Күні кеше Түркістан қаласында қазақ күресінен ересектер арасында Қажымұқан Мұңайтпасовтың жүлдесіне арналған Азия кубогы аяқталды. «Түйе балуан» атанған батысқазақстандық Темірлан Көлбай бас жүлдеге ие болып, «Нива» автокөлігін жеңіп алды.
Екі күнге созылған дүбірлі додада қазақстандық балуандар өз мықтылықтарын көрсетіп, Азия құрлығы бойынша теңдессіз екендігін көрсетті. Кезінде халқымыздың атақ-даңқын күрес арқылы бүкіл әлемге танытқан Қажымұқан Мұңайтпасов та талай жеңістің шыңына жетті. Биыл кең көлемде ұйымдастырылған бұл Азия Кубогында «Түйе балуан» атанған талантты балуан Темірлан Көлбай көпшіліктің ыстық ықыласына бөленді. Ал Алматы облысының өкілі Мади Еділбаев күміс жүлдегер атанса, қола жүлдені Абай облысының мақтанышы Әсет Ахметжанов қанағат тұтты. Жеңімпаздар мен жүлдегерлерді Түркістан облысының дене шынықтыру және спорт басқармасының басшысы Қанат Жолдықараев пен күрестің білікті маманы Қуат Байходжаев, сонымен қатар қазақ күресінен Қазақстан Республикасының мемлекеттік жаттықтырушысы Жеңіс Биткөзовтер марапаттап, таланттыларды танытты. Айта өтерлігі, аламан күрес додасының бас жүлдесіне Ордабасы ауданының әкімі Нұрбек Бадырақов демеуші болып, ордабасылықтар атынан автокөлікті сыйға тартты. Осылайша, қазақ күресінің жаңғыруына үлесін қосты.
Қазақ күресі ассоциациясы өкілдерінің айтуынша, Қажымұқан атындағы Азия Кубогын жыл сайын дәстүрлі түрде ұйымдастыру жоспарланып отыр.
Күрес демекші, Қазақ қазақ болғалы балуандық белдесу қазақтың ұлттық өнерінің төресі саналып келеді. Ал осы күрес арқылы қазақты алғаш әлемге танытқан «Күш атасы – Қажымұқанды» әр қазақтың баласы біледі десек, еш артық айтқандық емес.
Қазақта Қажымұқанды кім білмейді. Халқымыз «күш атасы» деп басқаны емес, дәл осы Қажымұқанды атаған. Оның тұтас ғұмырын күрес өнеріне арнаған қазақтың мақтанышы, алып күш иесі екенін әдеби-тарихи кітаптардан оқитынбыз. Ол күрес өнерінің бірнеше түрін жетік меңгерген, әлем чемпионы атағына қол жеткізген тұңғыш қазақ батыры. Заманында 54 мемлекетте додаға түсіп, 48 медаль олжалаған Қажымұқандай мықты XX ғасырдың басында түркі халықтарының ішінде қазақта ғана болыпты. Мұны ерлік демей не дерсіз.
Қара күшімен жұмыр жерді мойындатқан балуан қандай болған? Ол нендей ерліктер жасаған? Міне, бұл сұрақтарға Темірлан елдімекенінде орналасқан Қажымұқан музейінен толық жауап алуға болады. Үш мыңнан астам жәдігері бар музейге таяуда арнайы бардық. Музей Түркістаннан 100 шақырымдай жерде, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» автожолының бойында орналасқан. Туристерге әбден қолайлы. 2001 жылы халық демеушілігінің және күш атасына лайықты құрмет деп біліп жекеше демеушілік еткен ел азаматтарының арқасында ұлттық нақышта салынған арнайы жаңа ғимарат еңселі екен. Бүгінде Қажымұқан атындағы облыстық спорт мұражайы мемлекеттік мекемесі болып құрылып халыққа кеңінен қызмет етіп келеді. Музейдің ішкі көрінісі де жанға жайлылық сыйлайды. Балуанның үй жиһаздары, ыдыс-аяқтары тұр. Көрпе-төсегіне дейін осында. Аяқ-қолымызды жазып, күш жинап, өзіңді балуанның құтты шаңырағының төрінде отырғандай сезінеді екенсің. Музейдің шаңырағы іштен қарағанда күмбез болып келеді де, сырттан жерді, елді жаудан қорғап өткен қол бастаған сарбаздардың, хан, бектер мен батырлардың шатырындай үшкірленіп жабылған. Ішкі залдың дәл ортада ойып түсірілген цирк аренасы іспеттес құрылысынан қазақы сал-серіліктің, спорттан балуандық өнердің символын байқауға болатындай.
