«Алпамыс батыр» жырында:
«Сол уақытта батырға,
Атса мылтық өтпеді,
Шапса қылыш кеспеді.
Ғайып ерен, Қырық шілтен,
Қолтықтан сүйеп, демеді», – деген жыр жолдары бар. Бұл жырдан біз Ғайып ерен Қырық шілтеннің сонау бағзы заманнан бар екенін байқауға болады.
Түркістан облысындағы Төле би ауданы Кеме қалған ауылдық округының маңында орналасқан осы бір тылсым сырға толы киелі мекенге экскурсиялық саяхат жасадық. Көрген-білгенімізді баяндайық. Қаладан шығаберісте сапарымыз бір болған соң қол көтерген Әңгірата елдімекенінің тұрғыны Бекболат Бейсенбаевты ала кеттік. 81 жастағы ақсақал әңгіменің майын тамызды. Әулие мекенге жеткенше туған өлкенің арғы-бергі тарихынан сыр шертіп, жол қысқартты.
Ескі аңыздардың айтуынша, «Ғайып ерен, Қырық шілтен» көзге көрінбейтін киелі бейне ретінде сипатталады. Бұл мекендегі сыр тұнған ғажайып бейнелер мұсылман қауымын жебеп-желеп, қолдап жүретін әулие-пір болмысында бедерленеді.
Ғайып ерен Қырық шілтен туралы өте көп аңыздар бар. Оның бірі арабтың ғұламасы әл-Газалимен тікелей байланысты. Ол әл-Фарабимен замандас болыпты. 13-14 жастағы әл-Газали Үндістаннан араб елдеріне білім іздеп шығады. Ол мінген керуенге жол бойы қырық қарақшы жолығып, бұлардан ақша талап етеді. Жолаушылар бар қаржысын жасырып бақса, бала газали анасы берген тиынның бәрін қарақшыларға санап береді. Баланың бұл ісіне таңырқаған қарақшылар себебін сұрайды. Сонда әл-Газали анасының «Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа, адалдан мал тап» деген ақылын айтып береді. Қарақшылар баланың тегін емес екенін байқап, тартып алған ақшасын қайтарып беріп, бата сұрайды. Батадан соң, қарақшылар құсқа айналып, жоғарыға ұшып кетеді. Содан бастап «Ғайып ерен қырық шілтен» атанады. Оларға Алла тағала тарапынан қиын-қыстау жағдайға ұшыраған мұсылмандарға көмектесу міндеті тапсырылады.
Кей аңызға сүйенсек, бұл жерде Адам ата мен Хауа ана, сондай-ақ барлық жер-дүние, аң-құстар Алла Тағаланың құдіретімен ғайыптан пайда болыпты. Ғайып ерен – ғажайып күш, ал Қырық шілтен – көзге көрінбейтін қырық бір ата.
Қазығұрттың басына тоқтаған Нұх пайғамбардың кемесімен байланыстырыла айтылатын Әулие Ғайып Ерен Қырық Шілтен халық ауыз әдебиеттерінде, батырлар жырында, көптеген діни кітаптарда адамдарға септігі тиген әулие, тылсым күш иесі ретінде сипатталады.
Әсіресе, әулие туралы «Мұңлық-Зарлық», «Қобыланды батыр», «Алпамыс батыр», «Көрұғлы» жырларында көп айтылады. Аталған жырларда бұл Ислам дінімен ұштаса келген алғашқы элемент екенін бағамдау қиын емес. Қырық Шілтен (яки Иран-Ғайып) ең алдымен Хорезм, Орта Азияда туады, шеті Түркістан, Тараз. Соның бір жағы ертедегі Шашты Әзиз, Қорқыт культімен байланысты болған. Толстов өзінің «Древний Хорезм» деген еңбегінде «Қырық Шілтен» (Риджал Әл-Ғайып) кейін софылық (исмайлизм) культіне айналған Мазхаб болған, олар Орта Азияда қырық-қырықтан ұйысып, ресми дін, саяси тәртіппен жасырын күрескен. Өздерінің құпия орындайтын салттары болған.
