Ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев кезекті халыққа Жолдауын жариялады. Мемлекет басшысы өз жолдауында ерекше назар аударған салалардың бірі салық кодексі болатын.
– Салық режимдерін кәсіпкерлерге жасалған қолайлы жағдайдың нашарлап кетпеуін ескере отырып, оңтайландырған жөн. Бөлшек салықтың енгізілуін мысал ретінде айтуға болады. Осы нормаға сенім артқан кәсіпкерлер қызметін ашық жүргізе бастады, кәсіптерін бөлшектеуді азайтты. Алайда бұл режим негізінен халықпен тікелей жұмыс істейтін кәсіпкерлерге қатысты болуға тиіс. Тұтынушыларға арналған қызметтер мен сауда-саттықтың мүмкіндіктері толық пайдаланылса, экономиканы дамыту, салық түсімдерін арттыру және халықты жұмыспен қамту шаралары тезірек нәтиже береді. Фискалды реформа табысты болсын десек, салықтық әкімшілендіру ісін жаппай цифрландыру керек. Сыбайлас жемқорлыққа қатысты сын-қатерлерді барынша азайтып, салық саласындағы үдерістердің ашық болуын қамтамасыз ету үшін оны тезірек электронды форматқа көшірген абзал. Бүкіл салық саясатын жиі өзгеріп жатқан фискалды ахуалға бейімдеу керек, соның ішінде салық мөлшерлемесін де қайта қараған жөн. Жеке табыс салығының мөлшерлемесін азаматтардың кірісіне қарай дифференциациялау қажеттігі туындап отыр, – деді мемлекет басшысы.
Салықтық әкімшілендіру ісінде жазалау тәсілінен де бас тартқан абзал. Мәжбүрлеу шараларын қолданбай-ақ, хабарлама жіберу арқылы өндірілетін салық берешегінің жоғарғы шегін көтеруге болады деп ойлаймын. Ал салық берешегі осы шектен асып кетсе, қарыз сомасы аясында ғана шектеу қойылуға тиіс. Яғни, борышкердің банктегі есепшоты толық бұғатталмайды. Берешек сомасы тым көп болған жағдайда, кепілге мүлік қоюды талап етпей, қарызды бөліп төлеуге мүмкіндік берген жөн. Жоспарға сай тексеру тәсілінен біржола бас тартуға тырысу керек. Ол үшін қатерлердің алдын алу жүйесін жетілдіру қажет екендігін атап өтті.
Аталған өзекті мәселе өңірде өз шешімін тауып келеді. Жалпы Түркістан облысында қосымша кіріс көздерін анықтау, салықтан жалтарудың алдын алу бағытында жұмыстар күшейеді. Облыс әкімі Дархан Сатыбалдының төрағалығымен өткен мәжілісте осы мәселе талқыланып, алдағы жоспарлар сараланды.
– Облыста салық пен бюджет түсімін арттыруға мүмкіндік бар. Полиция департаменті мен инвестицияға жауапты басқарма заңсыз жер қойнауын пайдаланушыларды зерделеп, келісімшартты орындамағандары үшін тиісті шара қолдануы қажет. Бұл тараптан да салық толық түсуі қадағалансын. Аудан, қала әкімдері Мемлекеттік кірістер департаментінің өкілдерімен бірлесе жұмыс жүргізіп, қосымша кіріс көздерін анықтауы керек. Барлық ауданда қосымша кіріс көздері бар. Жұмыс жүйесін өзгертіп, кәсіпкерлік субъектілерінде жұмысшылар санын айқындап, мүлікті бағалау жұмыстарын жүргізуді тапсырамын, – деді Дархан Сатыбалды.
Салықты заңға сай төлеуден жалтарып, түрлі әдіс-тәсілдерді қолданушылар арасында ірі компаниялар, сауда орындары, базарлар, тойханалар, демалыс орындары бар. Сонымен бірге таулы аудандардағы демалыс орындары да салық декларациясы бойынша бағалау құнын төмендетіп көрсеткен. Алкоголь өнімдерін лицензия алмай саудалайтын дүкендер де көп. Осындай олқылықтардың салдарынан әлеуметтік және жеке табыс салықтары, лицензиялық алымдар бойынша бюджетке түсетін кіріс азайған.
