Түркістан облысында еліміздің тарихы мен мәдениеті үшін айрықша маңызы бар сәулет және археология ескерткіштерінің үлкен шоғыры орналасқан. Тарихымызды түгендеп, тамырымызды танып, білуде халықтың өткен тарихынан нақты мағлұмат беретін археология ескерткіштерінің алар орны ерекше. Солардың бірі – Сайрам ауданындағы Ханқорған қалашығы.
Қалашық Мәдени деген ауылда орналасқан. Арыс өзенінің жағасында. Қоңыр тірлік кешіп отырған шағын елдімекен. Осында тарихи мәні маңызды көне Ханқорған қалашығы алыстан менмұндалайды. Ханқорған – қазақ халқының біртұтастығын сақтау жолында бар өмірін сарп еткен Абылай ханның Оңтүстік өңірдегі ордасы болған.
Былтыр Сайрам ауданының әкімі Ұласбек Сәдібекұлының бастамасымен Тарих ғылымдарының докторы, академик Бауыржан Байтанаев және осы жобаның жанашыры, композитор Қалдыбек Құрманәлі Ханқорған қалашығы орнында болып, алда атқарылатын археологиялық зерттеу жұмыстарын бірлесе пысықтады. Бауыржан Әбішұлы Ханқорған аумағынан X ғасырдағы монша, құбыр жүйелері, қала ғимараттары орны бар екендігі анықталып отырғанын жеткізді.
Ғалымдар дәлелдеген тағы бір елеулі жаңалық, Абылай бабамыз өмірінің соңғы күндерін осы қасиетті мекенде өткізіп, 68 жасында, жұма күні дүниеден озған екен.
Бұл қалашыққа Ә.Марғұлан атындағы археология институтының бас директоры Бауыржан Байтанаевтың жетекшілігімен қазба жұмыстары жүйелі жүргізіліп келеді. Соның нәтижесінде осы жер Абылай ханның Оңтүстік өңірдегі ордасы екені ғылыми негізде толық дәлелденіп отыр. Бұл соңғы кездері археологтар тапқан үлкен жаңалық болып тұр. Жалпы Ханқорған қалашығы 1979 жылы анықталған. Ол жерден керамикалық бұйымдар, сондай-ақ осыдан 15 ғасырдай бұрын хан ордасы болғанын айғақтайтын құнды жәдігерлер көптеп табылуда.
«Хан қорғанда» билік құрған ең соңғы хан Абылай болған екен. Қалашықтың биіктігі 9 метр, аумағы 3 гектар жерді алып жатыр. Ең үстіңгі қабаттан Абылай ханның өмір сүрген кезіне тиесілі көп жәдігер табылып, олар тарихшылардың талқысынан өтіпті.
«Хан қорған» туралы аңыз көп. Тарихи деректер не дейді? Сыр тартып көрелік. Қасым хан да, одан кейінгі қазақтың ел билеушілері де Оңтүстік шекараны нығайтуда, мемлекеттің тұтастығын сақтауда Сайрамды маңызды стратегиялық орын деп қараған. Бұл аймақта қорғаныс шараларын күшейту мақсатында және сыртқы жаулардың басқыншылық әрекеттерінің күшейе түсуіне байланысты Абылай хан 1771 жылы Оңтүстіктің қалаларын қайтадан өзіне қаратып, Сайрамның жерінен, Арыс өзенінің бойынан бекініс салады. Халық оны «Ханқорған» деп атайды. Кейбір деректерде: «Арыс өзені бойындағы Мәдени ауылындағы «Ханқорған» атты тарихи орын күллі қазақ үшін қасиетті жерлердің бірі» деп жазылған. Абылай хан Қоқан хандығынан қазақ даласына төнген қауіпті сезіп, бірнеше бекіністер салдырған. Солардың бірі осы – Ханқорған. Абылай ханның бұйрығымен салынғаннан соң, Ханқорған деп аталған болса керек дейді Мәдени ауылындағы тұрғындар. Не десе де, бұл мекен ойдан шығарылған жер емес. Тарихи дәлелденген. Бәріне негіз бар. Археология ғылымы да бүгінгі күні бұрын-соңды айтылған болжамдарды дәлелдеп отыр.
Қазба жұмыстарын жүргізіп жатқан Б. Байтанаевпен ой бөлісіп, пікірлестік. «Дәл қазір мұнда археологтардың жұмыстары қызу үстінде. Жігіттер таңғы 6-дан бастап кіріседі. Мұнда өркениеттің ізі болғанын жәдігерлер растап отыр. Қазба жұмыстары толық аяқталған соң мәліметтерді жариялайтын боламыз», – дейді бізге берген сұхбатында. Ғалымның мәлімдеуінше, қалашақтың ең төменгі қабатынан үлкен қорғанның негізі табылған. Ол Қытай жылнамасында айтылатын Дулат ханның ордасы болуы мүмкін. Одан берідегі жәдігерлердың көбі 10-ғасырларға тән. Болашақта «Хан қорғанды» ашық аспан астындағы мұражай етіп, ірі туристік орталыққа айналдыру жоспарлануда.
