Зайырлылық және дін

244

Соңғы жылдары қоғамдағы дінге қатысты тақырыптар мен бағыттар, себеп-салдар, әлеуметтік қызметі, дін мен мемлекет қатынасы, құқықтық негіздері туралы талдауларға қарап отырсаңыз, діннің формасына қатысты талдаулар дін құбылысының мазмұнына қатысты сараптамалық материалдардан әлдеқайда көп екен. Яғни біздің қоғамда, дін құбылысына қатысты жазылған материалдардың сексен пайыздан астамы діннің «мәніне» емес, формасы яғни көрінісіне арналыпты. Дін және саясат, мемлекет арақатынасы, дін және терроризм, экстремизм, дін және зайырлылық, дін және дәстүр, дін және әйел, дін және хижап, дін және жихад, салафизм, хизбу тахрир және т.б.

Открыть фото тақырыптарға сексен пайыз тер төгілген (бұл жерде электрондық ақпараттардағы, ғаламтордағы материалдар енбеді). Қалған он жеті, он сегіз пайызы ішінде, ислам, дін және мәдениет, ар, ахлақ, діни негіздер, ислам тарихы мен қазақ мұсылмандық тарихы, ерекшеліктері, дәстүрлі мұсылмандық: ханафилік, матуридилік тақырыптарына орын берілген. Қалған екі-үш пайызында Қазақстандағы басқа діндер мен миссионерлік мәселелері айтылыпты. Бұл жерде, қоғамдағы дін құбылысына қатысты жасалған сараптамалар қоғамның өз қажеттілігіне емес, сыртқы күштердің реакциясына жауап ретінде жазылғандығы түсінікті жағдай. Бұл діннің саяси шаблондармен берілген танымдарына деген біздегі конференциялар мен есепсіз жиналыстардың жауаптары мен қорытындысы десе де болады. Сосын осы сексен пайыз діннің сыртқы формасына берілген жауаптардың тоқсан пайызға жуығы мемлекеттік институттардың тапсырысымен жасалған . Ал қоғамдық институттардың жасаған ішкі, сыртқы діни танымдық жауаптарына қарасақ, өте енжар. Қоғамдағы дін құбылысына қатысты белсенділік, мемлекеттік институттардан әлдеқайда белсенді әрі саны мен сапасы жағынан алда болу керек еді. Теория солай, себебі біз зайырлы мемлекетпіз. Бірақ нәтиже олай емес. Ең басты мәселе діннің қоғамдағы, мәдениетіміздегі, өркениетіміздегі, тарихи санамыздағы, ар, еркіндік, жауапкершілік, мораль сияқты тақырыптар мен материалдар, яғни діннің ішкі мәні мен маңызына қатысты қоғамды, жастарды бағыттаушы, құндылықтық бағдар беруші қырларына аз мән берілгендігінде жатыр. Содан соң осы сараптама көрсеткендей, қазақ мұсылман ба, жоқ па, осы сұрақтарға деген азаматтық зерттеушілік жауапкершілік әлсіз. Өте енжар. Діни тәжірибе, діни таным мен діни сана туралы тарихилық ұстанымының орны айқын емес. Мемлекеттік және қоғамдық институттар дін құбылысы төңірегінде мақсатты талдау, орталықтандырылған ғылыми институтты бірлесе отырып қалыптастыруы шарт.
Қазақстан үшін зайырлылық – елдің ертеңі. Исламның тынысы. Тыныштық пен тұрақтылық кепілі. Ең басты құндылық. Сосын зайырлылық пен азаматтықты да ақыл таразысына тарта отыру керек. Мына дүниені жұмаққа айналдыру, Абайша айтқанда, «мимари деңгейде» қабылдаған кез келген қазақ – ұлтын сүйеді деген сөз . Мемлекет құқықсыз болмаған. Бірақ сол құқықтың иесі бар. Мемлекеттің де құрушы мәдениеті, ұлты бар. Сол мәдениет – құқықтың да иесі. Ал құқыққа бағыну, мойынсұну, сыйлау, құрметтеу деген психология адамға, алдымен мемлекеттен бұрын сол құқық иесіне деген құрметтен басталады.