Мемлекеттік кірістер департаменті мен жергілікті атқарушы органдар бірлесе отырып, алдағы уақытта салық түсімдері көлемін 28 млрд. теңгеге арттыруды межелеп отыр. Осы бағытта жұмыс жүреді.
Аппарат отырысында облысты әлеуметтік-экономикалық дамыту, осы бағытта аудан, қала әкімдіктерінің жұмысын жандандыру мәселесі де талқыланды. Облыстық стратегия және экономикалық даму басқармасының басшысы Қанат Қайыпбектің айтуынша, биыл өнеркәсіп өнім көлемі мен өңдеу өнеркәсібін, инвестиция көлемін арттыру жоспарлануда. Өнеркәсіп, инвестиция тарту, ай сайын кіріс жоспарының орындалуына орай бағалау жүргізіледі. Сонымен қатар бюджет шығыстарының сапалы орындалуы да рейтингке енгізілді.
Салық жеңілдіктерінің тиімділігін арттыру өзекті мәселеге айналды. Кәсіпкерлер өздері пайдаланатын салық жеңілдіктері бойынша есеп беруге тиіс. Бизнесті дамытуға нақты септігі тиетін жеңілдіктерді ғана қалдырған абзал. Мысалы, өндірісті өркендетеміз деген инвесторларға артықшылық беруге болады. Яғни, құрылыс салуға, активтерді сатып алуға, жаңғыртуға және қайта құруға бір реттік салық жеңілдігін берген жөн. Терең өңделген өнімді экспортқа шығаратын кәсіпкерлерге жеңілдіктер беру маңызды. Олар өзге бизнеске қарағанда көбірек қолдауға ие болуы керек. Үкімет пен Парламентке жаңа Салық кодексінің жобасына қатысты жан-жақты талқылау жүргізуді тапсырамын. Қиын болса да, дұрыс шешім қабылдау қажет. Бұл жерде асығыстыққа жол беруге болмайды. Жаңа Салық кодексін сапалы әзірлеу үшін оны қабылдау мерзімін келесі жылға ауыстыруға болады деп санаймын. Көлеңкелі экономика үлесінің жоғары деңгейде қалуы қаржы саласындағы ахуалды ушықтырып тұр. Оны айтарлықтай төмендету үшін мұқият ойластырылған жан-жақты шаралар қабылдаған жөн. Атап айтқанда, шекарадағы кеден бекеттеріне қатысты барлық жұмысты тез арада аяқтау қажет. Сондай-ақ сыртқы сауда операцияларынан түсетін кірістің басқа елдерге заңсыз өтіп кетуіне жол бермеу керек.
Мемлекет басшысы өз жолдауында бюджетаралық қарым-қатынасты да ретке келтіру қажет. Шағын және орта бизнестен түсетін салықты аймақтардың өзінде қалдыру дұрыс әрі уақтылы қабылданған шешім болды. Бұл қадам кәсіпкерліктің дамуына едәуір серпін берді. Сонымен қатар әкімдердің дербестігін арттырды. Алайда кейбір әкімдер қосымша кіріс көзіне ие болған соң, оны елге пайдасыз іске шашып, тиімсіз жұмсайтын болды. Аса маңызды емес міндеттер мен жобаларға қаржы бөле бастады. Үкімет бюджет тапшылығының орнын толтыратын қаржы көзін табу үшін тиімді компенсациялық тәсілдер ойластыруы қажет. Енді Ұлттық қордың рөліне жеке тоқталайын. Қордың қаражатын, ең алдымен, мемлекет мүддесі үшін, яғни еліміздің стратегиялық мақсаттарын жүзеге асыру үшін пайдалану қажет. Ұлттық қор шетелдік қаржы институттарына қызмет етпеуі керек. Ұлттық қор – ұзақ мерзімге арналған макроэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін аса маңызды құрал. Сондықтан оны тиімді басқару қажет. Экономиканы қарқынды дамыту үшін тек мемлекет қаржысына сүйену жеткіліксіз екені анық. Жеке инвестициялар тарту арқылы іскерлік белсенділіктің артуына қолайлы жағдай жасаған жөн. Ол үшін, ең алдымен, салық саясаты тұрақты болуға тиіс. Сонда бизнес те сапалы дамуға ынталы болады және жауапкершілікпен жұмыс істейді деп атап өтті.