Саракикидің «көзін көрген» жәдігер
Музейдің Темірланнан ашылуы да бекер емес. Тарихи деректерден байқайтынымыз, балуан бабамыздың өмірінің соңғы жылдары Оңтүстікте өткені белгілі. Қажымұқан 1948 жылдың 12 тамызында, 77 жасында қайтыс болып, осы Темірланнан бес шақырым жердегі Қажымұқан ауылында жерленген, қабірінің басына кесене орнатылған. Баһадүр бабамызға арнап Темірлан ауылында алып ескерткіш те бой көтеріпті. Қажымұқан 1871 жылдың 7 сәуірінде қазіргі Ақмола облысының Қараөткел ауылында дүниеге келген, дегенмен Қажымұқанның қай жылы және қай жерде дүниеге келуіне байланысты басқа да пікірлер бар. Өзі кіндік қаным тамған Ақтөбе ауылы (Түркістан облысы, Отырар ауданы) деп отырады екен.
Ресми құжаттарда көрсетілгендей емес, Қажымұқанның дүниеге келген жері Отырар ауданы Шәуілдір ауылы екенін ел іші, тіпті, ұрпақтары айтып қана қоймай, осы деректі ақиқат деп санайды. Бірақ, Қажымұқан мұражайы аталып кеткен мекеменің директоры Гүлдария Райымбекова:
– Қажымұқанның қай жерде дүниеге келгеніне дау тудырудың қажеті жоқ. Менің ойымша, ол Қазақстанның қай жерінде туса да, қазақтың атын әлемге танытты, – дегендей уәж айтады.
Алыптың абақтыдағы жылдары
Белгілі жазушы Асқар Сәбитов балуанның өмірін терең зерттеп жүрген азаматтардың бірі. Айтары мол қаламгер.
Оның айтуынша, «Қажымұқанның басына үйірілген қара бұлт әлі сейілмей тұрғанда» деп батылдық танытуымыздың өзіндік себебі бар. Өйткені ол заман – күш атасын күңіренткен сор заман еді ғой. Ішкі істер халық комиссариаты (НКВД) тарапынан балуанның қуғынға ұшырауының себебі Қажымұқан жөнінде жазылған ғылыми-зерттеу еңбектерде жұқалап болса да көрсетілгені рас. Қажымұқан – өмірінде 3 рет түрмеге түскен адам. Біріншісінде – Колчак түрмесіне, екінші және үшіншісінде де сол Омбы қаласындағы, бірақ, большевиктер, яғни, қызылдар түрмесіне. Екеуінде де оның бостандықты, қазақтардың қолы теңдікке жетуін аңсағаны, сол мақсаттың орындалуы жолында алашшылардың идеясымен «ауырғандығы» кінәлі болса керек. Әрине, бұл мінез бен сезім Колчак пен қызылдар өкіметінің екеуіне де ұнаған жоқ. Олар өзіндік пікірі мен мақсаты бар, сөзі мен қарекеті үйлесім тапқан, халық арасында абыройлы, әрі, беделді Қажымұқаннан өлердей қорықса керек. Соның салқыны әлі де тарқамай келе жатыр.