Шілтендердің бастығы як-тан, төрт құтыбын Полус деген. Иран шілтендері өздерін жеті пір деп атаған дейді.
Шілтен – шырақшы деген сөз. Үлкен мазар, обаларды мекендеген. Толстовтың ойынша, шілтендер күндіз мешітке барып, түнде мазарларда болған, шөл кезіп, жол тосқан, молдаларды өлтірген, жолаушыға болысқан, шөлде оларға соқпай өтетін жан болмаған.
Екінші жағынан олардан қорқуға да болады деп жазған. Мұндай аңызды орыс ориенталисі Андреев Түркістан ауданынан да жазып алған екен. Шілтендер жақсы жұлдызшы, уақытты аймен санаушы балгер болған. Жұрт шілтендерге жалбарынған. ІХ ғасырда Бағдат патшасы «Амал-хан» дегені үшін түрік софысы (Калаш руы) Мансұр Халлжды дарға асады.
Суфизм оқуын тұтынғандар Орта Азияға дәруіш, шілтен, түрінде күзгі қарғадай боп ауып келе бастады. Өздері жеке-жеке топ болса да, әлденеше жүз мың диуана болып жүрген.
«Ғайып-Иран шах Абаз» дейтін хиссада Үргеніш патшасы да соларға қосылып «Ғайып болған».
Сол негізде Орта Азияның Қазақстанға қараған шетінде «Ғайып Ирандар» (суфизм) поэзиясы туған еді. Оның басты өкілдері – Арыстанбаб, Бақырғани, Яссауилер.
«Түркістанда Түмен баб, Отырарда отыз баб, Сайрамда бар сансыз баб» дейтін сөздер содан қалған. Дервишизмнің өз кезінде Орта Азия поэзиясына тигізген әсері болған. Олар өз культін жырға айналдырған. Бірақ бұл Бабай-Түкті емес, онымен ұштаса келген құбылыс. Х-ХІІ ғасырларда бүкіл суфизм оқуының орталығы – сыр бойы (Түркістан) болған еді. Қырық Шілтендер Иран жеріндегі ассасиндер мазхабына ұқсас болған. Көп жағдайда олар хандар, молдалармен өштескен. Сөйте тұрып, өздері Орта Азияға Ислам дінін таратқан. Шыңғыс хан дінге қарсы күрес жүргізбегендіктен, шілтендер даланың талай жеріне барған. Басында шілтендер культі зороастризмнен туса керек. Өйткені шілтендер де молаға, мазарға жиналып, түні бойы 40 жерден шырақ шағып, зікір салатын болған. Парсыша «Шахл» – шырақ. Сонда бұл үрдістің дін кастасы ортасында туған Исламдық салт ұғым, мистицизм болғанын айыру қиын емес дейді ғалымдар. Қырық Шілтен Қырғыздың «Манас» эпосында да кездеседі. «…Үлкендерден именген Манас сәлем беріп: – Ағалар, қозы бөктерген бөріні көрдіңдер ме? – деді.
– Көрдік – деп әлгілер бір-біріне жымиысты, – Ол бөрі мына біз, Қырық Шілтен деген боламыз. Манастың айтқан сөзге сенбегенін көрген Қырық Шілтен бір сәтте бөрі болып құбылды. Манас сонда ғана сенді.
Біз Қырық Шілтен саған, жолдас боламыз, – деді отырғандардың үлкені – басына қиын іс түскенде біз саған көмекке жетіп барамыз. Сертіміз осы. Қырық Шілтен Манаспен көкірек түйістіріп серттесті. Артынша, үңгірге Шегебай келіп кірді.
– Мұның аты кім?-деді Қырық Шілтеннің үлкені.
– Кадообай ұлы Шегебай қойшымыз.
– Онда бұл бала кейін саған жан жолдас болады. Аты Құттыбай деп аталады, – десті де Қырық Шілтен көзден ғайып болды…»
Ғайып Ерен Қырық Шілтен жайлы тағы бір аңыздарда (Қаз.әйелдері журналы 2004 жылғы мамыр айы) төмендегідей суреттеледі:
Ислам дінінде «аруақ» деген ұғым бар. Араб тілінде «аруақ» – «рух» деген сөздің көшірмесі. Халық ұғымында «аруақ» деген сөзге «қасиетті» деген мән-мағына сіңген. Мынау тылсым дүниеде әр түрлі мақсаттармен өлмей тірі қалған «аруақтар» – яғни әулие адамдар болған.
