Аңыз түбі ақиқат деп жатамыз. Сол аңыз-әңгімелерге сүйенсек, ұлы ақын, ойшыл Қожа Ахмет Ясауидің қызы Гаухар ана емшілік қасиеті ерекше жан болған деседі. Әлі күнге дейін ана кесенесінің маңында емдік қасиеттері бар артезиан суы шығатын құдықтар көптеп кездеседі. Қожа Ахмет Ясауи мен Гауһар ана кесенесі арасында жерасты жолы бар деген аңыздар да бар. Гауһар анамыз әкесі жерасты қылуетіне түскен кезде өмірден өтеді. Қылуеттен күн шуағына шықпау үшін Ясауи бабамыз қызының мазарына барып тұру үшін жерасты жолын салған деседі. Бірақ тарихи деректерде жерасты жолы туралы мағлұмат көп кездеспейді.
ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің тапсырысымен Сауран, Гаухар ана кесенелерінде сапар орталығының құрылысы басталған. Гауһар ана кесенесі Түркістан қаласының шет жағында, яғни Түркістан-Шәуілдір автокөлік жолынан солға қарай 500 метр қашықтықта орналасқан екен. Қазіргі таңда Гауһар ана сағанасы мен зиярат үйі абаттандырылыпты, жалпы аумағы 8 га аумақта.
Түркістан қаласынан оңтүстікке қарай 4 шақырым жерде, Түркістан-Шәуілдір автокөлік жолынан солға қарай 400-500 метр қашықтықта орналасқан. Ел арасындағы әңгімелер мен тарихи деректерде Қожа Ахмет Иасауидің бір ұл, бір қызы болған. Ұлының ата – Ибраһим, қызының ата – Гауһар.Гауһар ана – Әлқожа атаның жұбайы болған. Кесене тұрған 8 гектар аймақ, айналасында жеміс ағаштар мен талдар өсіп тұрған,бау-бақшалы алқап. Басында құдығы бар. Маңындаға бір шақырымдай жерде ыстықтығы 35-37 градустық, тереңдігі 1200 метрден шығып жатқан жер асты ыстық суы мен емдейтін сауықтыру профилакториясы орналасқан.
Аңыз-әңгімелерде ГауҺар ананың баласы болмағанын айтады. Әкесі «Еміңнен жазылған адамдардың бәрі – сенің балаларың» деп қызын жұбатқан деседі. Ана өмірден өтерінде: «Мені інім Ибраһим шайхтың қаны төгілген жерге қойыңдар» деп аманаттаған екен. Гауһар ананың інісі Ибраһим халық өздері қазған құдықтан рұқсатсыз су алғаны үшін кетпенмен шауып өлтірген екен. Нақақтан-нақақ жаны қиылған бауырының қаны төгілген жерде Гауһар ананың мазары жатыр. Деректерде, анамыздың ақылы көркіне сай ерекше жан болғандығы айтылады.
Жалпы Гауһар ана жайында көп мәліметтер қалмаған. Жергілікті халық «әулие ана» ретінде қастерлейді. Күйеуінің ата Әли Қожа делінеді. Олардан тараған ұрпақтан шыққан Мақтым Ағзам Әмір Темір заманында Қожа Ахмет бабаның мешітінде шырақшы болған екен. Түркістанда жерленген.
Гауһар ананың қашан қайтыс болғаны жөнінде де мәлімет жоқ. Дегенмен Ахмет Ясауидің 1101-1103 жылдары туылғанын, 20 жасында үйленгенін есепке алсақ, Гауһар ана шамамен 1122-1124 жылдары туылған болып шығады. 1167 жылы Гауһар ана 43 жаста еді, бұған тағы 20-30 жылды қоссақ, шамамен 1187-97 жылдары дүниеден озған деп жорамалдауға болады.
«Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайына қарасты Гауһар ана кесенесі ХХ ғасырдың басындағы сұрқия саясаттың салдарынан кесене бұзылып, кірпіші тоналған екен. Бұл олқылықты істің орынын толтыру мақсатында «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық мұражайы 2015 жылы Гауһар ана басына қайта кесене орнатты. Келбетіне көркі сай кесене аумағындағы негізгі жұмыстар 2016 жылдан бастап қолға алынды. Жантақ, шеңгел басқан аумақ гүлзарлармен абаттандырылып жүйелі түрде ағаш көшеттері отырғызылған. Ескерту, белгі тақтайшалары қайта жаңартылып, жарық шамдар, Гауһар ана кесенесі туралы 3 тілде жазылған ақпараттық тақтайша орнатылды. Кесене алдындағы автотұрақ аумағы тегістеліп, айналасы темір шарбақпен қоршалып, тас төсеу жұмыстары жүргізілді. Алыс-жақыннан ағылатын туристердің ақ-қарасы көп болатын болғандықтан заманауи талапқа сай дәретхана салынған.