Діни білім беру мәселесі де қоғамымызда өзекті тақырыптардың бірі. Себебі білім берудегі қоғамдық қажеттіліктер мен сол қажеттіліктерді қамтамасыз ету мәселесі арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Неге десеңіз, діни білім берудің теологиялық, зайырлылық және атеистік тенденциялары арасындағы ескі мен жаңа тартысы, сондай-ақ мемлекетіміздің ата заңында көрсетілген «зайырлылық ұстанымының» функциялық қызмет көрсету кеңістігі нақты емес. Ал қоғамда шешусіз діни мәселелер қордаланған үстіне қордаланып жатыр.
Кеше кеңестік кезеңде дін құбылысын реалды болмыс ретінде қабылдамадық, себебі коммунистік идеология атеизмге негізделді. Ол шаблон бойынша дінді тек қана формасы, көрінісі, онда да ескіліктің қалдығы ретінде тіршілік ету мүмкіндігіне тосқауыл қоятын «ғылыми атеизм» пәні арқылы түсіндірдік. Ал енді бүгін дін құбылысын тағы сол баяғы «дінтанушылық» ұстанымы арқылы түсінуге, білім беруде қолданғымыз келеді. Бірақ қоғамдағы діни сана үдерісі дінтанушылық ұстанымды мойындамай қойды. Бүгінгі қоғам кешегі атеизм бұғауынан шыққан, егемен мемлекет құрушы мәдениет, ұлт өкілі ретінде «діни санасы» еркіндікке ұмтылып, өзінің тіршілік ету ареалын кеңейткісі келеді.
Сондықтан қоғамда діни сананың қажеттілігі айқын көрініс беруде. Ал діни сана діннің сыртқы пішініне бағытталған білімге қарағанда, ішкі мәніне ден қояды. Діни сана иесі, яғни қазақ болмысы, діни таным мен діни тәжірибенің жандануына мұқтаж болып отыр. Міне осы тұста қоғамды басқа, бөтен діни таным жайлап, бұрынғы қазақтың діни санасы тағы қайта тұншыға түсті. Оның тұншығуы қоғамдағы мұсылмандық түсініктердің ала-құлалығы мен өзара екі жікке, екі дұшпан құтыпқа, жамағатқа ажырауына себеп болып отыр. Тағы да зардап шегіп отырған «діни сана». Діни сана бұл жерде қазақ ұлттығының, мәдениеттілігінің мазмұндық сипаты. Бүгін еліміз егемендігін жариялап, зайырлы, демократиялық және құқықтық мемлекет ретінде ұзақ та арналы жолға түсіп отырғанда дін және мемлекет қатынасындағы осындай қабаттарды ғылыми негізде шешуге кірісуі тиіс деп ойлаймын.
Мемлекет пен дін екі бөлек институт. Екі институт өзара қоғамдағы орны мен рөлін мойындай отырып, құқықтық, демократиялық ұстанымды басшылыққа алады. Бұл жерде дін құбылысы да мемлекет сияқты (теократиялық емес), құқықтық, демократиялық ерікке бой ұсынып, халықтық билікке бағынады. Енді зайырлы мемлекетте дін және саясатқа қатысты ұғынылуы шарт терминдер мен тіркестер бар. Олар мыналар «діни саясат», «дін саясаты», «саяси дін».
Осы жердегі «діни саясатты» өз еліміздегі мысалдар арқылы түсіндірер болсақ, Қазақстан мұсылмандар діни басқармасы жүргізеді. Бұған мемлекет араласпайды. Діни саясаттың мазмұнында муфтиаттың барлық іс-шаралары жатады. Мешіт, медресе салу, діни білім беру және оны ұйымдастыру, мазхабтар аралық келісімді қолға алу, діни тәжірибені жандандыру, діни танымды көтеру, діни сананы насихаттау, діни сенімді түсіндіру шаралары, бірақ бұл шаралар да құқықтық шеңбер ішінде болады.
