Елдегі аэроғарыш саласын бүгінде отандық спутниктер, жердегі ғарыштық байланыс жүйесі, спутниктерді құрастыру және Байқоңырда перспективалық жобаларды іске асырумен айналысатын кәсіпорындар құрайды. Бүгінгі таңда ғарыш кеңістігінен Жерді бақылау мен қадағалау бойынша инновациялық міндеттерді жүзеге асырумен «Қазғарыш» компаниясы, «Қазақстан Ғарыш Сапары» ұлттық компаниясы, Ұлттық ғарыштық зерттеулер мен технологиялар орталығы, Республикалық ғарыш байланысы орталығы және «Ғалам» кәсіпорны айналысады. Олар ғарыш жүйесін, жердегі инфрақұрылымдарды пайдалану мен құруды, жобалауды, алыс-жақын ғарыш кеңістігін зерттеуді жүзеге асырады. Қоса кететіні, Түркістан өңірі де аспан әлемін зерттеруге мейілінше ден қойған. Оған дәлел естеріңізге сала кетейік, осыдан 2 жыл бұрын Түркістандағы Оқушылар сарайында ғарыштық технологиялар бойынша UniSat білім беру хабы ашылған болатын. Бұл – БҰҰ Балалар қорының Қазақстандағы Өкілдігінің әл-Фараби атындағы ҚазҰУ және Түркістан «Оқушылар сарайымен» бірлескен жобасы. Тиісінше, өңір оқушылары STEM курстарына қатысып, инженерлік дағдыларды игеруге мүмкіндік алып отыр. Хаб жұмысы бірінші кезекте түркістандық мектеп оқушылары арасында ғылым, технология, инженерлік-математика (STEM) саласындағы білім мен мансапты танымал етуге бағытталады. Хаб спутниктік технологиялар саласындағы инженерлік дағдыларды дамыту аясында ғылыми білім беру орталықтары жұмысының қағидаты бойынша құрылған. Олар жер мен ғарыштағы радиохабар тарататын құрылғылардан аналогтық және цифрлық радиосигналдарды қабылдауға және беруге мүмкіндік береді. Хаб компьютерлермен, бағдарламалық-анықталатын радиожүйе құрылғыларымен, УҚТ[1] және ҚТ[2] диапазондарындағы қабылдағыш-таратқыштармен және спутниктердің траекториясын көрсетуге арналған үлкен экрандармен жабдықталған.
Сонымен қатар осыдан тура 63 жыл бұрын, яғни 1961 жылы 12 сәуірде Қазақстандағы Байқоңыр аймағынан тұңғыш космос кемесі ғарышқа аттанды. Сөйтіп, Юрий Гагарин әлемнің тұңғыш ғарышкері, ал Байқоңыр ғарыш айлағына айналды. Алғашқы ғарыш сапарынан кейінгі жылдары әлемде 500-ден аса ғарышкер аспан әлеміне сапар шегіп, ғылыми зерттеулер жүргізген. Қазіргі таңда еліміз ғарыш технологиясымен жабдықталған 15 елдің қатарына енген. Ғарыштың тылсым сырларына үңілу, жұмбағын шешу, тіпті, қажет болса оны игеру ғылым мен технология қарыштаған заманда ең өзекті мәселе. Осы орайда, ғарышты игеру жолының қалай басталғаны және еліміздегі ғарыш саласының даму қарқыны туралы Түркістан облысының тұрғындарына толығырақ, баяндамақпыз.. Қазақстандағы ғарыш саласының дамуы ғарыш кеңістігін игерумен байланысты болды. Елдегі аэроғарыш саласын бугінде отандық спутниктер, жердегі ғарыштық байланыс жүйесі, спутниктерді құрастыру жұмыстары орындалды.
Ғарыш технологияларының ғылымға, техниканың дамуына игі ықпалын тигізіп отырғаны сөзсіз. Осы уақытта орбитада мыңдаған жер серіктері ұшып жүр. Олар адамзат үшін қажетті аса маңызды стратегиялық міндеттерді орындауда.
Әдетте, ғарышты игеруге қатысып жатқан мемлекеттерді көбіне бейресми түрде ғарышқа ұшқан ғарышкерлерінің және жер серіктерінің санымен бағалап жататыны бар. Қазақстан тәуелсіздік алған кезде жер серігі де, ғарышкері де жоқ мемлекет еді. Алайда, әлемдегі тұңғыш ғарыш айлағы – «Байқоңыр» біздің елде. Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта Қазақстан ғарышқа азаматтарды ұшырған 40, жасанды жер серігін шығарған 70 мемлекеттің қатарына қосылды.
Қазақстанның ғарыш саласындағы жетістіктері, осы салада еңбек етіп жатқан ғалымдар еңбегі халықаралық қауымдастық тарапынан мойындалып жатқанын мақтанышпен айтуға болады. Олардың еңбектері Германия, АҚШ, Ресей және басқа да мемлекеттерде рейтингттік ғылыми басылымдарда жарық көруде және өздері халықаралық конферециялар мен форумдарда баяндама жасап жүр. Мұның өзі – елімізде отандық ғарыштық ғылым базасы бар екенінің дәлелі. Біздің ғалымдардың еңбектері ғарыштық биомедицина мен биотехнология, ғарыштық геофизикалық және табиғи ресурстар мониторингтің дамуына үлес болып қосылуда. Сондай-ақ ғалымдар Жер бетінде табиғи және техногендік апаттардың пайда болуын зерттеуге арналған ғарыштық технологияны жасауға және енгізуге атсалысуда.
