Түркістан облысында туризм саласын дамыту мақсатында тарихи орындарды қалпына келтіру үшін арнайы бағдарлама дайындалып, кезең-кезеңімен іске асырылып келеді. Бүгінгі жазбамызда өңірдегі туристік орындардың бірі – Домалақ ана кесенесі туралы баяндамақпыз.
Өз заманында даналығымен, әулиелігімен, тапқырлығымен даңқы шыққан Домалақ ана кім? «Домалақ ана» атауы неден шыққан? Алдымен қысқаша тарихына тоқталайықшы.
Домалақ ана, Шайхы Мизамбекқызы Нұрила (1378, Түркістан – 28.05.1456, қазіргі Бәйдібек ауданы аумағы, Балабөген өзені) – есімі ел ұранына айналған абыз аналардың бірі. Бәйдібек бидің үшінші әйелі, Албан, Суан, Дулаттың анасы. Түркістандық Мақтым Ағзам қожаның немересі. Әкесінің есімі – Әли Сылан, анасының есімі – Нұрбике. Нағашы ағасы Уәйіс хан Моғолстанның ханы болған.
Домалақ ананың әкесі Әмір Темірдің әскерінде қызмет етіп түзде жүреді, ел анасы ерте қайтыс болып, жетім қалады. Сөйтіп Нұрила атасы Мақтым Ағзам қожаның қолында тәрбиеленеді. Кейінірек Бәйдібек бидің шақыруымен Мақтым Ағзамның отбасы Қаратау маңына көшіп барып қоныстанады. Мақтым Ағзам жаңа қонысында мектеп-медресе ашып, мешіт салдырады. Осында жүріп бой жеткен Домалақ ана атасы Мақтам Ағзамның өсиетімен 19 жасында (1397ж) Бәйдібек биге тұрмысқа шығады.
Домалақ ананың даналығы, әулиелігі, тапқырлығы жайындағы әңгімелер ел арасында кең тараған. Соның бірі – «Домалақ ана» атауы жөніндегі ел аузында айтылатын аңыз. Ел ішіндегі деректерге қарағанда Домалақ анаға «Диһнат мама» деген атауды түп тегі түрікпен Қара хайдар деген кісі оның даналығына тәнті болып қойған екен. Тағы бір деректе, Нұриланың көреген қасиетін құрметтеген ұрпақтары сол заманның өзінде-ақ оның атын атамай, жаратылысынан бойы аласа болғандығына қарағанда «Домалақ ана», «Домалақ ене» атап кеткен дейді. Ел арасындағы аңыз осындай.
Бірақ… Белгілі қаламгер Әбдінағым Көшеров «Қазақ әдебиеті» газетіне шыққан «Домалақ ана: дерек пен дақпырт» атты мақаласында былай дейді:
«…Біреуді сынағанда оның кемшілігін айтып, «ұзынтұра, тапал, төртпақ, сопақ, домалақ» деп кемсітеді. Бұл қасиетті Нұрила анамызға жарасатын ат емес. Сондықтан бұндай атты баяғы ілгеріректе өткен мезгілдерде бір қиямпұрыстың көре алмай жолдан қосқан, бұрынғы «домуллаһ» атын әдейі өзгертіп айтып, елге жайғаны даусыз. Ол аз болғандай кейінгі кезде «Домалақ ана» деген есім «парсының «Диһнат маме» деген сөзінің өзгерген қазақшаланғаны» деушілер шыға бастады. Тіпті «Нұрила ана» кесенесіне барған шетелдік саяхатшыларға да солай деп түсіндіріп те жүр…
«Домалақ» сөзінің төркіні тіпті басқа жақта жатыр. Бұл сөз анамыздың дін қағидаларын берік ұстауында, діни сауатын айналасындағы халыққа шашуында, сол кезге тән медресе ашып, елдің балаларын оқытуында және ақиқат жолын бек ұстап, адамгершілік тұрғыдағы халық алдындағы беделінде. Ондай адамдарды діни сөзбен «домуллаһ» дейді».
