сынды ең көп импортталатын позициялар айқындалып, бүгінгі таңда осы бағыттардың әрқайсысы бойынша нақты инвестициялық жобалар іске асырылып келеді. Алға қойылған мақсатқа қол жету үшін көптеген мемлекеттік қолдаулар, оның ішінде жеңілдетілген несие беру, субсидиялау, жер ресурстарымен, инфрақұрылыммен, ішкі нарықты қорғау шараларымен қамтамасыз ету жұмыстары жүргізіліп жатыр.
Біз айтып отырған ұлттық жобаның тағы бір негізгі бағыты – өңделген ауыл шаруашылығы өнімдерінің өндірісі мен экспортын дамыту болатын. Аталған бағытты іске асыру үшін жұмыс істеп тұрған кәсіпорындардың барлық мүмкіндігін пайдалану, заманауи кәсіпорындар салып, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды жаңғыртуды көздейтін іс-шаралар кешені дайындалған. Өз кезегінде жоба жетекшілері инвестициялық жобалар қорында екі жүзге жуық жоба бар екенін айтқан. Олар өндірістің қарқынын арттырып, қосымша экспорт көлемін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін өңдеу жөніндегі жаңа жобалар ретінде саналған. Бұл жобалар агроөнеркәсіптік кешен экспортындағы өңделген өнім үлесін 70 пайызға дейін жеткізіп, агроөнеркәсіптік кешен өнімдерінің экспортын 2 есеге көбейту мақсатына жеткізуі тиіс.
Тағы бір айта кетерлігі – 2025 жылға дейінгі жоба шеңберінде Мемелекет басшысының тапсырмасына сәйкес, ет, жеміс, көкөніс, қант, дәнді, майлы дақылдар, сүт өнімдерін өндіру мен өңдеуді қоса алғанда, ірі инвестициялық жобалар аясында 7 бірдей экожүйе қалыптастыру көзделген. Осылайша, жалпы 5 жыл ішінде 4,1 трлн. теңгеге 582 инвестициялық жобаны іске асыру жоспарланған. Тиісінше, осы уақыт аралығында еңбек өнімділігі 2,5 есеге артып, 500 мың адам жұмыспен қамтылып, миллионға жуық ауыл тұрғынының табысы артады деп жоспарланған.
Аталған жоба Түркістан қаласы тұрғындары үшін де маңызды деп отырғанымыз сондықтан. Себебі, бұл халқы еңбексүйгіш, агросектордың қыр-сырын жетік меңгерген кез келген аймақ үшін мол қолдау, әлеуметті ахуалын жақсартуға таптырмас мүмкіндік. Мұны біз ғана емес, облыстық қоғамдық даму басқармасы «Қоғамдық келісім» КММ-нің ұйымдастыруымен құрылған ақпараттық-насихаттық топ та түсіндіріп келеді. Мәселен, біршама уақыт бұрын осы топтың кезекті жиыны өтіп, ол мәжіліске қатысқан қала тұрғындары агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі ұлттық жобаның, мемлекеттік қолдаулардың тиімділігі және өздерін толғандырған өзге де мәселелер төңірегіндегі сауалдарына жауап алды. Нақтырақ айтсақ, қолынан келетін іске қолдау іздеген әрбір азаматқа серпін сыйлаған бұл кездесуде түркістандықтарға «Агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2021-2025 жылдарға арналған» Ұлттық жоба қабылданып, осы жоба аясында ауыл шаруашылығы саласын дамыту бағытында көптеген тірліктер атқарылып келе жатқаны айтылды. Сонымен қатар, ұлттық жобаның мақсаты – еңбек өнімділігін екі есеге арттырып, ауыл шаруашылығы өнімінің экспортын ұлғайту, ішкі нарықты әлеуметтік азық-түлік тауарларымен қамту арқылы агроөнеркәсіптік кешенін құру екені түсіндіріліп, «Қазақстан Республикасының агроөнеркәсіптік кешенін дамыту жөніндегі 2021-2025 жылдарға арналған» ұлттық жобасына сәйкес, 2023 жылғы 11 индикатор бекітілгені мәлім болды. Оның ішінде, ауыл шаруашылығы өнімдерін арттыру, осы салада еңбек етіп отырған шаруалардың еңбек өнімділігін жоғарылату, өнім экспорты мен қайта өңделген тауарлардың саудасын күшейту, мал экспортын ұлғайту, алма бауы, тауық еті мен жұмыртқа өндірісін қолға алу секілді көрсеткіштер бар екен.