Халықтың көп білетіні – Ғайып Ерен Қырық Шілтен. Ғайып Ерен Қырық Шілтен – арабтың көне түркінің және парсының сөздерінен құралған ғажап тіркес. Арабтың «Ғайыбы» – «жоқ болып кету», «көзден тасалану», «құдайылық іс» «адам» деген мағыналарда жұмсалады. «Шілтен» парсы тілінде «қырық тән немесе қырық дене» деген ұғым береді.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің тікелей өмірге келуіне Әл-Фарабидің тетелес замандасы, арабтың аса көрнекті ғұламасы Әл-Ғазали себепші болыпты. Ол он үш – он төрт жасында Үндістаннан Араб елдеріне білім іздеп шығады. Әкесі бір соғыс кезінде Үндістанға қашып барған араб екен. Арабияны өз отаным деп есептейді. Жолда керуені қарақщыларға тап болады. Керуендегілер ақшасын жасырады. Әл-Ғазали бір тиынын жасырмай, қалтасынан шығарып береді. Қарақшылар таңырқап, себебін сұрайды. Анамның «Құдайдан қорық, адам баласына қиянат жасама, өтірік айтпа адалдан мал тап деген өсиетін орындап тұрмын» – дейді. Бұл сөз қарақшыларға қатты әсер етеді. «Мына қаршадай бала тегін болмауы керек. Біз құдайдан қорықпаймыз, адамдарға қиянат жасаймыз, өтірік айтып арамнан мал тауып жүрміз. Кішкентай бала құрлы бола алмадық-ау» – деп өзара күңкілдеседі. Бәрі ақылдаса келіп, Әл-Ғазалиден бата сұрайды. Батасы қолма-қол қабыл болады. Керуендердің алдында әлгі қарақшылар құс сияқты пыр етіп ұшып кетеді. Содан бастап «Ғайып Ерен Қырық Шілтен» атанады – дейді Берікбай Сағындықұлы өзінің «Ғаламның ғажайып сырлары» атты кітабында. Сонымен бірге автор осы еңбегінде Ғайып Ерен Қырық Шілтеннен Кеңес үкіметінің алғашқы жылдарында кісілерге көрініп, үкіметтің ұзақ жасайтынын, сондықтан оған бағыну қажет екендігін ескерткенін түрлі мысалдар келтіре отырып нанымды баяндайды.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің құрамындағы адамдар өз ажалынан өледі, бірақ көп ұзамай лайықты мұсылмандармен орны толықтырылады. Ел ішінде «бір ит соңынан қалмай жүріп, Ғайып Ереннің құрамына өтіпті» – деген де аңыз бар. Әулиелердің ұлықтары Ғайып Ерен Қырық Шілтенмен бірігіп намаз оқиды екен деседі.
Ғайып Ерен Қырық Шілтеннің құрамына енген әулиелер су ішкен бұлақты: Қошқар ата, Ықылас бұлақ, Ниетті бұлақ деп атаған. Үш түрлі бұлақ суы шығыстан – құлақ, оңтүстіктен – өңеш, солтүстіктен – көз болып ағып жатады. Ағып жатқан бұлақ суының үш түрлі дәмі бар. Бүгінде бұлақ суының асқазанға шипалы, ем екендігі дәлелденіп отыр. Ал, әулиелердің түнеген үңгірлері Мүшәрәб ата, Сайрам, Үшбұлақ деп аталады, «Нұх пайғамбардың кемесі тоқтаған жерге ілгерідегі көне жол Сайрам – Қарақуыс бел асуы арқылы барып, жоғарыда аталған бұлақтардан су ішіп, үңгірлерге үш рет түнесеңіз қажылыққа бір рет барғанмен тең» – деседі көнекөз қариялар. Олардың айтуынша – Ғайып Ерен Қырық Шілтен бұл күндері жылан кейпіне кірген. Ол тек жүрегі таза, ниеті ақ адамдарға ғана көрінеді. Оны көрген кісінің көп ұзамай бақыты ашылып, керемет әулиенің дәреметіне жолығады.