Осы сөзіміздің растығына дәлел ретінде, ақпарат кеңістіктерінен, кітаптардан, т.б. құжат көздерінен көптеген мысалдар мен үзінділер келтіруге болады. Соның бірлі-жарымы: «…Бір кез әкесінің аты «Бердімбет бабасының Түркістанның өзінен дамулла алдырып, кітапқа қаратып, Мұртаза қойылғанынан қуат алып…» (Ш.Мұртазаев)
Міне, осы келтірілген үзіндіден «Домалақ» сөзінің «Домуллах» терминінен шыққанына мен сенімдімін. Домуллах сөзі домалақ сөзіне айналуы оңай. Оның үстіне қазір де, бұрындары да домуллахты дамыллах, домулла, дамылла, домла деп әр жерде әрқалай айтып жүр. Домуллахтың домулла болып айтылуы «Аллах» сөзінің «Алла» болып айтылуындай. Әбілдә, Абдулла, Әбділда есімдерінің түп атасы Абдуллах. Осы мысалдағы секілді.”
Ел аузында Домалақ ана жайында аңыз-әңгіме көп. Солардың бірі мынадай: Соның біріне зер салайықшы. Бірде Сайрамда жатқан Бәйдібек байдың жылқысына көз тігіп Қара Қайдар деген қарақшы келеді. Бұл уақытта Бәйдібек елде болмай шығады. Қарақшымен ере келген оншақты жігіт бұлақ басында отырған жалғыз үйге ат басын бұрады. Ішіндегі біреуі бұл үйдің кімдікі екенін, Бәйдібектің жайы екенін білген соң оның қайда кеткенін сұрай жөнеледі. Шөлдеп келгендерін айтып, сусын сұрайды.
Нүрила оларға ешкінің айранын ұсынады… Қара мұртты қарақшы сусынды қанағат тұтпай, күлше дәметеді. Ал Нүрила болса дәмді күлшені өз емшегінің сүтіне илеп пісірген екен.
Мұны естіген қара мұртты «Сіз бізге ана, біз сізге перзент боп қалдық қой! Сізді ұмытпаймыз», – дейді. Осы кезде жанындағылар бірден Бәйдібек байдың жылқысының жөнін сұрастырады. Бір қауіпті сезіктенген Нүрила оларға жылқыға шауып, әуреленбеулерін ескертеді.
Қарақшылар өзенге барса, Боралдай суы кенересінен асып, бұрқырап жатады. Олар өзен жағалап өткел іздеп, ары өтетін жол таппайды. Суға түсіп кетіп, аттарынан айырылады. «Әлгі кемпір тегін адам емес екен. Барып кешірім сұрайық», – деп қарақшылар Нүрилаға қайта соғады. «О, қасиетті Ана, кешіріңіз! Айтқаныңызды тыңдамай осынша пәлеге ұшырадық! Оң батаңызды беріңіз, елімізге қайтайық!» – деп жалбарынып, жалпаяды.
Әлгі қарақшылардың қолбасшысы: – Диһнат мама! – деп оған тағзым етіпті. – Сіз маған шын ана болдыңыз. Нағыз әулие екенсіз – деп, өле-өлгенше Нүриланы «Диһнат мама» деп атап өтеді. Міне, осы оқиғадан кейін, Бәйдібек бидің кіші әйелі Нүрила «Домалақ ана» атанып кетіпті.
Тағы бір қызық дерек. “Бәйдібек өз заманында асқан бай адам болған. Бірде қалың жау Қаратау жонын жайлап отырған Бәйдібектің ауылын шауып, сан мың жылқысын айдап кетеді. Бұл уақытта Бәйдібек ауылда болмаған екен. Содан жау шапты деген хабардан соң, Бәйдібек елден жасақ жиып, қасына алты ұлын алып, жауға аттанғалы жатқанда Нүрила: «Бай-еке, жылқының иесі құла айғыр қолда қалды. Алты күннен кейін жылқы жауға қайыру бермей-ақ өзі ауылға келеді. Жауды қумаңыз, осы тілегімді беріңіз!» – деп өз отауының белдеуінде байлаулы тұрған, асау айғырды көрсетіпті. Бірақ жауға кектенген батыр алған бетінен қайтпай, жолға шығып кетіпті. Дегенмен, Бәйдібек жасағы қалың жаудан ойсыра жеңіліп, алты баласынан айырылады. Арада алты күн өткенде шығыстан Бәйдібектің қалың жылқысы көрінеді. Жаудан өзім айдап келе қоям деген тілегі болмаған Бәйдйібектің жылқысын Домалақ ана үйде отырып-ақ, түгел қайтарып алса керек”.