Тағы бір көңіл қуантарлық жаңалықты айта кетсек. Соңғы жылдары Гауһар Ана кесенесінің айналасына жеміс-жидек ағаштары көптеп отырғызыла бастаған. Кесене аумағында алма, алмұрт, шие және өрік ағаштары жеміс беретін болады. Жергілікті тұрғындар тарапынан берілген көшеттер аумақтың тынысын кеңітіп, ауасын тазартпақ.
Кесене басында Гауһар ана құдығы бар. Суын ішіп, шөлді бастық. Шырақшының әңгімесіне қарағанда, мұнда арнайы түнейтін тұрғынжай салынған. Жол тегіс. Туристерге де ыңғайлы. Құдық басында баклашка мен шелегін ұстап, кезегін күткен адам көп.
Құдық демекші. Қызықты әңгіме ел арасында ғой. Гауһар анаға қатысты ғажайып бір оқиғаны да айта кетейік. Бұрнағы жылдары бір ақсақал бауыры қатты ауырып, дәрігерлер оның екі-ақ күндік өмірінің қалғандығын айтып, шығарып салған. Содан қария «не болса да, осы жерде өлейін» деп Гауһар ана кесенесінде түнеп, құдығынан су ішіп, Жаратқанға жалбарынып, дертіне шипа сұрапты. Тәңірден тілеген тілек құр қайтарылмай, «екі күндік өмірі қалды» деген қария ауруынан құлан-таза айығыпты. Бұл құдықтың суын асқазан-ішек жолдары, бауыр ауруларына пайдаланып, жұрт емдік қасиеті үшін арнайы келеді екен.
Гауһар ана кесенесі күн санап жаңа кейіпке ене бастады.
-” 2018 жылы кесенеге келушілерге арналған автотұрақ салынып, айналасы темір шарбақпен қоршалды. Қауіпсіздікті сақтау мақсатында бейнекамералар орнатылды.
Биыл аталған кесене аумағында абаттандыру жұмыстарын жүргізу қарқынды түрде жүзеге асуда. Бірнеше жылдар бойы қат болып сірескен жер арнайы техникалардың көмегімен жыртылып, ірі-ірі тастардан тазартылды. Бұл жерге тыңайтқыштар сеуіп, гүл, ағаш қондырдық. Сондай-ақ, құдық аумағына тас төсеу жұмыстары жүргізілді. Кесене іші тұрақты түрде әктелсе, автотұрақтың шарбағы сырланып, дәретхана да талапқа сай жөндеуден өтті”,- деді Гауһар ана кесенесінің қорықшысы.
Гауһар ана кесенесі аумағын абаттандыру, тазалығын сақтау, келуші туристер мен қонақтарға жайлы жағдай жасау күн тәртібіндегі басты мәселенің бірі.
Айта кетсек, 2015 жылы Қожа Ахмет Ясауидің қызы Гауһар анамыздың кішігірім бейітіне «Әзірет Сұлтан» қорық-музейі қайта кесене тұрғызды. Кесене аумағындағы негізгі жұмыстар қолға алынып, жантақ, шеңгел басқан аумақ гүлзарлармен абаттандырылып жүйелі түрде ағаш көшеттері отырғызылған болатын. Ескерту, белгі тақтайшалары қайта жаңартылып, Гауһар ана кесенесі туралы 3 тілде жазылған ақпараттық тақтайша орнатылды. Алыс-жақыннан ағылатын туристердің легі көп болатын болғандықтан заманауи талапқа сай дәретхана салынды.
Гауһар ана кесенесі «Әзірет Сұлтан» мемлекеттік тарихи-мәдени қорық-музейі» РМҚК құрамына діни-рухани ескерткіштер ретінде тізімге алынған. Кесене маңына ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Сапар орталығы бой көтеріп, туристер үшін рухани орталыққа айналдыру көзделуде.
