2018 жылдың 19 маусымынан бастап Түркістан жеке облыс болып құрылғаны белгілі. Содан бері шаһар өзгеше түрленіп, жаңа леппен даму үстінде. Көне қаланы бүкіл қазақ жұрты, түркі әлемі ерекше қадірлеп, қасиет тұтады. 1500 жылдан астам тарихы бар шаһар бүгінде түркі әлемінің рухани орталығы саналады. Алаш қайраткері, ғалым, журналист Қошке Кемеңгерұлының сөзімен айтсақ, «Түріктің алтын бесігі – Алтай, ержетіп, өсіп-өнген ордасы – Түркістан». Ұлы Жібек жолының бойындағы ескі шаһарда қазақ мемлекетінің негізін қалаған хандар мен батырлардың, билер мен әулие-әмбиелердің сүйегі жатыр.
2016 жылды ЮНЕСКО ұйымы Қожа Ахмет Ясауи жылы деп жариялаған болатын. Бүкіл әлем халқы осылайша құрметтеп, әспеттеген дана бабамыздың мәңгілік дамылдап жатқан қасиетті жерге жуырда зиярат етіп, уақытымызды арнап, Түркістандағы кесенеге арнайы сапарлап қайттық.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі Қазақстандағы бүкіләлемдік мұралар тізіміне (ЮНЕСКО) алынған тарихи ескерткіш (2003 жыл, маусым айы). ХІІ ғасырда өмір сүрген, бүкіл Шығыс халықтарына аты әйгілі көне түркі ақыны, дәстүрлі дініміздің негізін қалаушы Қожа Ахмет Ясауидің басындағы бұл кесене XIV ғ. соңында Әмір Темірдің бұйрығымен салынған. Орталық Азияда бұл кесенеге тең келетін сәулет өнерінің туындысы жоқ десе де болғандай. Оның сыртқы биіктігі 41 метр. Ұзындығы 65, ені 46,5 метр. Сыртқы қабырғаларының қалыңдығы 2 метр. Барлығы 35 бөлме бар. Олардың барлығы бір-бірімен қос қабатты 8 дәлізбен және әртүрлі өтпелі баспалдақтармен жалғасып жатыр. Солардың үлкендері Қазандық, Үлкен Ақсарай, Кіші Ақсарай, Құдықхана, Кітапхана, Асхана, Көрхана, Мешіт деп аталады. Кезінде атауларына сай келушілерге түрлі қызметтер көрсеткендігі байқалып тұр.Орталық залдың күмбезінің диаметр 18,3 метр. Кесенеге арнап жасалған Тайқазан 1399 жылы 25 шақырым жерде тұрған Қарнақ қаласында құйылған. Салмағы 2 тонна болатын қазанға 3 мың литр су сыяды. 1935 жылы Ленинградта өткен халықаралық конгресске апарылған. Содан бері Эрмитажда тұрған тайқазан 1989 жылы ғана Отанымызға қайта әкелінді.
Ғимараттың кіреберіс есігінің маңдайшасында жазылған мынадай сөздерді оқуға болады: «Бұл әулие мекен Алла тағаланың рақымы жауған падиша Әмір Темір көрегеннің жарлығы бойынша орнатылды. Алла тағала оның әмірінің ғасырлар жасауына нәсіп етсін!». Осы жазуларды оқып тұрып, бойың шымырлайды, тарихтан тәбәрік болып жеткен бұл жәдігерді мұраға қалдырған Әмір Темірдің даналығына тәнті боласың.
Мұнда қорық-мұражайдың алып жатқан жер көлемі 90 гектар. Онда Қожа Ахмет Ясауи кесенесімен бірге Үлкен қылует (жерасты мешіті, ХІІ ғ.), сегіз қырлы кесене (ХІV-ХVІ ғғ.), Ұлықбектің қызы, Әбілқайыр ханның зайыбы Рабиға Сұлтан Бегім кесенесі (ХV ғ.), Шығыс моншасы (ХVІ-ХVІІ ғ.ғ.), Есімхан кесенесі, Жұма мешіті, тағы басқа да археологиялық, тарихи, сәулет және бейнелеу өнерінің үздік ескерткіштерін қамтиды.
Заманында мұнда Әмір Темірдің жарлығы бойынша ет пен бидайды 24 сағат бойы қайнатып, пісіретін «Хәлім ботқа» тамағы дайындалатын болған. Аптасына екі рет әзірленетін ботқаны ағаш астауларға салып, қариларға, дәруіштерге, жарлы-жақыбайларға, мүгедектерге, көпшілікке, жолаушыларға үлестірген.