Жоңғарлармен және қалмақтармен шайқастың ауыр жылдарында қазақ халқы атағы әйгілі ұлдары – үш жүздің билері Төле, Әйтеке және Қазыбек өз халқының өзекті мәселесін шешу үшін Мәртөбе қорғанында (Сайрамға таяу жер) бас қосқан. Сондай-ақ, Сайрамнан онша қашық емес жерде Абылай ханның ордасы Ханқорған тігілді. Ол сол жерден өз сарбаздарының жоңғарға қарсы қарулы шайқасына басшылық жасаған.
«Хан қорғанда» ауызсуды ешқашан шелекпен тасымаған. Қысы-жазы арнайы құбырмен келіп тұрған. Бұл – осында тұрған адамдардың биік өркениетінің белгісі саналады дейді ғалымдар.
Ғалым Мәшһүр-Жүсіп Көпейұлы жазбасында мынадай дерек бар: «…Сонан соң Абылай сол Арыстың бойындағы бір қорғанға түсіп, алпыс сегіз жасында, жұма күні дүниеден қайтып, сол жер осы күнде «Хан қорғаны» атаныпты. Сүйегін теңге салып, Түркістан шаһарындағы Хазірет сұлтан Әулиенің күмбезіне алып келіп қойыпты» (Көпейұлы М.Ж.Шығармалары. 8 т. Павлодар, 2006. –194 б.).
Көне қалашықта алдағы уақытта толық археологиялық қазба, реставрация және консервация жұмыстары жүргізіліп, ашық аспан астындағы музейге айналады. Хан Абылай өмірінің соңында ғұмыр кешкен Ханқорған қалашығы Сайрам ауданы Ханқорған ауылынан жарты шақырым қашықтықта, батыс бөлігінде орналасқан.
Осыдан бірнеше жыл бұрын Ә.Марғұлан атындағы Архелогиялық институтының экспедициясы Ханқорған қалашығында «Халық тарих толқынында» және «Қазақстанның ежелгі және ортағасырлық тарихы археологиялық зерттеулер тұрғысынан» тақырыбы аясында зерттеу жұмыстарын жүргізіп, таңқаларлық жаңалық ашқан болатын. Ғалымдар қалашық ХІ–ХІІІ ғасырларда пайда болған деп болжам жасады. Қалашық негізгі үш бөліктен тұрады. Олар: Ішкі қамал, Шахиристан және Рабат деп аталады. «Түркістан облысындағы көне қалалар орта ғасырларда Ұлы Жібек жолының бағытындағы сауда мекендері ретінде пайда болғаны мәлім.
Сол кездегі барлық қалалардың орталығында міндетті түрде мешіт болғанын байқадық. Ал моншалар шамамен Х-ХІІ ғасырларда салынған. Қоғамдық құрылыстар қатарында моншалар маңызды орында. Мысалы, Отырардың рабадында ХІ-ХІІ ғасырлар аралығында салынған 2 монша табылды. Осыған ұқсас моншалар Ханқорғанда да бар.Ә.Марғұлан атындағы археология институтының директоры, тарих ғылымдарының докторы, академик Бауыржан Байтанаевтың айтуынша, қалашықтағы моншалар шаршы кірпіштерден тұрғызылған.
Олардың қалыңдығы – 90 сантиметрді құрайды. «Қабырғалары төрт қатарға тізбектелген. Өзінің құрылымы, конструкциясы және табылған заттары бойынша ол қалалық моншаға қатты ұқсайды», – дейді академик. Бұған керамикалық құбырлардан тұратын кәріздендіру жүйесінің, су жинағыштың, жуынуға арналған екі ыдыстың, демалуға арналған бөлменің болғаны дәлел.
Аталған қасиетті орынға жиі жол түсіп тұрады. Бүгінгі демалыста осы тарихи мекенге тағы да табанымыз тиді. Өр мінезді, намысшыл ата-бабаларымыздың маңдай тері мен қаны тамған, талай қуаныш пен қайғыға куә болған қасиетті жер.. Биік төбенің етек жағында қақ жарып, арқырап асау Арыс өзені ағып жатыр. Суы мұздай. Жасыл желегі де жайқалып тұр. Батыр бабаларымыз ат суарып, аунап-қунаған жерге тағзым етіп, Құран бағыштадық. Кім біледі, бабаларымыз бұл жерге кеп, ат үстінен түспей, найзаның ұшымен іліп алып су ішкен шығар.. Осы жерде әзіз бабаларымыз ерлік пен елдіктің небір ұлы жоспарларын жасаған шығар, темір ноқта мен арқан ноқтаның ортасында отырып, қасиетті Отанды сақтаудың жолын іздеген шығар.. Қысқасы, әдемі әсерге бөлейді, жігеріңді, рухыңды көтереді.. ойландырады, толғандырады, «Хан қорған» қалашығы. Сапардан күш-қуат алып қайттық. Бабаларымыздың ерлігіне, тектілігіне еріксіз бас иесің осындай жерге барған сайын. Жол түссе сіздер де барыңыздар!
Сәбит Тастанбек
