Қазіргі заманда су қоры пайдалы қазбалар секілді құнды ресурс болып табылады. Жаһандық климаттың өзгеруін ескерсек, оны үнемді және тиімді пайдалану мәселесі бұрын-соңды болмаған маңызға ие. Сондықтан бұл саланы дамыту ерекше назарда.
1 қыркүйекте ҚР Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен Су ресурстары және ирригация министрлігі құрылды. «Еліміз үшін судың маңызы мұнай, газ немесе металдан кем емес. Су шаруашылығы жүйесін тиімді дамыту мәселесімен дербес мекеме айналысуы қажет деп санаймын», — деді Мемлекет басшысы. Министрлік қысқа аралықта құрылып, жұмыс істегеніне қарамастан, нақты нәтижелерге қол жеткізіп отыр. Салаға қажетті нормативтік құжаттар әзірленіп, су ресурстарының базасын ұлғайту бойынша жобалар жүзеге асырылып жатыр. Халықаралық ынтымақтастық дамып келеді.
“Су ресурсы еліміздегі өзекті мәселелердің бірі. Әсіресе, судың сапасы және оның халыққа қолжетімді болуы аса маңызды болып тұр. Жыл өткен сайын халқымыздың саны да, экономикамыз да өседі. Бұл – қалыпты құбылыс. Сол себепті 2040 жылдарға қарай Қазақстандағы су тапшылығы 12-15 миллиард текше метрге жетуі мүмкін. Жалпы, біз – трансшекаралық су көздеріне тәуелді елміз. Еуразия құрлығындағы өзендер мен каналдар – баршамызға ортақ табиғат байлығы. Осы су көздері біздің халықтарымызды, экономикамызды жақындастырады. Сондықтан көршілес әрі достас елдермен бұл мәселе бойынша әрдайым өзара түсіністікке және келісімге келу керек. Жан-жақты ойластырылған су саясатын жүргізу, трансшекаралық суларды пайдалану мәселелерін шешу – Үкіметтің алдында тұрған аса маңызды міндеттер. Шаруалар мен өнеркәсіп өкілдеріне суға қатысты сапалы сараптамалар мен болжамдар керек. Бұл талдаулар әр жылы және орта мерзімді кезеңде судың мөлшері қандай болатынын да қамтуы қажет. Сондықтан бәрін алдын ала жоспарлаған жөн. Сондай-ақ ішкі су ресурстарын үнемдеп пайдалану өте маңызды. Суды үнемдейтін технология өте баяу енгізілуде. Суды шақтап пайдалану мәдениеті де жоқ. Еліміздің кейбір өңірлерінде суды ең көп жұмсайтын ауыл шаруашылығы саласында оның 40 пайызы босқа ысырап болып жатыр. Су шаруашылығы нысандарының 60 пайызы тозып тұр. Олқылықтың орнын толтыру үшін өте батыл және шұғыл шаралар қажет. Ең алдымен, суды үнемдейтін озық технологияны енгізу ісін тездетіп, оны қолдану аумағын жыл сайын 150 мың гектарға дейін кеңейту керек. Көктемгі қарғын суды жинау және оны егістікке жеткенше құмға сіңіріп жоғалтып алмау мәселесі шешімін табуға тиіс. Өйткені оның бәрі – ішкі су қорымыз. Ол үшін 20 жаңа бөген салу, кемінде 15 су қоймасына күрделі жөндеу жүргізу және 3500 шақырымдық каналды жаңғыртып, цифрлық тәсілмен бақылауға алу керек. Негізгі міндет – 2027 жылға қарай қосымша екі текше шақырым суға қол жеткізу”, – деді Президент.