Түркістан – еліміздегі туризмнің ордасына айналған шежірелі шаһар. Кесене қызметкерлерінің сөзіне қарағанда, күніне мұнда 5-6 мыңдай турист келеді екен. Жалпы болашақта туристердің санын 5 миллионға жеткізу межеленіп отыр.
Өмірін Алла жолына арнаған, сансыз көп шәкірт тәрбиелеп, рухани кемелдікке жеткізген Яссауи 63 жасқа келгенде жер астындағы құлшылық мекеніне қылуетке түсіп, онда қалған өмірін өткізеді. «Диуани Хикметті» (даналық сөздер) негізінен жер астында ғұмыр сүргенде жазған көрінеді. Ақын өмірінің неше жылға созылғаны беймәлім, бұл жайында бірнеше пікірлер бар. Қылуетте қысы-жазы қалыпты салқын, қоңыржай ауа ағыны сақталған. Аңыз бойынша қайтыс болған соң жер бетіне шығарылған. Созақ шаһарында жатқан Тама Қарабура әулие дана бабаның жаназасын шығарған делінеді.
Деректердің мәлімдеуінше, мына пікір қисынға келетіндей. Ғалым Шарафаддин Ғали Иазди Қожа Ахмет Яссауи жер астына түскен соң 12 жылдай ғұмыр сүрді дейді («Зафар-нама»). Бұған қарағанда 1178 жылдары дүниеден өткені көрініп тұр. Оның аса талантты шәкірті Сүлеймен Бақырғани 1186 жылы қайтыс болған. Ол өз кітабында ұлы ұстазына арнайы жыр арнап, оның әлдеқашан дүниеден өткенін, «орны Дару с-саламда – пейіште» екенін мадақтаған екен.
Жерасты мешітіне түсіп, Қ. А.Ясауи бабамыз тұрған бөлмесін, асханасын аралап көрдік. Тіпті өзі тұтынған шойыннан жасалған қазаны да тұр. Қылуеттің іші күңгірттеу. Мұнда жерасты жолы арнайы қоршалып, құлыппен бекітілген.
Осы орайда еске түседі. «Ақиқат» ұлттық қоғамдық-саяси журналына сұхбат берген Қазақстан Республикасы Білім беру ісінің Құрметті қызметкері Жарылқасын Боранбайдың пікірінен үзінді келтірейік. «Кезінде, 1970 жылдар, қызметкерлер мені Қылуетке түсіретін жерасты жолдарымен біраз жерге апарғаны бар. Ол жол Қожа Ахмет Яссауи кесенесінің бас Қақпасы – күн түсетін жағындағы, жарты шақырымдай жердегі, шағын ауылдың маңынан жасалыныпты. Кәдімгі азық-түлік сақтайтын жерасты үйшігіне ұқсайды. Жан-жағы күйдірген кірпішпен қапталыпты. Еденге жалпақ тас төселген. Жер асты жолымен сәл-пәл еңкейіңкіреп жүресіз. Бағыт әулиенің жатқан жеріне қарай тартылған. Шамалы жер жүргеннен кейін, ауа кіретін түтікше-тесік жасалыныпты. Іші қоңыр салқын. 30-40 метр жүргеннен кейін, алдын күйдірген кірпіштен қалап тастапты. Тегі жаудан қорғану үшін бе, жоқ болмаса, Қылуетте жатқандар түннің белгілі бір уағында тысқа шығып, түнгі жұлдызға толы аспанға қарау үшін жасалынған ба, әйтеуір ғажайып жерасты жолымен жүріп өткенім анық», – дейді Ж. Боранбай.
Бұған дейін Түркістанда «Көне Түркістан» атты тарихи-мәдени туризмді дамыту тұжырымдамасы әзірленген болатын. Қазіргі күнде осы аталған жобаны іске асыру барысында нақтылау шаралары жүргізілуде. Бүгінде кесене маңайында саяхатшыларды арнайы тіркеп, оларды маңызды жерлерге апарып, таныстыратын арнайы орталық ашылған. Қазір 20-дан астам қызметкер шаһарға келуші туристерге 24 сағат бойы тегін қызмет көрсетеді. Көне шаһарды алдын ала бейнебаян арқылы көргісі келгендер онлайн режимде қаладағы тарихи орындармен таныса алады. Онда жалпы қолөнер орталығы, Зиратшылар үйі бар. Мешіттің маңайынан тағы да жаңа қонақүйлер (төрт жұлдызды) бой көтеріп жатыр. Оның өзі ерекше көрік беріп тұр. Айтпақшы, кесене маңында Керуен сарай туристік кешені бар. Сондай-ақ көне шаһарда бес жұлдызды «RIXOS KHADISHA TURKESTAN» қонақүйі жұмыс істеп тұр. 120 орынға шақталған қонақ үй 3 гектар аумақта бой көтерген. 6 қабаттан тұратын ғимаратта 3 бірдей мейрамхана, кинотеатр және іскер топ өкілдері үшін бизнес орталықтар бар.
