Өткен жылы Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанды цифрлық дамыған мемлекетке айналдыру стратегиялық мақсат екенін айқындаған болатын.
«Біздің маңызды стратегиялық міндетіміз – Қазақстанды ІТ мемлекетке айналдыру. Цифрландыру ісінде нақты жетістіктеріміз де жоқ емес. Біз электронды үкіметті және финтехті дамыту индексі бойынша әлем көшбасшыларының қатарында тұрмыз. Былтырдың өзінде ІТ саласындағы экспортымыз бес есе өсті. Жыл соңына дейін бұл көрсеткіш 500 миллион долларға жетуі мүмкін. Әрине, мұнымен шектелмейміз. 2026 жылға қарай ІТ қызметтерінің экспортын бір миллиард долларға жеткізу – Үкіметке жүктелетін жаңа міндет. Шетелдің ірі ІТ компанияларымен бірлескен кәсіпорындар ашу бұл іске септігін тигізері сөзсіз. Үкімет осы мәселені мұқият зерделеп, нақты ұсыныстар енгізуі керек», деді Президент.
Осы орайда, 2025 жылдан бастап екінші деңгейлі банктер мобильді аударымдары тиісті шектен асқан жеке кәсіпкерлер туралы мәліметті Мемлекеттік кірістер комитетіне жолдайтын болады.
— ҚР Қаржы министрінің 2022 жылғы № 323 бұйрығына сәйкес, банктер қатарынан үш ай бойы әр ай сайын 100 және одан да көп әртүрлі тұлғалардан кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыруға арналмаған банк шотына ақша қаражатын алған жеке тұлға жайлы мәліметті жолдайды. 2025 жылдан бастап 2024 жылдың қорытындысы бойынша жеке кәсіпкерлер, заңды тұлғалардың басшылары және олардың жұбайлары туралы ақпаратты ұсынатын болады. Бұл шара жасырын кірістер мен тіркелмеген кәсіпкерлерді анықтауға бағытталған, өйткені көптеген кәсіпкерлер тауарлар, жұмыстар мен қызметтер үшін төлемді кәсіпкерлік қызметке арналмаған жеке шоттарға мобильді аударымдар арқылы қабылдайды, – деп мәлім етті МКК мамандары.
Банктерге мәліметті мемлекеттік органға жолдау талабы кезең-кезеңімен енгізіліп келеді:
2023 жылдан бастап мемлекеттік қызметшілер, оған теңестірілген жандар және олардың жұбайлары
2024 жылдан бастап мемлекеттік мекемелердің, квазимемлекеттік субъектілердің жұмысшылары және олардың жұбайлары
2025 жылдан бастап жеке кәсіпкерлер, заңды тұлғалар басшылары және олардың жұбайлары
2026 жылдан бастап елдегі басқа да азаматтар бойынша мәліметтер жолданатын болады.
Қолданыстағы ереже бойынша, кәсіпкер ретінде тіркелмеген жеке тұлғаның шотына жасалған мобильді аударым саны қатарынан 3 ай бойы 100-ден асса, салық органы оны (кәсіпкерлік әрекетпен айналысып жүрген-жүрмегеніне көз жеткізу үшін) өз бақылауына алады.
Алайда бұл норма қолданыстағы Кәсіпкерлік туралы кодекске сай келмейді. Кодекстің 35-бабы 2-тармағы 2-тармақшасында ең төменгі айлықтың (85 мың теңге) 12 еселенген мөлшерінен асатын табыс тапқан жеке тұлғаны салық органы дара кәсіпкер ретінде танып, есепке қоя алатыны айтылған.
«100 аударым» қағидаты мен Кәсіпкерлік кодекстің талабын біріздендіру үшін осы 35-баптағы 2-тармақтың 2-тармақшасын өзгертіп жазу көзделіп отыр.
Оның жаңа редакциясы мынандай болмақ:
«1 (бір) жеке тұлғаның қатарынан күнтізбелік 3 (үш) айдың әрқайсысының ішінде 100 (жүз) және одан да көп әртүрлі тұлғадан банк шотына жалпы сомасы 3 ең төменгі жалақыдан асатын ақша қаражатын алуы» деп өзгерту ұсынылды (3 ЕТЖ – 255 мың теңге)».
Бұл ереже әзірше Ұлттық банктің қарауында. Ол енгізілсе, ендігі жерде үш ай қатарынан әр айда жасалған 100 аударым сомасы 255 мың теңгеден асып отырған жағдайда ғана кәсіпкер ереже бұзған болып саналады.
Заң бойынша, кәсіпкерлік қызметпен оны тіркеместен айналысқан жеке азаматтарға салынатын айыппұл мөлшері – 15 АЕК (2025 жылы 1 АЕК – 3 932 теңге), яғни 58 980 теңге. Бұл заң бұзушылық қайталанған жағдайда – 30 АЕК, яғни 117 960 теңге айыппұл салынады.
Ал Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекстің 275-бабының 1 және 2-тармақтарына сәйкес, салық төлеуші салық салу объектілерін жасырып қалған жағдайда, сол жасырылған салық сомасының 200 пайызы мөлшерінде айыппұл тағайындалады. Бұл жағдай бір жыл ішінде қайталанса, төленбеген салық сомасының 300% мөлшерінде айыппұл салынады.
Кәсіпкер чек беруді бірінші рет ұмытып кеткен жағдайда жай ғана ескертумен құтылады. Бір жыл ішінде мұндай олқылық қайта жасалса, 30-дан 40 АЕК-ке дейін (117 960 – 157 280 теңге) айыппұл арқалайды.