Су кодексінің жобасы әзірленген болатын. Құжатта гидротехникалық құрылыстардың қауіпсіздігі, суару және дренаж, сумен жабдықтау және су бұру мәселелері қамтылған. Кодекстің негізгі мақсаты – Қазақстанның су ресурстарының әлеуетін сақтау.Су ресурстарын басқару жүйесін дамытудың 2024-2030 жылдарға арналған тұжырымдамасы әзірленді. Бұл суармалы ауыл шаруашылығы алқаптарының көлемін 2,2 млн гектарға дейін ұлғайтуға, су үнемдеу технологияларының үлесін 40%-ға дейін арттыруға, суару кезінде су ысырабын 15%-ға дейін төмендетуге мүмкіндік береді.ҚР-ның су шаруашылығын дамытудың 2024-2030 жылдарға арналған кешенді жоспары әзірленді. Оны жүзеге асыру еліміздің су ресурстарының көлемін 3,7 текше км арттыруға, суару барысында су ысырабын азайтуға және оның көлемін 3 текше км арттыруға, 55 мыңнан астам халқы бар 41 елді мекенді сумен қамтамасыз етуге, сондай-ақ еліміздің көршілес елдерден су жеткізу бойынша тәуелділігін 25%-ға азайтуға мүмкіндік береді.2024 жылдың 1 қаңтарынан бастап кейбір су шаруашылығы қызметкерлерінің жалақысы орта есеппен 25%-ға өседі, бұл үшін тиісті шаралар әзірленді.Салаға мамандар қажет. Су ресурстары және ирригация министрлігі жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру мамандықтарының классификаторына түзетулер енгізу және су секторы бойынша бірқатар жаңа бағдарламалар енгізу, сондай-ақ қазақстандық студенттерді суға байланысты мамандықтар бойынша жақын және алыс шетелде орналасқан жоғары оқу орындарында оқыту үшін гранттар бөлу туралы ұсыныстармен шықты.
2024-2026 жылдары ел бойынша 20 жаңа су қоймасының құрылысын бастау және 15 су қоймасын қайта жаңғырту жоспарланып отыр. Суару жүйелерінің тозуы мәселелерін шешу үшін ұзындығы 3500 км құрайтын 339 канал күрделі жөндеуден өтті. Ұлттық гидрогеологиялық қызмет құрылады. Ол жерасты суларына мониторинг және талдау жасайды, іздеу және барлау жұмыстарын ұйымдастырады және жүргізеді, сондай-ақ гидрогеологиялық ұңғымаларды жою және консервациялаумен айналысады. Бүгінде Қазақстанда 4 540 кен орны барланған. Ақмола, Алматы, Атырау, Ұлытау, Қызылорда, Маңғыстау, Түркістан және Солтүстік Қазақстан облыстарында жалпы саны 868 мың тұрғыны бар 375 елді мекенді сумен қамтамасыз ету бойынша 33 жобаны жүзеге асыру жалғасып жатыр. Алматы, Жамбыл, Қызылорда және Түркістан облыстарында 105,1 мың гектар аумақта ирригация және дренаждық жүйелерді дамыту жобасы жүзеге асырылуда.Қаныш Сәтбаев атындағы каналдан Есіл және Нұра өзендеріне су жіберілді. Бұл Астана қаласын сумен қамтамасыз етудің тұрақтылығын арттырды.
Көрші мемлекеттермен су қауіпсіздігі бойынша келіссөздер белсенді жүргізілді. Олардың қорытындысы бойынша 2024 жылдың 1 сәуіріне дейін Сырдария өзеніне 11,1 текше км су келеді, «Достық» мемлекетаралық каналы арқылы 487 млн текше метр су алынады деп күтілуде.Бұл Түркістан және Қызылорда облыстарында вегетациялық кезеңге қажетті су көлемін жинақтауға, сондай-ақ Арал теңізіне 1,6 текше км су жіберуге мүмкіндік береді.Қырғызстанмен Жамбыл облысына су беру жөнінде келісім жасалды. Бішкектегі келіссөздер нәтижесінде Талас өзеніндегі «Түйте» каналы арқылы су беруді қалпына келтіру туралы шешім қабылданды.Министрлік Қытаймен 20-дан астам өзен, оның ішінде Ертіс, Іле, Емел өзендері бойынша келіссөздер жүргізіп жатыр. Бүгінде тараптар келісімнің бірқатар баптары бойынша су бөлу мәселесіне қатысты ортақ келісімге келді.Сонымен қатар Қырғызстан, Тәжікстан, Түркіменстан және Өзбекстанның қатысуымен Орталық Азия елдерінің су-энергетикалық ынтымақтастығы механизмі туралы келісім жобасы әзірленуде.