Ал енді «дін саясаты» тіркесіне келсек, бұл саланы мемлекет жоғарыдағы құқықтық конституциялық ұстанымдар мен заңдық қағидалар негізінде жүзеге асырады. Мысалы, Ата заңымызда дін құбылысына қатысты баптарда «діни сенім ар-ождан бостандығы» заңмен қорғалады. Бұл – зайырлылық ұстанымының басты функциясы. Мемлекет қоғамдық талапты ескере отырып, заң «ханафи мазхабы мен православие» туралы олардың тарихи, мәдени, рухани тәжірибесін ескеріп бап қабылдады. Бұл мемлекеттің болмыстық, құндылықтық, тарихи, кеңістіктік, өркениеттік қабатына деген міндеті болатын. Бірақ бұл мемлекеттің осы діндерге басымдық беруі ретінде емес, жоғарыдағы құндылықтық қабаттарды негізге алатындығын көрсететін дәстүрлі мемлекеттілік анықтама талабы ғана. Және зайырлы елдегі діни білім беру, діни бірлестіктерді тіркеу, олардың діндер аралық қатынастарын реттеу, бақылау, қадағалау сияқты іс-шаралар кіреді.
Ал енді «саяси дін» тіркесіне қатысты іс шараны да мемлекет өз құзіреті шеңберіне алады. Мысалы «саяси ислам» деген анықтама ішіне кіретін фундаментализм, экстремизм, терроризм сияқты идеологиялық мазмұндағы, дінді құрал ретінде қолданып, елді тұтастыққа емес, бүлікке, тұрақсыздыққа, лаңкестікке, фанатизмге жетелейтін саяси, партиялық, идеологиялық шаблондағы, түсініктегі, платформалардағы топтарды айтамыз. Мемлекет зайырлы ұстанымды басшылыққа алатын болғандықтан бұл топқа заңмен тыйым салып қойған. Мысалы, Ата заңымызда діни партия, идеологиялық платформа, ұлттық негіздегі саяси құрылымдарға рұқсат бермейді . Енді осы шаблонға сай, саяси сипат алған кез келген діни топтар мен жамағаттар егер бар болса, олардың критериилері табылса, қоғамда көрініс тапса, әрине, мемлекет араласып, заңмен тыйып отырады. Міне, сондықтан соттың шешімі бұл кездейсоқ емес, қаншама азаматтарымыз бұған дейін жоғарыдағы «көріністер мен психологиялық мінез-құлықтарын көрсетіп» заң алдында жауапқа тартылды. Олардың әрекеттері бара-бара ұлғайып, типтеніп, сенімдік-психологиялық, танымдық-идеологиялық сипатқа жетті. Салыстырмалы тұрғыдан да аймақтық геополитикалық орталықтардағы сипаттармен ортақ ұқсастықтары мен байланыстары нақты айқындалып отыр. Мысалы, Ирак, Сириядағы ислам халифатына аттанып кеткен қаншама азаматтарымыз қор болды. Осы келеңсіз оқиғаларды заңмен, құқықпен шектеу – мемлекеттің фунциясы. Сондықтан экстремизм бұл қоғамдық тұрақтылық пен мемлекеттік қауіпсіздікке қарсы идеологиялық платформасы бар орталық деген сөз. Ондай орталық елімізде тіркелмейді де, олар бар болған соң мемлекет осындай қадамға барып отыр. Олардың идеялық негіздері, методологиясы, ұстанымы, қоғамдағы көріністері біздің қоғамда бар. Сондықтан осылардың бәрін бір жіпке тізіп түрмеге тоғытуда, құқықтық жаза беруде өте әділ әрі сақ болғанымыз жөн. Дегенмен осы азаматтарымыздың ішінде адасып, бөтен, жат, теріс пиғылды жамағатшылық жетегінде кетіп, ақидалық тұрғыдан ақиқат менікі деп танымдық қырынан бұрынғы дәстүрлі діни танымымызға «қырын қарап» жүргендерге ескерту болсын деген ниет жатыр.