Айта кетсек, ҚР Мәдениет және спорт министрлігі биыл тағы үш визит-орталықтың құрылысын аяқтауды жоспарлап отыр. Бұл туралы министрліктің әлеуметтік желідегі парақшасында шығатын «Тікелей эфир» айдарында Тарихи-мәдени мұра басқармасының басшысы Жанат Сейдалиева мәлімдеді.
«2023 жылы үш визит-орталықтың құрылысын аяқтау жоспарланып отыр. Ол «Сауран», «Гаухар-ана» және «Ордабасы» туристік оралықтары. Аталған тарихи визит-орталықтардың үшеуі де еліміздің рухани астанасы – Түркістан облысында орналасқан», деді Жанат Сейдалиева.
«Сауран» қалашығы Түркістан қаласынан 40 шақырым жерде. Мұнда келушілер мен туристерге қызмет көрсету үшін заманға сай инфрақұрылым жасалады. Ал, «Гаухар-ана» кесенесі – Орта Азия аумағындағы әйелдер құлшылық жасауға арналған орын. Визит-орталықта қонақтарға жайлы жағдай жасау үшін түнеуге арналған орындар қарастырылған. «Ордабасы» аумағында да визит-орталықтың құрылысы белсенді жүріп жатыр.
«Визит-орталықтар бірінші кезекте ғылыми, мәдени, ақпараттық кешендер ретінде пайдаланылады. Мұнда туристер үшін барлық қолайлы жағдай жасалады. Бұдан бөлек жергілікті жердің мәдени-туристік кластерін дамытуға, өңірдің брендке айналған тарихи-мәдени және табиғи ресурстарды пайдалана отырып, имидждік, туристік өнімдерді жасауға үлкен мүмкіндік», деді Тарихи-мәдени мұра басқармасының басшысы Жанат Сейдалиева.
Бүгінгі таңда Қазақстанда үш визит-орталық толық қарқында жұмыс істеп жатыр. Ол Алматы облысындағы «Таңбалы», Ұлытау облысындағы «Ұлытау» және Түркістан облысындағы «Отырар» орталықтары.
Сонымен қатар, Түркістан облысына қайбір жылы белгілі түркітанушы-ғалым Мырзатай Жолдасбеков келген болатын. Сол сапарында ғалым жергілікті телеарнаға арнайы сұхбат берген еді. Мәнді, әсерлі әңгіме болды. Елдік мәселелерге қатысты көшелі пікірін де айтты.
«Түркістан облысы – қасиетті мекен. Бұл жер сансыз бабтың, сансыз әулиенің жатқан жері. Осында келген сайын аяғымызды аңдап басқымыз келеді. Оңтүстікте тарс-тұрс жүруге, айқайлауға, дауыс көтеруге болмайды. Қайсыбірін айтайын, мұнда ұлы бабаларымыз, дана хандарымыз бен би-шешендеріміз, небір батырларымыз жатыр», деп тебірене сөйлеген-ді ғалым. Әдебиетіміздің білгір маманынан асырып не айтамыз? Айтса айтқандай-ақ, қасиетті Түркістан өңірінің қай ауданына барсаңыз да әулие-әмбие көп.
Келесі айтпағымыз – Арыстан баб кесенесі. Облыс орталығынан 60 шақырымдай (Отырар ауданы, Шәуілдірден 12 км) қашықтықта орналасқан кесене – халық рухани азық алатын әрі зиярат ететін қасиетті орындардың бірі, мемлекеттің қарауына алынған тарихи сәулет өнерінің ескерткіші. Кешен 17 гектар аумақты алатын бірнеше аймақтардан тұрады. Бұл – туристерге қызмет көрсететін этнографиялық мекен. Мұнда кәсіпкерлердің демеушілігімен бой көтерген мешіт, қажылық орталық, екі қонақүй («Фараб» үлкен және шағын), имамдар дайындайтын сыныптар, құлшылық ететін зал бар. Бабтардың бабы атанған Арыстан баб кім? Қысқа-нұсқа айта кетейік. Діни аңыздар бойынша, Арыстан баб есімі Отырар, Сайрам, Иасы өңіріндегі сопылардың рухани ұстазы ретінде кеңінен танымал. Десе де, Қожа Ахмет Ясауидың хикметтерінде ұстазға арналған ыстық лебіздер мен оның тәлім-тәрбиесін үлгі ету, өнеге ету жиі ұшырасады. Арыстан бабтың әулиелігін халық мойындаған. Сондықтан зиярат етушілер сол заманнан күні бүгінге дейін әулие басына түнеп, ғибадат етеді. Енді бір деректерде Арыстанбаб Мұхаммед пайғамбардың замандасы дейді. Аңыз бойынша Арыстан баб Мұхаммед пайғамбардың аманат қылып берген киелі құрмасын тілінің астына сақтап, Қожа Ахмет Ясауиге табыстаған. Арыстан бабтың туған жылы нақты болмаса да, жанама мәліметтер арқылы болжаммен айтылады.