Бір қарағанда, қазақтың балуандық өнерінің пірі Қажымұқан өзінің ұлттық тұғырында табан тіреп тұрған сияқты. Ол жөнінде деректі-көркем кітаптар мен фильмдер, ғылыми зерттеу еңбектер жарық көріп, қаншама қалада ескерткіштер мен мүсіндер тұрғызылды. Мекемелер мен стадиондар, ауылдар Қажымұқанның атымен аталды. Ірі қалалар мен кенттерде оның аты-жөнімен аталған көшелер де бар. Мектеп оқулықтарына да енгізілген: әрі, оқушылардың ашық сабақтарының да тақырыбы. Бірақ, осылардың барлығы Қажымұқанның шынайы табиғи тұлғасын жасап, мінезін таныта алды ма? Қазақтың қара домалақ балаларына үлгі-өнеге болатындай оның ұлттық-ғылыми, деректі, көркем тұлғасы ұлттық деңгейде жасалды ма?
Қажекеңнің колчакшылдар тарапынан бірінші рет түрмеге қамалуы – «большевиктерге іш тартқандығы» деп түсіндіріледі. Балуан «Үш жүз» партиясының шырмауына ілігіп, кезінде «Алаш» газетінің және осы партияны құрушылардың бірі Көлбай Төгісовпен бірге 1919 жылы абақтыда отырады. Көлбай қамауда қаза болады да, Қажымұқан қашып құтылады. Қашуды ұйымдастырып, Қажекеңді құтқарған кімдер? Олардың аты-жөндері белгілі ме? Барлық зерттеу еңбектерде, мақалаларда Қажекең өмірінің осы тұсы беймәлім боп қалған. Бұл жайлы М.Тәнекеев «Сарыарқа» газетінде жарияланған мақаланы тіліне тиек етіп, былай дейді: «…Қажымұқанға мақаланы бастан-аяқ оқып берді. «Алаштың асқар белдей ерлері» дегенде Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев және басқалары сияқты жайсаңдары көз алдына келіп, Қажымұқан қатты ұялды. Өмірінде бірінші рет ел бетіне қараудан ұялды. Иә, ағайынды Есіркеповтердің айтқандары дұрыс екен-ау. Көлбайдың аса ірі тұлға екенінде күмән жоқ. Бірақ, дарынды ақын Мағжан, немесе ақыл ойдың алыптары Әлихан мен Ахмет одан кем бе? Олардың арасын ажыратып, түсінуге оның білім өресі жетпеді. Ой тығырығына тірелген Қажымұқан бәрін тастап, Петербургке, балуандар ортасына тартып кеткісі келді» (128-бет).
Отыз жылдан астам Қажекеңнің өмірін зерттеген Мұратхан марқұмның дәл осылай жазуында үлкен мән-мағына бар. Осындайда «кешегі батыр – бүгінгі балуан» деген қазақтың өрелі сөзі ойға оралады. Автордың осы сөзінің астарында Қажымұқанның «саясатпен айналысып нем бар еді? Балуандығымды, цирк өнерін кәсіп етіп жүре бермедім бе?» дегендей ой, өкініш жатыр. Бірақ, халық үшін еңіреп туған ердің басқа жолға түсуі мүмкін емес болатын. М.Тәнекеевтің еңбегінде Қажымұқанның әркімнің жетегінде кете беретін адам емес екені анық көрінеді. Дәл осы арасын М.Тәнекеев тұспалдап жазған. Әлде, Қажекеңді Алаш идеясынан, шынымен, аулақ ұстағысы келді ме екен? Не үшін балуанға Алаш идеясын жұқтырмайды. Назар аударайықшы:
«Сіз, балуан аға, он сегізінші жылы большевиктерге қарсы болдыңыз ғой?» – деп тергеуші бірінші сұрағын төтесінен қойды.
Осыдан соң ғана, балуан желдің қайдан есіп тұрғанын пайымдай бастады. Колчак түрмесіне қамалған ескі істерін қозғап отыр деп ойлады ол осыдан жиырма жылға жуық бұрын болып өткен дүрбелең оқиғаларды еске алып.
– Еш уақытта большевиктерге қарсы болған емеспін, керісінше, біз алашордашылармен тіл табыса алмадық.
– Иә, солай болған да шығар, батыр. Бірақ сіздің адамдардың ұлтшылдық жоспарлары, түркі халқын біріктіру жоспары болды ғой. Сонда Совет өкіметін орнатқан орыс большевиктерін қайда жібермек болдыңыздар?». (148-бет).