Келесі бір аңыз мынадай: Бірде Домалақ ананың әкесі Мақтым Ағзам сопы түс көріпті. Түсінде Қожа Ахмет Иассауи былай деп аян береді: «Жалғыз немере қазыңа әулиелік дарып, бақ қонады. Оның білегінен кім ұстаса, сол адамға некесін қиып қос, үбірлі-шүбірлі, бақытты болады». Ояна келсе, түсі екен. «Иә, құдайым, осы түсімді пайғамбар жорып, Нұрила қызымды бақытты қыла көр, әумин» деп бата қылыпты. Бұл кезде Нұриланың сегіз жасқа толған кезі екен, мешітте дәріс тыңдап жүреді. Ал оның жасы он төртке толғанда оның алдыңғы өмірінде бірден-бір қатысты бір оқиға болады. Бір күні Нұрила құдықтан су алуға барады, шығырды ағытып, қауғаны құдыққа тарта бергенде, шығыр ағытылып кетіп, қыз қауға-мауғасымен қоса терең құдыққа түсіп кетеді. Оны сол маңайда ойнап жүрген балалар сыртынан байқап қалып, дереу ауылға хабарлайды. Елдің бәрінен бұрын Бәйдібек жүгіріп келіп, құдықтың түбіне еңкейіп қараса, қыз қауғадан ұстаған қалпы су бетінде қалқып тұр екен. Нұрила, қауғадан мықтап ұста, мен тартып шығарайын, – деп айқайлайды да, шығырды бұрайды. Қыз құдықтың аузына жеткенде, Бәйдібек оның білегінен ұстап тартып, шығарып алады. құдықтың мұздай суына әбден тоңып, дірдектеп тұрған қызды ол шапанына орап, көтеріп алып, атасының үйіне апарады. Зухра әжесі жік-жапар болып, ыстық сүт беріп, немересінің асты-үстіне түседі. Ертеңіне Түркістаннан Мақтым атасы оралады. Болған оқиғаның естіген соң, құдықтан қалай шығарып алғанын нақтылап біліп алмақ оймен: Шырағым, Бәйдібек батыр сені құдықтан қалай алып шықты? – деп сұрайды.
Ол маған «қауғадан мықтап ұста» деді. Мен ұстадым. Содан сол ол құдықтың аузына жақындай бергенімде, білегімнен ұстап шығарып алды. Сөйтіп өзінің шапанына орап, үйге алып келді.
Ендеше, балам, сені сол батырға ұзатамыз. Өзіңе айтып едім ғой, мен түс көргенмін деп. Түсімде Қожа Ахмет бабам немереңнің білегінен кім ұстаса, соған бер, балалы-шағалы, бақытты болады деп аян берген болатын. Соның мезгілі жеткен тәрізді. Иә, балам, бағың жансын! – деп Мақтым атасы немересінің маңдайынан сүйеді.
Сол әулие баба аян бергендей, келесі жылы Нұрила Бәйдібек биге үшінші әйел болып тұрмысқа шығады. Ата салтымен үлкен той жасалады».
Даңқты қаһарман атамыз Бауыржан Момышұлы Бәйдібек баба мен Домалақ ана туралы қалам тербеген екен. «Бәйдібек балаларына енші бөлгенде, өзінің қатты жақсы көрген сұлуынан туған ұрпағына үлесті мол беріп, Домалақ ененің балаларына қалған ақсақ-тоқсақты қалдырады екен. Бұл аздай, Домалақ енені балаларымен жұртқа қалдырып, өзі басқа жаққа көшіп кетеді. Арада бес жылдай уақыт өткенде, баяғы ақсақ-тоқсақ, кәрі-құртаң малдың төлінен өнген төрт түлік көбейіп кетеді. Ал, шалғай жайылымға кеткен Бәйдібек болса үлкен жұтқа тап келіп, жоқшылықта қайтыс болаған екен. Мұны естіген Домалақ ене Бәйдібек бабаны арулап жерлеткізеді» – деп жазады Б.Момышұлы.
Бір күні Домалақ ана түс көреді, түсінде Бәйдібек баба қасына шақырып жатыр екен. Бұл түстен соң, Домалақ ананы Ташкенттен Боралдайға көшірмек болады. Осылай жолға шыққан олар үш күн дегенде Бала бөгенге жетеді. Осы жерде Домалақ ана балаларынан «о дүниелік болып кетсем, Бәйдібекеңнің қасына қойыңдар. Егер жолда өлсем, ары-бері сүйремеңдер, сол жерге қойып, басыма белгі қоярсыңдар» деген тілегін айтады.