Кесене киелі жер ғой. Мұнда тәу етіп жатқандар көп. Әсіресе жазда. Ойды ой қозғайды. Былтыр Шымкентте тұратын бір кәсіпкерден сұхбат алғанымыз бар. Ешқандай себеп-салдарсыз қос жанарынан айырылған бизнесмен азамат осы Арыстан баб кесенесіне қатысты естелігімен бөлісіп еді. «Жиырмадан асқан кезім. Киелі жерден өтіп бара жатып, көлігімді тоқтаттым. Жаспыз ғой, қайдан білейін, кесенеге қарап дәрет сындырдым. Осыдан соң үйге келіп, көз шырымын алып, ұйықтап тұрған едім. Сол заматта екі көзім тас қараңғы болды. Қазір жасым 60-қа таяды. Содан бері бармаған жерім жоқ. Ешқайсысы диагноз қоя алмады. Тіпті әйгілі көріпкел Ванганың да қабылдауында болдым. Ол бұл аурудың емі жоқ деп шығарып салды. Сонда түсінгенім, әрбір нәрсенің киесі болады екен. Қасиетті жерді, әулиелі мекендерді, қастерлеп, қадірлеп жүрейік», – деп еді ол өткен күндерін еске алып.
Бұл жер – тек бет сипап, саяхат жасайтын орын ғана емес, өткенімізді танып, руханиятқа, тарих пен мәдениетке құрмет көрсететін қасиетті мекен. Кесене қызметкері Қ. Шохаевтың сөзінше, бүгінде Арыстан бабқа жылына 150 мыңға жуық турист келеді екен. Ал ол жерден 2 км жерде Отырартөбе бар. Сондай-ақ кешен аумағына ұлы ұстаз Әл-Фараби мен атақты әскери қолбасшы Сұлтан Бейбарыс бабаларымыздың Шам шаһарындағы зиратынан 2006 жылы топырағы әкелініп қойылыпты. Арыстан баб кесенесінің ең көне бөлігі – қабірхана шамамен XII ғасырда салынған. XIV ғасырда мазар қайта қалпына келтірілген. Кесененің салынуы жайында мынадай аңыз бар. Мәуереннахр билеушісі Әмір Темір Қожа Ахмет Ясауидің құрметіне кесене тұрғызуға жарлық етеді. Кесененің қабырғалары қаланып болған түні алып өгіз келіп, дуалдарды мүйізімен соғып, құлатып кетеді. Кесене қабырғалары қайта тұрғызылып, күмбездері қаланғанда әлгі оқиға тағы қайталанады. Осындай оқиғалардан кейін Әмір Темірдің түсіне ақ киімді қария кіріп: «Алдымен Қожа Ахметтің алғашқы ұстазы – Арыстан бабтың қабірінің үстіне мазар сал», дейді де ғайып болады. Ертеңінде Әмір Темір Арыстан баб әулиенің қабірінің басына кесене тұрғызуға жарлық береді. Ол салынып біткенде ғана Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің құрылысы ойдағыдай аяқталады.
Кешен 1909 жылы жергілікті халықтың қаражатымен қайта өңделген. Кесене дәлізхана, мешіт, құжырахана, азан шақыратын мұнара сияқты жеке бөлмелер мен қабірханаға бөлінген. Арыстан баб неге Отырарға жерленген деген де заңды сұрақ туныдайтыны сөзсіз. Арыстан баб туралы энциклопедияда жарыққа шыққан мына ғибратты әңгімеге назар аударсақ, біраз жайтқа қанық боларымыз анық.