Бұл – Қажымұқанның үшінші рет түрмеге қамалғандағы Совет тергеушісінің алған сұрақ-жауабы. Осы кітапты оқу барысында балуанның Колчак түрмесіне 1 рет, ал Совет түрмесіне 2 рет қамалғанын білдік. Біріншісі және үшіншісінде қашып шықса, екіншісінде 6 ай отырған. Бұл жөнінде Мұратхан Тәнекеев былай деп жазады: «Шынында да, Қажымұқан біраз жылдар бойы қазіргі жағдайды пайдаланып, өз мансабы үшін басқаларды құрбандыққа шалудан тартынбаған әлдебір сұрқиялардың түртуімен НКВД-ның бақылауында болғанын сезбеген еді. Бұл кезде балуан күресті де, циркті де тастап, Омбы облысы, Дробышев ауданындағы «Жаңа жол» колхозында жылқышы боп жүрген. НКВД қатардағы колхозшының үстінен «патшаның өз қолынан награда алған» – деген айып тағып, іс қозғаған болатын. Олар патша ағзамның балуанға қырық сегіз рет өз қолымен награда тапсырудан бас тартқанынан хабарсыз еді» (149-бет).
Қажымұқанның француз, американдық, джиу-джитсу сынды күрестің үш түрінен Әлем чемпионы екені спортшылар қауымына аян. Француз күресі деп жүргеніміз – қазіргі грек-рим күресі, ал, американдық күрес – еркін күрестің бір түрі. Сонда еркін күрестен қазақ арасынан шыққан тұңғыш Әлем чемпионы Қажымұқан болып шықпай ма?
Жазуышының мәлімдеуінше, Қажымұқан өмірінің зерттелмей, зерделенбей, әділетті бағасын алмай жатқан тұстары әлі көп. Оның спорттағы табыстары мен адамгершілік жолындағы ізгілікті істерін ұрпақ тәрбиесінің кәдесіне жаратса, нұр үстіне нұр. Сондықтан, Қажымұқанды шұқып-шұқып зерттеп қана қоймай, «қажымұқантану» ғылымын қалыптастыру қажет.
Мұржайдың қызметкері, балуанның немересі Перизат Қажымұқанованың айтуынша, музейге жылына 10 мыңнан астам турист келеді екен. Онда Қажымұқанның тарихи суреттерімен, оның ұрпақтары туралы мәліметтермен де кеңінен танысуға болады. Балуан мінген жайдақ арбаның төрт доңғалағы, бас киімдері, қартайған шағында киген ұзын етек көйлегі мен шалбары тұр. Сұрап білсек, ол көйлек-шалбардың да тарихы қызық екен. Қажымұқан 1945 жылы һакім Абайдың 100 жылдық мерейтойына Семейге барады. Сонда жергілікті халық балуанның көйлек-шалбарын тәбәрік деп шешіп алып, орнына жаңасын өлшеп-пішіп тігіп берген (кейіннен семейліктер оның түпнұсқасын музейге тапсырғанды жөн көрген). Сондай-ақ, бұл жерден балуанның 75 жасында көтерген тасын көре аласыздар. Салмағы – 350 келі. Мұражай залында ел спортының нығаюына зор үлес қосып, намысты қолдан бермей әрдайым жеңіс тұғырында көрінген қазақ спортының және аудан, облыс спортының майталмандарына арналған, сол кісілердің жеткен жетістіктерінен және жеке заттарынан жинақталған «Қажымұқанның ізбасарлары» бұрышы ашылған екен.
Музейде балуанның кезінде пайдаланып тұтынған тұрмыстық заттары, киген киімдері, әлемдік сайыстардан жеңіп алған алтын-күміс орден-медальдарының бірнешесі тұр. Нақты айтқанда, екі ордені, екі медалі бар. Қалған медаль-ордендерінің жоғалуына қатысты жорамал да көп. Айтпақшы, көне жәдігердің ішінде Қажымұқанның 1912 жылы әйгілі жапон Саракики Жиндофуды алып ұрған сәтінде марапаттаған медальдің түпнұсқасы көзге оттай басылады. Музей қызметкерлері бізге ықылас танытып, бұл тарихи медальмен естелік суретке түсуге рұқсатын берді. Қолға ұстап көргеннің кереметі бөлек емес пе. Кеудеңді мақтаныш кернеп, бойыңды намыс буа ма, әлде бойыңа жігер беретіндей ме, әйтеуір, аударып-төңкеріп қызыға қарадық. Мың болғыр әпкелерімізге алғысымызды жаудырдық.