Домалақ ана өзеннен беті-қолын жуып, дәрет алып, кіші бесін намазын оқып, дұға етеді. Бетін сыйпап енді ұмтыла бергенде, орнынан тұра алмай, о дүниеге аттанып кете барады. Сөйтіп, 1456 жылдың 28 мамыр айында 78-ге қараған жасында қасиетті әулие ана Нүрила (Домалақ ана) дүниеден өтеді. Ал кесене болса, XI-XV ғасырлары бірнеше рет жөнделіп, 1966 жылы ақ тастардан қайта қаланған.
Кесенесі Немересі Дулат Бұхарадан Абдулла Шери ұстаны алдырып, Домалақ ананың басына төрт қанатты, төбесі күмбезбен көмкерілген кесене там (1456) тұрғызады. Домалақ ана кесенесі бірнеше рет бұзылып, қайта өңделген. 1957 ж. қайта жаңартылған кесене де көп уақыт сақталмаған. 1996 ж. Маңғыстаудан арнайы әкелінген ақ таспен жаңадан 12 м биіктікте сегіз жапырақты етіп өріліп, негізгі бөлігінің үстіне күмбез орнатылған. Бұл күмбез-зират елдің арнайы келіп зиярат ететін орнына айналған. Домалақ ана кесенесіне 2000 жылы айналасын көркейту-көгалдандыру жұмыстары толық аяқталған. Кесененің құрылысын жүргізуші және жобасын жасаушы сәулетшісі – Саин Назарбеков.
Дегенмен Елтай қажы Мырзайұлы 2011 жылы шыққан «Ұрпақ бойтұмары» кітабында Астанадан келген лауазымды азаматтың кесененің мүшкіл халін көріп, реніш білдіргенін жазыпты. Сөйтіп астаналық қонақ қасында болған жергілікті азаматқа кесенені жаңғырту керектігі жөнінде тілек-ұсынысын айтқан. Міне содан кейін Түлкібас ауданының «Құрметті азаматы», Ауған соғысының ардагері Орынбасар Лештаев Домалақ ана кесенесін жаңғырту жұмыстарын ұйымдастырады. Көпшіліктің қолдауымен кесененің іші-сырты қайта әрленіп, безендірілген күмбезі жылтыр металмен қапталады. Шымкент – Бәйдібек жолының бойындағы кесенеге бұрылыста «Домалақ ана Нұрила кесенесі» деген жазуы бар қақпа орнатылады. Оның екі жағы арнайы жасалған эскиз бойынша кірпіштермен өрілген.
Кесененің ішіне кіріп құран оқытып, асықпай аралап көрдік. Домалақ ананың құлпытасына «Мейірімің шуақ болып тарайды, бүкіл елің анамыз деп санайды. 1996 жыл қазан» деген Тұңғыш Президенттің сөзі тасқа қашап жазылыпты. Кесененің маңайы тап-таза. Арнайы күтіп ұстайтын қызметкерлер бар.
Саяхатшылар мен зиярат етушілерге айта кетсек, кесене облыс орталығынан 100 шақырым жерде орналасқан. Оған таксимен 1 сағатта жетуге болады.
Кесенеге жақын жерде Домалақ ананың бастауы бар. Оны күтіп-баптайтын шырақшының айтуынша, Домалақ ана Жарықшақ бабаны өмірге әкелерде қатты толғатып, өкшесін жерге қатты тіреген екен. Сонда өкшесінінің астынан су шығып, аман-есен босаныпты. Сол суға баласын жуындырып, өзі де тазаланады. Міне, содан бері бұлақ көзі тартылмай, келіп-кетушілердің зиярат орынына айналады. Бұлақ суының емдік қасиеті бар. Ел арасында оның суы көз, ішкі ағза ауруларына, қол мен денеге шыққан аллергия, қышыма, ұшық сияқты тағы басқа түрлі жараларға, аяқ-қол қақсағанда, елірме мен қояншық ауруына шалдыққандарға дауа болады деген сенім бар.
«Домалақ ана» кесенесінің шырақшысы жасы алпысты алқымдаған Сәттігүл Дәулетова есімді әпке екен. Өзі кесенеге жақын маңдағы ауылдың тұрғыны. Шырақшының айтуынша, кесенеге тек зиярат етіп қана қоймай, шет елдерден турист болып та келетіндер көп. Бірақ, басым көпшілігі дұға етіп, ниет етушілер. Наурыз айының соңынан бастап күн жылы уақытта келушілер саны еселей түседі. Ал қазір зиярат етушілер қатары сирей түсіпті.