Туристері көбейе бастаған Түркістанның бүгiнгi сәулетiне ерекше шырай қосып тұрған Қ.А.Яссауи атындағы қазақ-түрiк халықаралық университетiнiң ғимараты десек, әсіре айтқандық емес. Қала көшелерінде егде азаматтарға қарағанда жастар көп. Жалпы Түркістан туристер мен жастардың қаласы екенін бірден байқауға болады. Алты жыл бұрын ашылған 2 мың адамдық сәулетті мешіт те алыстан көз тартады.
Көне қалаға талай мәрте жолымыз түсіп жүр. Десе де, бүгінгі сапарымыз мәнділігімен есте қалды. Себебі, күнұзақ асықпай араладық. Естігенімізді көзбен көрдік. Тоғыз жолдың торабындағы қала тарихқа тұнып тұр. Түркістанда «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» автодәлiзi де туризмді түлетуде ерекше маңызға ие екені аңғарылады. Түркістаннан 20-25 шақырым жердегі Шаға ауылы маңайынан әуежай салынды. Түркістанға барлық транспорт түрлерінен кедергі жоқ. Пойыздан бөлек, Шымкенттен такси немесе 8-10 орындық жалпы саны 220-дай Hyundai көліктері күндіз-түні жүріп тұр. Бағасы қымбат емес.
Қызықты деректерге тоқталайық. Кеңес өкіметі кезінде тарихымызға жасалған қиянаттың салдарынан, оның алдында Қоқан билігі мен патшалы Ресей билігі тұсындағы қасақана әрекеттерден құлпытастардың көпшілігі жойылған. Ғимараттың жоспары мен құрылысына Әмір Темірдің өзі тікелей басшылық еткен. Кесене құрылысы жайлы деректерде былай деп жазады: “Әзірбайжан, Парсы, Үнді және т.б. елдерден әкелінген 200-ге жуық тас қалаушылар жұмыс істеп, тауда 500 адам тас өндірді. Тасты жеткізуге Үндіден әкелінген 95 піл пайдаланылды. Құрылыс барысына жиі қатысқан Темір жұмыс сапасына көңілі толмаған жағдайда кінәлілерді қатаң жазалап отырған.Алғаш рет 1999 жылы кесенеге және кесене маңына жерленген тұлғалардың тізімі жасалып, тақтаға жазылып, экспозицияға шығарылды. Қазіргі таңда 170-тен астам адам жерленгендігі белгілі болып отыр.Ахмет Ясауи кесенесінде 25 қазақ хан-сұлтандары (хандар – 21, сұлтандар – 4), 26 би-абыздар мен 49 батыры және 61 игі жақсылары жерленген. Кесене маңындағы арнайы даярланған мазарларда хан сүйектері жерленіп, кейіннен мазарлар қиратылған соң, басына қойылған құлпытастар кесене ішіне қайта қойылған.Кесене 1978 жылдан бастап мұражай ретінде жұмыс істей бастады. Ал 1989 жылы ол «Әзірет Сұлтан» деп аталып, мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-мұражайы болып қайта құрылды, оның құрамына 19 тарихи ескерткіш енгізілді. Осыдан 30 жылдай уақыт бұрын Түркістанда 80 мыңнан астам адам тұрған. Соңғы дерек бойынша қазір мұнда халық саны 200 мыңнан асып жығылады.
Түркістан өңірінде туризм саласын дамыту, оның әлеуетін арттыру әрі туристерге тартымды ету жергілікті биліктің күн тәртібіндегі басты талаптарының бірі болып отыр яғни, туризмді өңірдің негізгі драйверлерінің бірі ретінде дамыту назарда тұр. Туризм саласын дамытуға бағытталған жұмыстар нәтижесінде өңірдің туристік әлеуеті күшейді. Нысандар пайдалануға беріліп, инфрақұрылымы жақсарды. 2022 жылдың 5 айының қорытындысымен Түркістан қаласына бір күндік келушілер саны былтырғы жылмен салыстырғанда 30 мыңдай адамға артып, 297 мың адамға жетіп отыр.
Сәбит Тастанбек