Медаль туралы айтып қалдық. Мына дерек те қызық. Мәліметтерге сүйенсек, өз заманында балуанның әкесі Мұңайтпас қайтыс болып, Қажымұқанға елге оралу керек болады. Бірақ, қолында қайтарға қаражат болмағандықтан, эстон балуаны, досы Шульцке кепілге біраз медалін тастап кеткен.
Жәдігерлерді тамашалай жүріп, осы тұста музейдің ғылыми қызметкері Гүлзира Әшірбаеваның әңгімесін тыңдадық: «1993 жылы Санкт-Петербургте «Спортивный трофей» деген атпен жәрмеңке өтеді. Эстон балуаны Шульцтің ұрпақтары осында келіп, Қажымұқан бабамыздың орден-медальдарын аукционға шығарған. Оны белгілі қажымұқантанушы Әлімқұл Бүркітбаев жеке қаражатына сатып алып, кейіннен осы мұражайға тапсырды», – дейді Гүлзира ханым. Ендігі бір деректерде келтіреді, балуан ордень-медальдарын Арыстың жағасына лақтырған екен. Себебі, патшаның орденьдерін тақты деген айыптау көргендіктен. Бұл орайда қажымұқантанушы Ғазизбек Тәшімбайдың да айтары бар. «Кеңес одағы орнаған кезде балуанды патшаның адамы деп қудалаған кездер болған. Тіпті, 6 ай абақтыда жатқан. Міне, сол кезде 48 елден алған алтын-медальдары, мақтау қағаздары қолды болған», – дейді ол.
Балуанның өміріне қатысты қызықты деректер қаншама! Қысқаша тоқталайық. Мәселен, күш атасының салмағы жөнінде. Кезінде мақтан үшін, жастарды спортқа баулу үшін салмағын көтеріп айтатындары болған екен. Шындығында қандай? Балуан өмірін зерттеуші Ә.Қоңыратбаев әдейі іздеп барып, 1946 жылы Қажымұқанмен (1948 жылы дүние салды) кездескенде тұлғасын өлшеп, анықтама берген. «Онда Қажекеңнің салмағы – 174 кг., бойы – 195 см», – дейді. Ал Қажымұқанның жас кезінде күресіп жүрген кездегі салмағы 200 келіден астам болыпты.
Орайы келген соң айта кеткеніміз жөн болар. Күш атасы Қажымұқан мен «Чемпиондар чемпионы» Поддубный күрескен бе? Бұл сұраққа өткен тарих не дейді? Бір деректе Жапонияда екеуі бірін бірі ала алмай бірнеше күн күресіпті. Ал 1913 жылы Парижде өткен әлем біріншілігінде Қажымұқан достықтың белгісі ретінде, Иван Поддубныйға жеңісін сыйлап та жіберген.
Қажымұқан Мұңайтпасұлының кіндік баласы Рахат Барысұлының дерегіне сүйенейік: «…Берлинде болуы керек. Халықаралық турнир ғой. Екеуі жеңіп шыққан. Поддубный мен Қажымұқан. Қарсылас қалмайды. Бәрі екеуі күрессін дейді. Ең бірінші Қажымұқан оны аяғынан көтеріп, мойнына отырғызып, аренаны бір айналып келіп жерге қойған. Поддубный да солай істеген. Халық тұрып, екеуіне қол соққан».