Шырақшының асықпай әңгімесін тыңдадық. Ол айтады: Мұнда туристермен қатар жаңадан шаңырақ көтерген жастар да келіп, той арасында тәу етіп жатады. Дегенмен, жастың аты жас қой. Ондайда киелі жерде жүргенін ұмытып, ащы судан ұрттап келетіндер де кездесіп жататын. Сондай жастардың «гулянкасы» кезінде, ұмытпасам екі жыл бұрын-ау деймін, елімізге белгілі ұлт жанашыры қоғам қайраткері Оразкүл Асанғазы келіп қалды. Жастардың жат әрекеттеріне өкпесін білдірді, өздеріне де батырып ақылын айтты. Бойларыңды да, ойларыңды да таза ұстаңдар бүл жерде дегені есімде. Жалпы, ондай той шерулеріне соңғы жылдары тыйым салып жатырмыз. Бұл – киелі жер. Мұндай орынды қастерлеп, аялап ұстауымыз керек дейді шырақшы. Алып-қосары жоқ. Өте орынды пікір.
Тағы бір қызықты деректерге тоқталайық. «Домалақ анадан» тараған ұрпақтарының бәрі де білімімен, ақылымен ерекшеленіп, ел билеген. Жарықшақ деген ұлы Жетісу өлкесінің ұлысбегі болған. 1429 ж. Уәйіс хан қайтыс болып, әке тағына ұлы Есенбұға отырады. Сол күннен бастап Жарықшақ Есенбұға ханның бас уәзірі болады. Домалақ ана өмірінің соңғы жылдары Ташкент қаласында өтеді.
2017 жылы қазан айында Бәйдібек ауданындағы «Домалақ ана» кесенесі жанынан жаңа қонақ үй кешені пайдалануға берілді. Салтанатты шараға белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері қатысты. Қонақүй 80 адамға шақталған. Коммуналдық төлемақысы болмаса, басқа қызмет көрсету түрлеріне ақы алынбайды. Сапаржай мемлекет қаражатына емес, елдегі иманы берік, қолы жомарт азаматтардың демеушілігімен салынған.
1999-2005 жылдар аралығында композитор Д.Ботбаев өз шығармашылық жолының шыңында 2 акт, 8 көріністен тұратын «Домалақ Ана» операсын жазды (опера алғашқыда «Домалақ-Ене туралы аңыз» деп аталды). Опера либреттосын жазған М.Исақбай, Н.Оразалин. 2007 жылы Түркістан қалалық сазды драма театры Шерхан Мұртазаның «Домалақ ана» атты драмасын сахналады.
Нұрилә – араб сөзі, қазақша «Алланың нұры» деген ұғым береді. Домалақ ананың өзі Қожа руынан, түркістандық Мақтым Ағзам қожаның немересі. «Мұрын апамыз кімнің қызы» атты мақалада «Мақтым Ағзам Қожа Ахмет Иассауидің Гауһар деген қызынан тараған ұрпақ еді». Мақтым Ағзамның ұлы Әли сыман батыр Ақсақ Темірдің әскер басшысы еді. Әли сыман Нұрбикеге үйленіп, одан Нұрилә деген қыз туады. Әли сыман өзі жорыққа кеткенде қызы мен келіншегін Мақтымның қолына табыс етеді. Әкесі соғыстан келмей, шешесі Нұрбикені жылан шағып өлтіреді. Нұрилә Мақтым Ағзам мен оның бәйбішесі Зухраның қолында қалады.
Жалпы Бәйдібек атаның үш әйелі болған. Бірінші әйелінен туған Байтоқтыдан Түркеш (Сарыүйсін) дүниеге келсе, екінші әйелінен туған Жәлменбеттен Шапырашты, Ысты, Ошақты тарайды. Домалақ анадан туған Тілеубердіден Албан, Суан, Дулат тараған дейді. Қазіргі таңда Бәйдібектің Домалақ анадан тараған ұрпақтары Түркістан, Алматы, Жамбыл облыстарында қоныстанған. Шын есімі – Мизамбекқызы Нүрила. Нүрила алғашқы білегін ұстаған ер адам өмірлік жарым болады деген екен. Бірде құдыққа түсіп кеткен оны Бәйдібек білегінен ұстап алып шығады. Міне, Домалақ ана осылай Бәйдібек батырдың үшінші әйелі болады. Ол Албан, Суан, Дулаттың анасы атанған.
Сәбит Тастанбек