Жалпы, Қазақстанның ғарышты игеруге бағытталған саясаты еліміздің бұл саладағы бәсекеге қабілетін арттырып, жаңа мамандықтың пайда болуына, ел экономикасы үшін сала жетістіктерін пайдалануға мүмкіндік береді. Қазір бірқатар оқу орындарында аэроғарыш саласының мамандары даярланып жатыр.
Ғарышты игеру бүгінде өркениетті әлемнің басты мәселесіне айналғаны анық. Бұл сала Жер шарындағы экономикалық дамудың, адамзатқа қажетті түрлі игіліктерді жүзеге асырудың маңызды тетігі десек те болады. Қазіргі таңда ғарышты игеруде Қазақстан белсенді іс-қимылымен ерекшеленуде, халықаралық бағдарламаларға қатысып, ғарыш технологиясын дамытуға атсалысуда.
Қазақстан 2000 жылдардың басында жер серігін ұшыру мақсатын алға қойды. Сөйтіп, алдымен сәтсіз де болса KazSat-1 жер серігін, одан соң KazSat-2 мен KazSat-3 жер серігін ұшырды. Жер бетінен 40 мың шақырымдай биікте орналасқан осынау екі құрылғыдан бөлек ғарышта KazEОSat-1 және KazEОSat-2, KazSTSat микро жер серігі мен KazSciSat-1 нано жер серігі ұшып жүр.
«Қазақстан ғарыш сапары» ҰК» АҚ-ның бірнеше еншілес кәсіпорны бар. Жерді қашықтан зондтау, мониторинг, аэроғарыштық түсірілімдер қатарлы қызметтер осы компанияның еншісінде. Мәселен, компания өткен жылдары 1 млн гектардан астам егіс алқабының пайдаланылмай жатқанын анықтаған. Сонымен қатар 185760 жер телімі арнайы талдаудан өтіпті. Жалпы, компания жер серіктерінің көмегімен 15 млн-ға жуық гектар жерді цифрландырған. Сөйтіп, осыншама көлемдегі жер теліміне қатысты ақпаратты жүйелеп отыр. Демек, енді ол жерлерді заңсыз басып алу, игермей қою сияқты деректер көзден тасада қалмайды. Мысалы отандық жер серігі 2019 жылы ел аумағынан заңсыз қоқыс төгілген он мыңға жуық орынды тапты. Одан бөлек, жыл сайын өрт шыққан жерлерді анықтап жатады. Әрине, санай берсе ғарышқа байланысты қызмет түрлері көп-ақ.
Отандық ғарыш нарығындағы DigitalORB, «Терра қашықтықтан зондтау және ГАЖ орталығы», «Дата+», «Надир», KazAeroSpace серіктестіктері, TerraLink компаниясы тәрізді кәсіпорындар ғарыш аппараттарының түрлі қызметін көрсетіп келеді. Одан бөлек, ғарышты зерттеу мен ғарыш қызметін ұсыну саласымен тізе қоса ІТ саласының да дамып келе жатқанын атап өту керек. Тіпті, 2016 жылы алғаш рет «аэроғарыш өнеркәсібі» дейтін термин ресми мекемелердің атауларының қатарына кірді. Сол жылы Қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі құрылса, қазір ол Цифрлық даму, қорғаныс және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі ретінде қызмет етіп келеді, яғни, аэроғарыш саласы Қазақстан экономикасындағы маңызды салалардың қатарына қосылды.
Қазақстан ғарыш саласындағы ең бір сәтті жоба деп «Kazsat» жерсеріктерін тілге тиек етсек болар. Алғашқысы ғарышта із-түссіз жоғалып кетсе де, кейінгі екі жерсерік еліміздегі телехабар тарату, байланыс саласын толық қамтамасыз етті. Бүгінде біз өзіміздің жерсерігіміз арқылы өз телеарналар мен байланыс саласында алға басып отырмыз. Қазақстанның ғарыштық байланыс жүйесі екі байланыс спутнигін қамтиды. Бұлар – KazSat-2 және KazSat-3. Олардың көмегімен еліміздің барлық аумағында орналасқан мемлекеттік мекемелерге (мектептер, ауруханалар, әкімдіктер) байланыс, деректер беру қызметтері және интернет желісіне қолжетімділікке қол жеткіздік. Сондай-ақ соңғы жылдары байланыс спутниктері арқылы шалғай аудандардың тұрғындары үшін интернетпен қамтамасыз етуді қолға алып жатыр.
2019 жылы ғарыш аппараттарын құрастыру-сынау кешенінің құрылысы аяқталды. Ал 2020 жылы халықаралық стандарттарды және ғарыш аппараттарын құрастыру мен сынауға дайындығын растау үшін кешеннің операциялық біліктілігі тексерілді. Кешен жобалаудан бастап, спутниктерді құрастыруға және сынауға, сондай-ақ құрауыштарды дайындауға дейінгі жұмыстардың толық циклін жүргізуге мүмкіндік беріп отыр.
Бүгінде біздің аэроғарыш саласындағы қызметкерлер жоспарлаған жұмысы орасан. Оның бірі – «Бәйтерек» ғарыш кешенін салу. Бұл кешен негізінен орта санаттағы «Союз-5» зымыран тасығышын ұшыруға арналған. Тағы бір жобаны Ресеймен және БАӘ-мен бірлесіп іске асырмақ. Ол жоба бойынша «Союз-2» зымыран-тасығыштарын ұшыру үшін және олардың модификациялары үшін Байқоңыр ғарыш айлағындағы №1 ұшыру алаңын реконструкциялау қолға алынбақ. Бұл жобаны – «Гагарин старты» деп атапты.