Қажымұқан боз кілемге шыққан кезде «мен өз ұстазыммен күреспеймін», деген. «Онда залдан шық», десе, «Залдан шықсам шығайын, бірақ күреспеймін», деген. Сонда Поддубныйдан сұхбат алыпты. Ол «Қажымұқанның күші менен басым», деп жауап беріпті. Жоғарыдағы пікірді баспасөз бетінде айтқан Қажымұқан Мұңайтпасұлының шөбересі Қуаныш Ескермес. Жалпы Қажымұқан досын ылғи «Ваня» деп сыйлап өтіпті. Поддубный соғыс біткен жылдары аштан, таршылықтан дүние салған дейді деректерде. Өмірден өтер шағында: «Қазақстанда Қажымұқан деген досым бар еді, соған апарыңдаршы», – депті.
Боз кілемде талай мәрте қарсылас болса да заманында екі балуан айнымас дос болған деседі.
Қажымұқан кәсіпқойлар арасындағы классикалық күрес бойынша әлем чемпионаттарында бірнеше дүркін (1908, 1909, 1911, 1913 және 1914 жылдары) жеңіске жеткен.
Ол поляк қызымен отау құрған. Омбыда мешітке апарып, оған Бәтима деген ат беріп, мұсылман дініне кіргізген. Қажымұқанның әр түрлі уақыттарда төрт әйелі болған, олардан төрт ұлы (Халиолла, Ғабдолла, Айдархан, Жанаділ) және үш қызы (София, Азия және Рашида) бар. Сол төрт әйелден тараған ұрпақ қазір Омбыдан бастап, Ақмола облысында, мынау Түркістан мен Шымкентте өмір сүріп жатыр. Қажымұқан немересі Шаттық Қажымұқанов карате-до бойынша халықаралық дәрежедегі спорт шебері. 2002 жылғы Азия ойындарының күміс жүлдегері. Бақытжан Қажымұқанов атты басқа немересі белгілі композитор.
Алаштанушы ғалым Тұрсын Жұртбай Қажымұқанның «Алашордашылардың» рухани демеушісі болғанын алға тартады. Сондай-ақ, «Алашорданың» барлық жиындарына қаржылай көмек берген екен. Әлихан Бөкейханов, Міржақып Дулатов, Жүсіпбек Аймауытов, Халел Ғаббасов сияқты тұлғалармен өте тығыз қарым-қатынаста болған.
Бүгінде Түркістан облысында Қажымұқан турнирі 1964 жылдан бері тұрақты өткізіліп келеді.
Айтпақшы, таяуда шілде айының соңында Ордабасы ауданына арнайы іс-сапармен ҚР Ұлттық экономика вице-министрі Бауыржан Омарбеков келді.
Сапар барысында вице-министр аудан әкімі Нұрбек Бадырақовтың жол бастауымен құрылысы тоқтап тұрған Қажымұқан Мұңайтпасұлының мемориалдық кешенінің құрылыс алаңының жоба-жоспарымен танысты.
«Министрліктің бюджеттік комиссия отырысында аталған мемориалдық кешен құрылысына қажетті қаржы мақұлданбай қалды. Ендігіде аудан әкімдігі тарапынан мемориалдық кешен жобасын спорттық комплекс ретінде қайта қарап, ұсыным берген жағдайда министрлік республикалық бюджеттен қолдау көрсетуге дайын», деді Бауыржан Бақытұлы.
«Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автожолының бойында орналасқан кешенге жиналған ауданның ардагерлері, зиялы қауым өкілдері мен спорт жанашырлары Қажымұқан ауылдық округіне ат басын бұрған вице-министрді Күш атасының атындағы кешенге қолдау көрсетуге шақырды.
Аудан басшысы Нұрбек Бақтыбайұлы бұл мемориалдық кешеннің аудан жастарының спортпен айналысуына таптырмас алаң екендігіне тоқталып, болашақ әлем чемпиондарын шығаруға, ұлт спортын ұлықтауға арналған инвестициялық жобаға салалық министрлік тарапынан қолдау көрсетілсе, – деген ойын айтып өтті.
Кездесу қортындысы бойынша аудан басшысы алдағы уақытта мемориалдық кешен жобасына құрылыс талаптарына сай қайта өзгерту енгізіп, Ұлттық экономика министрлігіне жолдайтындығын жеткізді.