– Азық-түлікпен қамтамасыз етудің бірден-бір тетігі – тұрақтандыру қоры. Осы ретте, облыс әкімі Дархан Сатыбалды Түркістан қаласында әлеуметтік дүкендер санын көбейтуді тапсырған болатын. Осыған орай, «Түркістан» ӘКК» АҚ тарапынан көлемі 50 шаршы метрді құрайтын жаңа әлеуметтік дүкендерді салу, олардың санын 50-ге жеткізу бағытында жұмыстар атқарылды. Бүгінгі күні бұрыннан жұмыс атқарып келген көлемі 24 шаршы метрлік 13 әлеуметтік дүкенге қосымша жаңадан әрқайсысының көлемі 50 шаршы метрді құрайтын 17 жаңа әлеуметтік дүкен салынып, жалпы саны 30-ға жетті. Оның 9-ын «Түркістан» ӘКК» АҚ есебінен салынса, 8-ін кәсіпкерлер өз қаражаттарымен салды. Аталған әлеуметтік дүкендер Түркістан қаласының көпқабатты үйлер орналасқан шағынаудандарында, осал топтағы отбасылар шоғырланған аумақтарға орналасқан. Мұнда 19 түрлі әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарлары нарықтан 20-30 пайыз төмен бағада халыққа сатылуда. Тазартылған күріштің келісі 350 теңгеге, рожки (өлшеніп салынатын) келісі 300 теңгеге, қарақұмық жармасының келісі (дән, өлшеніп салынатын) 320 теңгеге, тауық етінің келісі 900 теңгеге, тауық жұмыртқасы (I санатты) 35 теңгеге, күнбағыс майының литрі 680 теңгеге, қант-шекер келісі 395 теңгеге, 1 сұрыпты бидай ұнының келісі 190 теңгеге бағаланып отыр. Сондай-ақ, пастерленген сүт, айран, сүзбе, сары май, бірінші сұрыпты ұннан жасалған нан, картоп, сәбіз, пияз, ақ қырыққабат, ас тұзы, сиыр еті нарық бағасынан төмен сатылуда. Жыл соңына дейін қалған 20 әлеуметтік дүкен құрылысы салынып, жалпы дүкен санын 50-ге жеткізу жоспарлануда. Айта кетейік, Түркістан облысында әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру бойынша арнайы мониторинг топтары құрылған. Олар осы бағыттағы кемшіліктерді анықтап, бағаны қадағалап келеді. Президенттің жергілікті әкімдіктерге тапсырған тағы бір басты міндеті – инвестиция тарту мәселесі. Осы ретте мемлекет тарапынан инвесторларға бірнеше қолдау қарастырылған. Атап айтқанда, егер кәсіпкер жобаны іске асыруға екінші деңгейлі банктен қаражат жұмсаса, пайыздық субсидиялау бағдарламасы бойынша алынған несиенің 10 пайызға жуық мөлшерлемесі мемлекет арқылы өтеледі. Екіншіден, инвестициялық субсидиялау бағдарламасына сәйкес, көкөніс сақтау қоймаларын немесе қайта өңдеу кәсіпорындарын салған жағдайда кеткен шығынның 25-50 пайызға дейінгі мөлшері мемлекет есебінен кәсіпкерге қайта қайтарылады. Сондай-ақ сатып алынған малдың басына, тыңайтқыштар мен тұқымға субсидия төленеді, – деді ақпараттық-насихаттық топ мүшелері кездесуде.
Сонымен бірге, бұл жоба Мемлекет басшысының тапсырмасымен әзірленгенін мәлім етіп, тораптық міндеттер мен жобаларды шешуге бағытталғанын, ұлттық жобаны әзірлеу кезінде агроөнеркәсіптік кешенді дамытудағы жаһандық сын-қатерлер мен әлемдік трендтер, бұдан бұрынғы мемлекеттік және салалық бағдарламаларды іске асыру қорытындылары ескерілгенін жеткізді. Олардың айтуынша, ұлттық жобаны әзірлеуге Біріккен Ұлттар Ұйымы жанындағы халықаралық FAO азық-түлік ұйымының сарапшылары, салалық одақтардың, қауымдастықтар мен ғылым саласының өкілдері тартылған екен.