«Өздеріңізге белгілі, кесенеде ХІХ ғасырға дейін «Көне Арыстан баб кітапханасы» болған. Кеңестік дәуір тұсында кесенедегі өте құнды кітаптар қоры сол қилы заманда қолды болып, ұрланып, өртеліп бүгінгі уақытта толық жетпеді. Осы орайда, көне кітапхананы жаңғырту мақсатында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының оң қорытындысынан өткен діни кітаптар кесене кітапханасына сый етілді. Тапсырылған кітаптар ішінде қасиетті Құран Кәрім, Тәпсір ілімі, хадис ілімі, Ақида ілімі, Қ.А.Яссауи ілімі, Ислам тараихы мен Пайғамбарлар тарихы, Ихсан ілімі т.б. 100-ден астам кітаптар қамтылды. Бүгінгі кітаптар «Арыстан баб» кесенесінің кітапханасынан орын алып, кесенеге келген зияратшылар пайдалана алады», – деді дінтанушы-магистр Мұхамеджан Естеміров.
Айта кетсек, көне кітапханы жағырту игі жұмыстарына қолдау білдірген «Отырар мемлекеттік археология қорық-музейі» РМҚК директоры Махашов Жанкелді мырзаға желегация мүшелері алғыстарын білдірді. Қазіргі күнде Арыстан баб мавзолейі әрі халық рухани азық алатын, зиярат ететін қасиетті орындардың бірі болса, әрі мемлекеттің қарауына алынған тарихи сәулет өнерінің ескерткіші болып саналады.
Бұдан бөлек, Түркістан облысында туризм саласын дамыту мақсатында тарихи орындарды қалпына келтіру үшін арнайы бағдарлама дайындалып, кезең-кезеңімен іске асырылып келеді. Бүгінгі жазбамызда өңірдегі туристік орындардың бірі – Домалақ ана кесенесі туралы баяндамақпыз. Өз заманында даналығымен, әулиелігімен, тапқырлығымен даңқы шыққан Домалақ ана кім? «Домалақ ана» атауы неден шыққан? Алдымен қысқаша тарихына тоқталайықшы.
Домалақ ана, Шайхы Мизамбекқызы Нұрила (1378, Түркістан – 28.05.1456, қазіргі Бәйдібек ауданы аумағы, Балабөген өзені) – есімі ел ұранына айналған абыз аналардың бірі. Бәйдібек бидің үшінші әйелі, Албан, Суан, Дулаттың анасы. Түркістандық Мақтым Ағзам қожаның немересі. Әкесінің есімі – Әли Сылан, анасының есімі – Нұрбике. Нағашы ағасы Уәйіс хан Моғолстанның ханы болған.
Домалақ ананың әкесі Әмір Темірдің әскерінде қызмет етіп түзде жүреді, ел анасы ерте қайтыс болып, жетім қалады. Сөйтіп Нұрила атасы Мақтым Ағзам қожаның қолында тәрбиеленеді. Кейінірек Бәйдібек бидің шақыруымен Мақтым Ағзамның отбасы Қаратау маңына көшіп барып қоныстанады. Мақтым Ағзам жаңа қонысында мектеп-медресе ашып, мешіт салдырады. Осында жүріп бой жеткен Домалақ ана атасы Мақтам Ағзамның өсиетімен 19 жасында (1397ж) Бәйдібек биге тұрмысқа шығады.
Домалақ ананың даналығы, әулиелігі, тапқырлығы жайындағы әңгімелер ел арасында кең тараған. Соның бірі – «Домалақ ана» атауы жөніндегі ел аузында айтылатын аңыз. Ел ішіндегі деректерге қарағанда Домалақ анаға «Диһнат мама» деген атауды түп тегі түрікпен Қара хайдар деген кісі оның даналығына тәнті болып қойған екен. Тағы бір деректе, Нұриланың көреген қасиетін құрметтеген ұрпақтары сол заманның өзінде-ақ оның атын атамай, жаратылысынан бойы аласа болғандығына қарағанда «Домалақ ана», «Домалақ ене» атап кеткен дейді. Ел арасындағы аңыз осындай.