Сонымен қатар, Қазақстан көршілес елдердің су ресурстарына тәуелділікті азайтуды жоспарланған.ҚР Премьер-Министрі Әлихан Смайыловтың төрағалығымен өткен Қазақстан Су кеңесінің отырысында су шаруашылығы инфрақұрылымын жаңғырту және су ресурстарын басқару жүйесін жетілдіру мәселелері талқыланды.Су ресурстары және ирригация министрі Нұржан Нұржігітов атап өткендей, бүгінгі таңда Қазақстанның су қоры 102,3 текше шақырымды құрайды. Оның 54%-ы ел аумағында қалыптасады, ал қалған 46%-ы көршілес елдерден келеді. Экономиканың қажеттіліктері үшін жылдық су тұтыну шамамен 25 текше шақырымды құрайды. Оның 65%-ы ауыл шаруашылығына, 25%-ы өнеркәсіп қажеттіліктеріне жұмсалады.Жалпы, түгендеу нәтижелері бойынша елімізде 17 736 өзен және уақытша су ағындары, 4 024 көл, 4 540 жерасты су кен орындары, 13 175 су шаруашылығы құрылымдары бар.
Елдің су қауіпсіздігін қамтамасыз ету және оның тапшылығы мәселесін шешу үшін Су саласын дамытудың 2023-2025 жылдарға арналған кешенді жоспарының жобасы әзірленді. Ол су қоймаларын салу және күрделі жөндеу, гидротехникалық құрылыстарды, ирригациялық жүйелер мен топтық су құбырларын реконструкциялау бойынша бірқатар шұғыл шараларды қамтиды.Кешенді жоспарды іске асыру су ресурстарын 3,7 текше шақырымға, ал суармалы жер көлемін – 2,2 млн гектарға дейін ұлғайтуға, егіндік суының жыл сайынғы шығынын 3 текше шақырымға азайтып, 55 мыңнан тұрғыны бар 41 елді мекенді сумен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.Мәселен, 2024-2026 жылдары 9 облыста көлемі 2,4 текше шақырым болатын 20 жаңа су қоймасының құрылысын бастау жоспарланып отыр. Бұл суармалы жер көлемін 250 мың гектарға ұлғайтуға, 137 мың тұрғыны бар 70 ауылдық елді мекенді су басу қаупін азайтуға және Қазақстанның көршілес елдердің су ресурстарына тәуелділігін орта есеппен 25%-ға төмендетуге ықпал етеді.Сонымен қатар 9 облыста көлемі 1,9 км3 қолданыстағы 15 су қоймасын күрделі жөндеу жұмыстары басталады. Бұл қосымша 74 мың гектар суармалы жерлерді сумен қамтамасыз етіп, 70 мың тұрғыны бар 64 елді мекенді су басу қаупін азайтады.Сонымен қатар ирригациялық жүйелерді реконструкциялау, суару арналарын цифрландыру, Қ. Сәтбаев атындағы стратегиялық каналды жаңғырту жұмыстары және т.б. жүргізілетін болады.
Ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерін су үнемдеу технологияларын қолдануға ынталандыру үшін суару жүйелерін салуға, сондай-ақ тамшылатып және жаңбырлатып суару жабдықтарын сатып алуға арналған шығыстарды субсидиялау үлесін 50%-дан 80%-ға дейін арттыру жоспарланған. Бұл 2026 жылға қарай оңтүстік өңірлерде су үнемдеу технологияларын қолдана отырып, суармалы жер көлемін 42%-ға (613,6 мың га) дейін ұлғайтуға және 1,5 км3 суды үнемдеуге мүмкіндік береді.
Премьер-Министр жоспарланған іс-шараларды іске асыруға отандық компанияларды, оның ішінде құрылыс материалдарын өндірушілерді белсенді тарту, ал тұтынылатын су көлемін анықтау үшін ғарыштық мониторинг технологияларын дамытуды жалғастыру қажет екенін атап өтті.Тағы бір маңызды бағыт – ауыл шаруашылығы саласында суды тиімді пайдалану. Сонымен қатар Үкімет басшысы көптеген мәселенің шешімін таппай отырғанын атап өтті. Олардың қатарында Ұлттық гидрогеологиялық қызметті құру, «Қазсушар» РМК-ны реформалау, Каспий теңізінің проблемалары бойынша институт құру, сондай-ақ суаруға арналған тарифтерді бекіту бойынша, жерді гидромелиорациялау және жерасты суларының мониторингі бойынша функцияларды беру, жалпы су саласын цифрландыру мәселелері шешілмеген. Осыған байланысты Үкімет басшысы аталған бағыттардағы жұмысты жеделдетуді тапсырды.