Бұл шаралар кәсіпкерлердің мобильді аударымдарды пайдаланып, салық төлемеуін болдырмауға, мемлекеттік бюджетке түсетін түсімдерді арттыруға және адал кәсіпкерлер үшін ашық бәсекелестік жағдайларын қамтамасыз етуге бағытталған.
Емге немесе басқа қайырымдылық мақсаттарда ақша жинайтын жеке тұлғалардың есепшотындағы операциялар камералдық бақылауға алынбайды, себебі бұл қаражат кәсіпкерлік табыс көзі болып саналмайды.
Комитет мәліметінше, барлық Қазақстан азаматының мобильді аударымдары қатаң бақылауға алынбайды. Мониторинг үш ай ішінде ай сайын 100 және одан да көп түрлі жөнелтушілерден қаражат түсетін шоттар бойынша жүргізілетінін нақтылады. Бұл кәсіпкерлік қызметтің белгісі болып саналады.
“Тек қолма-қол ақшасыз есеп айырысу бойынша жұмыс істейтін кәсіпкерлер бақылау саласынан шығарылады”.
Мобильді аударымдарды тек жеке мақсатта пайдаланатын жеке тұлғалар үшін шектеулер жоқ.
Айта кетейік, бұзушылықтар анықталған жағдайда айыппұлдардан (15-тен 50 АЕК-ке дейін) дара кәсіпкер (ЖК) ретінде міндетті тіркеуге дейін шаралар қабылданады. Мысалы, жылдық табысы 12 ең төменгі жалақыдан асатын жеке тұлғалар Кәсіпкерлік Кодекске сәйкес жеке кәсіпкерді тіркеуге міндетті.
МКК 2023 жылдан бастап банктерден мемлекеттік қызметкерлер мен олардың жұбайларының аударымдарын, ал биылдан бастап – квазимемлекеттік сектор қызметкерлерінің аударымдары туралы деректерді ала бастады. 2025-2026 жылдарға қарай мониторинг жүйесіне ЖК, заңды тұлғалардың басшылары мен қалған халықты қосу жоспарланған.
“Көптеген кәсіпкер қазір салық міндеттемелерін адал орындау әлдеқайда тиімді екенін түсінді. Мобильді аударымдарға бақылау енгізілгеннен кейін көптеген адам QR-кодтарды немесе банк терминалдарын қолдана бастады”, – деп хабарлады МКК.
Сонымен қатар МКК үш ең төменгі жалақыдан асатын аударымдар сомасына лимит енгізу арқылы бақылау критерийлерін толықтыруды жоспарлап отырғанын хабарлады. Бұл жасырын кәсіпкерлік қызметті анықтауға мүмкіндік бермек.
Міндетті декларациялаудың төртінші кезеңі жойылғаннан кейін кейбір кәсіпкерлер қайтадан белсенді түрде клиенттерден аударымдарды қабылдай бастаған. Мемлекеттік кірістер комитеті талдау критерийлерін өзгертіп, мобильді аударымдар санын ғана емес, олардың жалпы көлемін де ескеруді жоспарлап отыр. Енді мобильді аударымдардың жалпы саны ғана емес, сондай-ақ олардың жалпы көлемі де есепке алынады.
– Бізде мобильді аударымдарды бақылау бойынша өлшемшарт белгіленген. Өлшемшарт негізінде ай сайын үш ай қатарынан 100 немесе одан көп тұлғалардан мобильді аударымдар арқылы төлем қабылдаған жайдайда аталған жеке тұлғалар назарға ілігетін болады. Аталған мәліметтерді екінші деңгейлі банктер ұсынатын болады, – деді ҚР Қаржы министрлігі Жеке тұлғалардың кірістерін әкімшілендіру басқармасының бас сарапшысы Ерсайын Көптілеуұлы.
Өлшемшарттың көлемі 255 мың теңге. Яғни, бір айда 100 немесе одан көп тұлғадан мобильді аударымдар арқылы 255 мың теңге төлем жасалса, демек ол адам жасырын бизнеспен айналысады деген сөз. Егер бизнеспен айналысып, табыс табатын адам кәсіпкер ретінде тіркелмесе, оған 15 АЕК көлемінде айыппұл салынады. Заң бұзушы бір жыл ішінде қайта ұсталып қалса, айыппұлы мөлшері 30 АЕК-ке дейін өседі.
Есепті жыл ішінде кәсіпкерлік қызметтен кіріс алу белгілері бар аударымдар алған қазақстандықтарға қатысты алдымен бақылау жүргізіледі, оның ішінде жеке тұлғаның:
- салық органдарында есепке тұруы;
- табыс пен мүлікті көрсетпеуі;
- кірісті кемітуі бақыланады.
Тұтастай алғанда, бақылау салық төлеушілерге бұзушылықтарды өз бетінше жоюға, яғни жеке кәсіпкер ретінде тіркелуге немесе аударымдар арқылы алынған кірістердің декларацияланбаған сомасын көрсететін қосымша декларация тапсыруға мүмкіндік беруге бағытталған. Олар бұзушылықтармен келіспеген жағдайда, растайтын құжаттарды қоса бере отырып, олардың жоқтығы туралы түсініктеме беруге құқылы. Хабарлама орындалмаған жағдайда салықтық тексеру тағайындалады. Оның барысында банктерден жеке тұлғаның шоты туралы толық ақпарат сұратылады және бұзушылықтардың бар немесе жоқтығы туралы нақты шешім қабылданады.
Еске салайық, қазақстандық азаматтардың мобильдік аударымдары 2024 жылдың басынан бері тексеріледі.