Бірақ… Белгілі қаламгер Әбдінағым Көшеров «Қазақ әдебиеті» газетіне шыққан «Домалақ ана: дерек пен дақпырт» атты мақаласында былай дейді:
«…Біреуді сынағанда оның кемшілігін айтып, «ұзынтұра, тапал, төртпақ, сопақ, домалақ» деп кемсітеді. Бұл қасиетті Нұрила анамызға жарасатын ат емес. Сондықтан бұндай атты баяғы ілгеріректе өткен мезгілдерде бір қиямпұрыстың көре алмай жолдан қосқан, бұрынғы «домуллаһ» атын әдейі өзгертіп айтып, елге жайғаны даусыз. Ол аз болғандай кейінгі кезде «Домалақ ана» деген есім «парсының «Диһнат маме» деген сөзінің өзгерген қазақшаланғаны» деушілер шыға бастады. Тіпті «Нұрила ана» кесенесіне барған шетелдік саяхатшыларға да солай деп түсіндіріп те жүр…
«Домалақ» сөзінің төркіні тіпті басқа жақта жатыр. Бұл сөз анамыздың дін қағидаларын берік ұстауында, діни сауатын айналасындағы халыққа шашуында, сол кезге тән медресе ашып, елдің балаларын оқытуында және ақиқат жолын бек ұстап, адамгершілік тұрғыдағы халық алдындағы беделінде. Ондай адамдарды діни сөзбен «домуллаһ» дейді».
Осы сөзіміздің растығына дәлел ретінде, ақпарат кеңістіктерінен, кітаптардан, т.б. құжат көздерінен көптеген мысалдар мен үзінділер келтіруге болады. Соның бірлі-жарымы: «…Бір кез әкесінің аты «Бердімбет бабасының Түркістанның өзінен дамулла алдырып, кітапқа қаратып, Мұртаза қойылғанынан қуат алып…» (Ш.Мұртазаев)
Міне, осы келтірілген үзіндіден «Домалақ» сөзінің «Домуллах» терминінен шыққанына мен сенімдімін. Домуллах сөзі домалақ сөзіне айналуы оңай. Оның үстіне қазір де, бұрындары да домуллахты дамыллах, домулла, дамылла, домла деп әр жерде әрқалай айтып жүр. Домуллахтың домулла болып айтылуы «Аллах» сөзінің «Алла» болып айтылуындай. Әбілдә, Абдулла, Әбділда есімдерінің түп атасы Абдуллах. Осы мысалдағы секілді.
Кесененің ішіне кіріп құран оқытып, асықпай аралап көрдік. Домалақ ананың құлпытасына «Мейірімің шуақ болып тарайды, бүкіл елің анамыз деп санайды. 1996 жыл қазан» деген Тұңғыш Президенттің сөзі тасқа қашап жазылыпты. Кесененің маңайы тап-таза. Арнайы күтіп ұстайтын қызметкерлер бар. Саяхатшылар мен зиярат етушілерге айта кетсек, кесене облыс орталығынан 100 шақырым жерде орналасқан. Оған таксимен 1 сағатта жетуге болады. Кесенеге жақын жерде Домалақ ананың бастауы бар. Оны күтіп-баптайтын шырақшының айтуынша, Домалақ ана Жарықшақ бабаны өмірге әкелерде қатты толғатып, өкшесін жерге қатты тіреген екен. Сонда өкшесінінің астынан су шығып, аман-есен босаныпты. Сол суға баласын жуындырып, өзі де тазаланады. Міне, содан бері бұлақ көзі тартылмай, келіп-кетушілердің зиярат орынына айналады. Бұлақ суының емдік қасиеті бар. Ел арасында оның суы көз, ішкі ағза ауруларына, қол мен денеге шыққан аллергия, қышыма, ұшық сияқты тағы басқа түрлі жараларға, аяқ-қол қақсағанда, елірме мен қояншық ауруына шалдыққандарға дауа болады деген сенім бар.
«Домалақ ана» кесенесінің шырақшысы жасы алпысты алқымдаған Сәттігүл Дәулетова есімді әпке екен. Өзі кесенеге жақын маңдағы ауылдың тұрғыны. Шырақшының айтуынша, кесенеге тек зиярат етіп қана қоймай, шет елдерден турист болып та келетіндер көп. Бірақ, басым көпшілігі дұға етіп, ниет етушілер. Наурыз айының соңынан бастап күн жылы уақытта келушілер саны еселей түседі. Ал қазір зиярат етушілер қатары сирей түсіпті.