Елімізде осы зайырлылық ұстанымы туралы ортақ, ғылыми комментарий тұғыры шарт. Бұл жай термин емес, болмыстық қыры ауыр басатын, кез келген мемлекеттік идеологиялық платформаны анықтайтын, құқықтық, аксиологиялық, танымдық, саяси мәнге ие ұғым. Сөз біреу болғанымен қабаттары тәуелсіз елімізде сан түрлі шешілмеген мәселелерді қозғайды. Ең болмағанда сол бағытта зерттеулер мен салааралық, ведомствоаралық талқылаулар мен пікірталас қалыптастырып, қоғамдық институттар мен мемлекеттік институт арасындағы көпірлерді біртіндеп ғылыми негіздерге отырғызуды стратегиялық мәселе ретінде қоя білуі тиіс. Мәселелерден қашу шешім емес. Кез келген мәселелермен бетпе-бет сұхбат құру мемлекеттік институттың міндеті.
Тарихи үдерісте мемлекеттің билікті өз қолына алуы өте ұзақ әрі қиын-қыстау жолдардан өтті. Батыста лаицизм ұстанымының пайда болуымен бірге дін мен мемлекет аясының ажыратылуы идеясы алғаш ренессеанс пен реформалар қозғалыстары кезеңінде басталды . Мартин Лютердің протестанттық әрекеті папаның беделін түсіріп, ұлттық сананы оятып, лаицизмге жол ашты. XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап Америка мен Францияда етек алған революциялар нәтижесінде мемлекет құрылымы, мемлекет пен дін байланысының жаңа жүйеге ауысуына ықпал етті. Басқа қырынан алып қарағанда сол ғасырдың ойлау жүйесіне негізделген ұлттық ерік пен сана қоғамдағы діннің рөлі мен ықпалын шектеп, азаматтық қоғам орнатуға бет алды. Яғни мемлекеттің билігі зайырлы болып жаңа мемлекет түсінігі қалыптасты. Мемлекетке енді құрушы халықтың тек қана осы дүниедегі қажеттіліктерімен ғана айналысатын мекеме ретінде анықтама берілді. Шіркеу де құдайлық биліктің үстемдігін емес енді өзінің болашағын қалай құру керек екендігі туралы жаңа ережелер қабылдауға мәжбүр болды.

Сонымен бүгінгі зайырлылық анықтамалары негізінде «зайырлы құқық» дегенде негізі дінге сүйенбеген құқық, ал зайырлы мемлекет дегенде діни сенім ақидаларға негізделмеген мемлекетті ұғынамыз.
Батыста көптеген лаицизм анықтамаларының ішінде ешқандай да дінсіздік, дін дұшпандығы немесе дінге қарсылық сияқты түсінік жоқ. Анықтамалардың көп болуы негізінен лаицизмді әр қырынан түсіндіруге байланысты болып отыр. Мысалы, философиялық тұрғыдан лаицизмді қасаң идеология ретінде танытқандар да бар . Яғни доктрина ретінде әрбір адамның зайырлы болуын, діннің адам өмірінен алынып тасталуын насихаттайды делінген. Тағы бір анықтамада, лаицизм – қоғамда мемлекеттің күшімен дінді тізгіндеу деп қарайды. Сондықтан лаицизмді «воинствующий (соғысқұмар қырымен танылған) атеизмге» де ауысып кететін тұстары бар ойлау жүйесі ретінде қабылдайды . Осы жерде қоғамды түбегейлі, билікті басыбайлы құдайсыздандыру лаицизмнің ұстанымдық міндетіне кірмейтіндігін ескерте кетейік. Бірақ Батыста лаицизм атымен осылай әрекет еткісі келетіндердің де болғандығын жасыра алмаймыз.