– Тиісінше, бірлесе құрылған жоба шеңберінде тұқым шаруашылығын мемлекеттік қолдау іс-шараларын іске асыру, тұқымды қадағалау жүйесін құру, тұқым өсіру шаруашылықтарын қазіргі заманғы техникамен және жабдықтармен техникалық жарақтандыру арқылы дамыту жоспарланыпты. Ал, минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейін арттыру мақсатында өнеркәсіптік өндірістің органикалық тыңайтқыштарын субсидиялау және агрохимиялық қызметтің республикалық ғылыми-әдістемелік орталығының қызметін және материалдық-техникалық базасын жетілдіру көзделген. Осы іс-шаралардың қабылдануы жоғары сапалы тұқымдарды пайдалану үлесін 93 пайыздан 98 пайызға дейін, минералды тыңайтқыштарды қолдану деңгейін 20 пайыздан 29 пайызға дейін арттыруға мүмкіндік бермек. Нәтижесінде дәнді дақылдардың өнімділігі 10-15 пайызға көбейеді. Техникалық жарақтандыру деңгейін арттыру мақсатында инвестициялық субсидиялау жалғасады. Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы техникасы лизингінің бағдарламалары кеңейтіледі. Нәтижесінде ауыл шаруашылығы техникасын жаңарту деңгейі 4 пайыздан 6 пайызға дейін ұлғайтылады. Су үнемдеу технологиясын кеңінен енгізу, су беруді субсидиялау тетігін жетілдіру жөнінде іс-шаралар қолға алынады. Қазақстанда демонстрациялық фермалар желісін құру және қуаты жылына 1 000 қондырғыға дейінгі қазіргі заманғы суару жүйелерін шығаратын зауыт салу жобасы іске асырылады. Бұл су үнемдеу технологиялары қолданылатын алаңдарды 450 мың гектарға дейін ұлғайтуға мүмкіндік береді. Импортқа тәуелділікті төмендету және мал шаруашылығы өнімінің экспортын арттыру мақсатында қарқынды мал шаруашылығына көшу жалғастырылады. Ол үшін фермерлік шаруашылықтарға мал сатып алуға кредит беру көлемін ұлғайту, азық өндірісін ынталандыру, шалғайдағы мал шаруашылығын және жайылымдардың инфрақұрылымын дамыту, сондай-ақ селекцияның қазіргі заманғы әдістерін, оның ішінде жасанды ұрықтандыру мен эмбриондарды телуді енгізуді ынталандыру жоспарлануда. Бұл өңдеуші кәсіпорындардың қуаттылықтарын 100 пайыз жүктемемен қамтамасыз етуге, сондай-ақ мал мен құстың өнімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Облыстық деңгейде құзыреттілікті дамыту орталықтары және аудандық деңгейде ауылдық ақпараттық-консультациялық орталықтарды жаңғырту есебінен, сондай-ақ фермерлердің біліктілігін қашықтықтан арттырудың қазіргі заманғы нысандарын енгізу арқылы агроөнеркәсіптік кешен субъектілерін білім тарату жүйесімен ауқымды қамту жолымен білім тарату жүйесі жетілдіріледі. Аграрлық ғылымды қаржыландырудың жеткіліктілігін қамтамасыз ету жұмысы жалғастырылады. Салалық гранттық қаржыландыру енгізіледі. Сондай-ақ агроөнеркәсіптік кешенге кешенді талдау жүргізу, перспективаларын бағалау, дамуын болжау үшін министрліктің Ахуалдық-талдамалық орталығы құрылып, жұмыс істейді. Коронавирус пандемиясы ішкі нарықты қамтамасыз ету басты міндет екенін көрсетіп берді. Сондықтан басым экспорттық саясатпен қатар, импортты алмастыру мәселелері де кешенді түрде шешілетін болады. Министрлік ең көп импортталатын позицияларды айқындады. Олар – құс еті, шұжық өнімдері, ірімшік пен сүзбе, алма, қант пен балық. Бүгінгі таңда осы бағыттардың әрқайсысы бойынша нақты инвестициялық жобалар айқындалып, іске асырылуда. Қойылған мақсатқа қол жеткізу үшін бірқатар мемлекеттік қолдау іс-шаралары, оның ішінде жеңілдікті кредит беру, субсидиялау, жер ресурстарымен, инфрақұрылыммен, ішкі нарықты қорғау шараларымен қамтамасыз ету іске асырылатын болады. Нәтижесінде 2024 жылға қарай қантты қоспағанда, осы өнім түрлері бойынша қамтамасыз етілу 100 пайызды, ал қант бойынша 80 пайыздыды құрайды, – деді жиынға қатысып, жобаны түсіндірген топ мүшелері.
Сонымен бірге, аталмыш жиын барысында ақпараттық топ мүшелері мен тұрғындар аталған тақырыптар төңірегінде ой қозғап, ұсыныс-пікірлерін ортаға салды. Көкейде жүрген сауалдар қойылып, тиісті жауаптар берілді. Бұл бағыттағы ақпараттық жұмыстар да, қолдау шаралары да жалғасын тауып, шын мәнінде 2025 жылға дейін көзделген көрсеткіштерге қол жеткіземіз деген сенім мол.
Сөз басында айтқанымыздай, Түркістан қаласына келіп, ұңғыл-шұңғылымен таныспаған адамдар облыс орталығы жайлы өзгеше ойлауы әбден мүмкін. Ал, ауыл шаруашылығы саласынан хабары бар ел тұрғындары мен облыс орталығының алқы Түркістанның агроөнеркәсіп кешенін дамытуға мол үлес қоса алатынын анық біледі. Себебі, тағы да қаталап айтамыз, бұл қаланың еңбекқор азаматтары әлі күнге дейін жер жыртып, егіс егіп, мал басын көбейтуден қол үзе қойған жоқ. Оған қоса, бүгінгі таңда бұл қалада қазақстандық өнімдерді өңдеу орындары салынып, ел экономикасына оң серпін беріп жатыр. Сондықтан, осыдан бірер жыл бұрын қабылданған агроөнеркәсіп кешенін дамыту жөніндегі ұлттық жобаның жай-жапсарын қала тұрғындарына тәтпіштеп түсіндіріп, мемлекет жасап отырған қолдаулардан қапы қалмауын әрдайым ойлап жүрген абзал.