Шырақшының асықпай әңгімесін тыңдадық. Ол айтады: Мұнда туристермен қатар жаңадан шаңырақ көтерген жастар да келіп, той арасында тәу етіп жатады. Дегенмен, жастың аты жас қой. Ондайда киелі жерде жүргенін ұмытып, ащы судан ұрттап келетіндер де кездесіп жататын. Сондай жастардың «гулянкасы» кезінде, ұмытпасам екі жыл бұрын-ау деймін, елімізге белгілі ұлт жанашыры қоғам қайраткері Оразкүл Асанғазы келіп қалды. Жастардың жат әрекеттеріне өкпесін білдірді, өздеріне де батырып ақылын айтты. Бойларыңды да, ойларыңды да таза ұстаңдар бүл жерде дегені есімде. Жалпы, ондай той шерулеріне соңғы жылдары тыйым салып жатырмыз. Бұл – киелі жер. Мұндай орынды қастерлеп, аялап ұстауымыз керек дейді шырақшы. Алып-қосары жоқ. Өте орынды пікір.
Тағы бір қызықты деректерге тоқталайық. «Домалақ анадан» тараған ұрпақтарының бәрі де білімімен, ақылымен ерекшеленіп, ел билеген. Жарықшақ деген ұлы Жетісу өлкесінің ұлысбегі болған. 1429 ж. Уәйіс хан қайтыс болып, әке тағына ұлы Есенбұға отырады. Сол күннен бастап Жарықшақ Есенбұға ханның бас уәзірі болады. Домалақ ана өмірінің соңғы жылдары Ташкент қаласында өтеді.
2017 жылы қазан айында Бәйдібек ауданындағы «Домалақ ана» кесенесі жанынан жаңа қонақ үй кешені пайдалануға берілді. Салтанатты шараға белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері, зиялы қауым өкілдері қатысты. Қонақүй 80 адамға шақталған. Коммуналдық төлемақысы болмаса, басқа қызмет көрсету түрлеріне ақы алынбайды. Сапаржай мемлекет қаражатына емес, елдегі иманы берік, қолы жомарт азаматтардың демеушілігімен салынған.
1999-2005 жылдар аралығында композитор Д.Ботбаев өз шығармашылық жолының шыңында 2 акт, 8 көріністен тұратын «Домалақ Ана» операсын жазды (опера алғашқыда «Домалақ-Ене туралы аңыз» деп аталды). Опера либреттосын жазған М.Исақбай, Н.Оразалин. 2007 жылы Түркістан қалалық сазды драма театры Шерхан Мұртазаның «Домалақ ана» атты драмасын сахналады.
Нұрилә – араб сөзі, қазақша «Алланың нұры» деген ұғым береді. Домалақ ананың өзі Қожа руынан, түркістандық Мақтым Ағзам қожаның немересі. «Мұрын апамыз кімнің қызы» атты мақалада «Мақтым Ағзам Қожа Ахмет Иассауидің Гауһар деген қызынан тараған ұрпақ еді». Мақтым Ағзамның ұлы Әли сыман батыр Ақсақ Темірдің әскер басшысы еді. Әли сыман Нұрбикеге үйленіп, одан Нұрилә деген қыз туады. Әли сыман өзі жорыққа кеткенде қызы мен келіншегін Мақтымның қолына табыс етеді. Әкесі соғыстан келмей, шешесі Нұрбикені жылан шағып өлтіреді. Нұрилә Мақтым Ағзам мен оның бәйбішесі Зухраның қолында қалады.
Жалпы Бәйдібек атаның үш әйелі болған. Бірінші әйелінен туған Байтоқтыдан Түркеш (Сарыүйсін) дүниеге келсе, екінші әйелінен туған Жәлменбеттен Шапырашты, Ысты, Ошақты тарайды. Домалақ анадан туған Тілеубердіден Албан, Суан, Дулат тараған дейді. Қазіргі таңда Бәйдібектің Домалақ анадан тараған ұрпақтары Түркістан, Алматы, Жамбыл облыстарында қоныстанған. Шын есімі – Мизамбекқызы Нүрила. Нүрила алғашқы білегін ұстаған ер адам өмірлік жарым болады деген екен. Бірде құдыққа түсіп кеткен оны Бәйдібек білегінен ұстап алып шығады. Міне, Домалақ ана осылай Бәйдібек батырдың үшінші әйелі болады. Ол Албан, Суан, Дулаттың анасы атанған.
Әділ Айтөре