Демократиялық үкіметтің ең басты міндеті халық үшін қызмет ету болса, сол халықтың діни қажеттіліктерін ескеріп, оларды қамтамасыз ету де үкіметтің басты міндеті болуға тиіс.
Ал Германияда шіркеу мемлекет арқылы салық салу құқына ие. Яғни сол елдің азаматтары жаппай шіркеу салығын төлейді және шіркеу сол салық негізінде тіршілігін жалғастырады .
Испанияда дін қызметкерлері тұрғын үй салығынан босатылған, қатолик дін қызметкерлері мемлекеттен жәрдемақы алады. Көпшілігі католик болғандығы себепті ерекше статус беріліп, заңдық негізде жеңілдіктерден пайдаланып отыр. Тек католиктер ғана барлық мектептерде, ауруханаларда, елді мекендерде уағыз жүргізу құқына ие. Мектептерде діни білім беру шіркеу тарапынан ұйымдастырылады .
Франция да өзінің қызметкерлеріне мемлекет діни қажеттіліктерін қамтамасыз етуде көмек көрсетуде. Мектептерде, жоғары оқу орындарында, ауруханаларда, түрмеде, әскерде арнайы орталық ашылып, дін адамдарының қызмет көрсетуін мемлекет өзі ұйымдастырып отыр .
Сонымен, лаицизм – өлшем, тепе-теңдікті қамтамасыз ететін жүйе. Лаицизм негізінен барша адамзатты тұтастыққа, бірлікке шақырушы ақылдың қуатына ерекше көңіл бөледі. Яғни лаицизм – рационалды ұстаным. Сонымен қатар зайырлылық тек қана құлшылық пен сенім бостандығы немесе мемлекет пен діннің өзара ажыратылуы ғана емес, оның мақсаты жеке тұлғаны діндердің және иделогиялардың қысымынан құтқару. Бұл тұрғыдан келгенде Қазақстандағы діни экстремистік бағыттар, «салафиттер» мен «христиан миссионерлеріне» өз азаматтарын беріп қою немесе бақылаусыз қалдыру мемлекеттің қауіпсіздігіне үлкен қатер туғызады. Қазіргі қоғамдағы «салафиттердің» барлық іс-әрекеттері қоғам қауіпсіздігіне кері әсерін тигізіп отыр. Ал миссионерлік ошақтары жік шығарғалы қашан.
Тағы бір ерекше қыры, зайырлылық – мемлекеттің демократиялық, құқықтық негізде қатынас жасауының кепілі. Сонымен қатар, зайырлылық әсіресе, Батыстағыдай, католик әлеміндегідей дін мен мемлекеттің емес, дін мен шіркеудің өзара ажырауын анықтайды. Олай болса, республикалық жүйедегі кейбір мемлекеттердегі «зайырлылық» ұстанымын әсіресе, ислам өркениеті мен мәдениетіне етене жақын немесе сол мәдениет негізінде құрылған мемлекеттер өзіндік комментарий жасау арқылы билік пен дін арасындағы үйлесімділікті қамтамасыз етуге ұмтылуы керек. Себебі исламда мешіт Батыстағыдай шіркеу сияқты бола алмайды. Ол мәдениетте шіркеу – католиктердің рухани билігі ретінде діннің ресми өкілі. Демек Батыстағы зайырлылық осы өкілдіктен тіршіліктің барлық кеңістігін, саясатты, құқықты, моральды, экономиканы шіркеудің және Інжілдің көзқарасы мен қысымынан құтқару үшін таңдалып алынған. Ал исламда мешіттің шіркеу сияқты Алланың атынан билік жүргізетін миссиясы жоқ.
Бұл жердегі мәселе, Батыс пен Шығыс яғни, христиандық пен ислам арасындағы басты ерекшеліктерді негізге ала отырып зайырлылық ұстанымын өзіміздің мемлекеттіліктің баяндылығы мен қауіпсіздігі үшін өзіндік тексте қайта тұжырымдап анықтама беруге құқылымыз.

Досай КЕНЖЕТАЙ,
дінтанушы, теолог