Атақ-даңқы сонау тарих қойнауынан бастау алатын бұл жерге дүниенің төрт бұрышынан жанына дауа іздеп көпшілік ағылып жатады. Неше түрлі сырқаттың құшағында мұң орнаған жандар, («Тартыс» А.С.Тлегенов) бала көрмеген әйелдер, өмірде жолы болмаған пенделер, сондай-ақ тілек тілеп рухани тазартуды ниет еткен дені сау жүрт та әулиеге зиярат етеді. Алладан медеу тілейді. Мұндағы топырағы қызғылтым төбедегі жақпар тастардың әрқайсысының өз атауы, қасиеті, ішіне бүккен тылсым сыры бар. Оларға ғайыптан қуат сіңген деседі бірі көп дәрежеде, бірі аз дәрежеде адам тағдырына араласа алатын күштерден, әулиелерден қалған қасиетті таңбалар дүниеге өріс таратады. Биологиялық өрістерге ие болу үшін мұнда келген адамдар түрлі-түрлі шарттарды орындауы керек. Басты белгілердің бірі – босаға белгісі. Одан өткен әр адам: «Бисмил-ләһир-рахманир-рахим. Ниет еттім Ғайып Ерен Қырық Шілтен әулиенің ізділігіне (ұлына), сол ізділігіне (қызына) деп оң аяқпен аттап сәлем беруі шарт».
Киелі жерге табан тіредік. Тылсым табиғаттың иіріміне бойлап, жол бастаушы азаматпен бірге бағзы бабаларымыздың көзіндей болған киелі тастардың әрқайсысымен жеке-жеке таныса бастадық. Алдымен Адам ата мен Хауа ананың белгісі айшықталған алып мүсін көзге оттай басылды. Қызметшінің сөзінен ұққанымыз, бұл бейнеде ер адам дауыл мен от-суға төзімді, әйел затының сүйеніші ретінде кескінделіп, ардақты Адам ата аяулы Хауа анамызды қиындықтан қорғап тұр. Ал тастағы тесіктер Хауа ананы от пен судан аман сақтаған Адам атаның қырық тесік шапаны екен. Одан әрі босаға маңындағы емдік қасиеті бар бұлақтың суын сіміре ішіп, жанымызды сергіттік. Бұлақ суында 28 түрлі минерал бар көрінеді. Бұдан соң алып дастархан тасқа тәу етіп, «Несібеміз мол, дастарханымыз кең болсын!» деп іштей тілек тіледік. Зиярат кезінде тас-мүсіндерді тамашалай жүріп, сонау биікте айбарлы сұс беріп тұрған кәдімгі кемеге ұқсас тас бейненің маңына барып, қызметшіден оның мән-мағынасын сұрадық. Аңызға сенсек, сонау ескі заманда жер жүзін топан су басқан кезде Нұх пайғамбар кемесіне тіршілік иелерін салып, Алланың қалауымен, Ғайып ерен, Қырық шілтен әулиенің күш-қуатының демеуімен киелі Қазығұрт тауының басына тоқтаған. Күллі адамзат баласының алтын бесігі болған қасиетті мекенде осылайша тіршілік қайта жанданып, дүбірлі дүниенің көрігі қызған деседі.
«Халқымызда көнеден келе жатқан «Ғайып ерен, Қырық шілтен, Назарыңды салып өт. Тар жол тайғақ кешуде, Жәрдемдесіп алып өт» деген сөз бар. Сондықтан болар, бұл қасиетті жерге көбіне жұртшылық Ғайып ерен, Қырық шілтенге тәу ету арқылы Жаратушы Алладан медет тілеп келеді», – дейді шырақшы.
Ғылыми кітаптарда былай дейді: «Ғайып ерен – мұсылмандар арасында сопылық ілім ықпалымен тараған түсінік бойынша, ерекше қасиеттерге қол жеткізген әулиелер. Қазақ фольклорының кейіпкерлері әдетте Құдаймен қоса “Ғайып ерен, Қырық шілтен”, “Ғаусыл- ғиас”, т.б. әулие-пірлерді рухани көмекке шақырады. Жалпы дүниеде әулиелер иерархиясы бар. Солар арқылы Алла тағала жер бетіне билік жүргізіп, адамзатты жетілдіруге ықпал етіп отырады. Олар рухани билікке көтеріліп, құпия заңдылықты игерген. Ғайып ереннің негізгі сипаты және мақсаты – жанашырлық танығыш, адамдарға әрқашан көмекке келу, рухани жолға түскендерге жол сілтеп, бата беру, жолаушыға, қысылған адамға қол ұшын беру, т.б. Қыдыр (Хизр) да Ғайып еренге, оның ішіндегі қырық шілтенге (абдал) жатады. Қазақта “Қырықтың бірі – Қыдыр” деген сөз бар. Қыдыр – қырық шілтенді басқаратын кейіпкер болуы да мүмкін. Бұқаралық санада бұл түсінік өнделіп, көркемдік қиялға ұласып жататынына қарамастан, ислам ойшылдары Ғайып ерен идеясын жоққа шығармаған».
Аңыз бойынша, бұл киелі жердегі тастарда адамзат бастауының белгілері бар. Алдымен бірінші белгі «босаға» деп аталатын екі тастың арасынан өтеді. Бұл жерде көптеген белгілер бар, жеміс ағашы, ананың құрсағы, дастархан, дастархан басындағы пілдің, арыстанның, адамның т.б белгілер. Белгілердің ең үлкені екі тастан тұратын ата мен ананың белгісі, атаның белгісі шұрық-тесік – ананы барлық сыртқы қауіп-қатерден қорғап тұрады. Ата мен ананың тасын қосып тұрған «жастық» тас бар, «ата мен ананың басы тек жастықта түйіскен, жастықсыз ұрпақ тарамас еді» дейді шырақшы. Атаның белгісінде «атаның қолтығы», «атаның алақаны» белгілері бар. Атаның алақанына ер адамдар саусақтарын салып, сәлемдеседі, атаның қолтығынан өтеді. Ананың белгісінде «ананың шарасы», «ананың қамыры», «ананың сүті», ұл мен қыздың белгілері бар. Ата – от басы, ана – ошақ қасы. Ананың бауыр жағында төрт бөлікке бөлінген қазанға ұқсайтын белгі бар. Бұл – «төрт құбыламыз түгел, төрт түлігіміз сай болсын, қора малды болсын» деп тілек тілейтін жер. Одан сәл әріректе нәресте белгісі бар. Нәрестелі, перзентті болғысы келгендер Алладан ниет етіп сұрайды.
Шырақшының айтуынша, бүгінде киелі мекен аумағы толық қоршалыпты. Онда күніне 200-300 адам келеді екен. Жаздың күндері олардың қатары арта түсетін көрінеді. Қазір мұнда киіз үй бар, асхана жұмыс істеп тұр. Таңнан күн батқанға дейін қызмет көрсетеді. Жергілікті кәсіпкер азаматтардың көмегімен арнайы құрбан шалып, құдайы ас беретін ғимарат салынған. Шетелден де келетіндер көп. Әулие басында тастардың арасынан өсіп шыққан бір түп киелі тұт ағашы бар. Бұл арада зиярат етушілер құран оқып, дұға қайырады. Содан кейін биіктігі он метрдей, ұзындығы жиырма метрдей шамасындағы «Ата» және «Апа» деп аталатын қатар тұрған алып тастардың алдында түнейді. Олардың арасынан өтейін, бар күнәм кешірілсін деп үйден ниет етіп шыққандар өтеді деседі, тастар арасындағы тесіктен кісіге қиянаты бар күнәһар адамды өтерде сыққан секілді сезіліп, әруақтар қысқандай болып, оның жолын буады дейді. Ондай жағдайда ол кісі тобаға келіп, құрбандық шалып, әулие басында құран оқытып кетуі керек екен.
Сәбит Тастанбек