Оған қоса, Цифрлық активтердің айналымын қамтамасыз ету және банк саласына инновацияларды қауіпсіздік талабына сәйкес енгізу үшін оны реттейтін тетіктердің тұрақты болуы маңызды. Бізге Банктер туралы жаңа заң қажет. Бұл құжатта экономикалық белсенділікті қолдау және финтех саласын қарқынды дамыту сияқты өзекті мәселелер шешімін табуы керек. Қазір қолданып жүрген заң шамамен 30 жыл бұрын қабылданған. Ол кезде заман да мүлде басқа болды. Ашығын айтуымыз керек, бізде республикалық бюджеттің кіріс бөлігі орындалмай жатыр. Бұл – бұрынғы және қазіргі Үкімет жұмысындағы үлкен олқылық. Мұндай жағдай жиі қайталанса, түптеп келгенде, еліміздің дамуын тежейді. Сондықтан оған жол бермеу қажет. Бюджет қаржысын тиімді пайдаланып, оның шығыс бөлігін шектеп, қатаң бақылауда ұстаған жөн. Үкімет Ұлттық Банкпен бірлесіп, осы мәселеге қатысты нақты шаралар қабылдауға тиіс. Мемлекет қаржысының тұрақтылығын қамтамасыз етудің бірден бір жолы – көрпеге қарай көсілу. Сондықтан бюджет қаражатын стратегиялық маңызы жоқ, аса шұғыл емес шаруаларға оңды-солды шашуды доғару керек. Бюджетаралық қарым-қатынасты да ретке келтіру қажет. Шағын және орта бизнестен түсетін салықты аймақтардың өзінде қалдыру дұрыс әрі уақтылы қабылданған шешім болды. Бұл қадам кәсіпкерліктің дамуына едәуір серпін берді. Сонымен қатар әкімдердің дербестігін арттырды. Алайда кейбір әкімдер қосымша кіріс көзіне ие болған соң, оны елге пайдасыз іске шашып, тиімсіз жұмсайтын болды. Аса маңызды емес міндеттер мен жобаларға қаржы бөле бастады деді ел президенті.
Нарықтық экономика салыққа тәуелді болғандықтан, салық базасының көзін тауып ұлғайту – басты міндет. Көлеңкелі экономикамен күрес жүргізіп, қазына қаржысын еселеген жөн. Бұл бағыттағы жұмыстар тоқтауға тиіс емес. Осылай деген Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды апталық апарат отырысында кәсіпкерлердің заң талаптарын бұзып, табысын жасырып, салықтан жалтару әрекетіне бей-жай қарамау керектігін айтты. Облыс әкімі сондай-ақ жаңа кәсіп ашу бағытындағы жұмыстарға күш салуды тапсырды. Жергілікті бюджеттің салықтық түсімдері бойынша жоспардың толық орындалуын жіті бақылауда ұстауды жүктеді.
Мемлекеттің кірістер органдарының берген мәліметіне сәйкес облыста 1362 салық салу объектілері бар. Олармен жергілікті бюджетке 1 млрд. 439 млн. теңге қамтамасыз етілді. 2022 жылдың 6 айымен салыстырғанда салықтар 821 млн. теңгеге немесе 2 есе артты. Алайда осы нысандарда жұмыс істейтін қызметкерлердің саны өте төмен, кейбіреулері мүлдем жұмысшылар санын көрсетпегені анықталды.
Түркістан облысында 186 инвестициялық жоба іске асып, нәтижесінде 12 мыңға жуық жұмыс орны ашылып, бюджет 9,4 млрд. теңгеге толығады. Жалпы 2023 жылдың 7 айында салықтық түсімдер бойынша өсу қарқыны 125%, ал тіркеу алымы мен мемлекеттік баж сияқты бір реттік түсімдерді есепке алмағанда түсімдердің өсуі 23% немесе 7,4 млрд.теңгеге артық. Төлем көздері бойынша өсу қарқыны жеке кәсіпкерлердің жеке табыс салығы мен бюджеттік емес мекемелердің жалақы қорынан ұсталатын салықтарға тиесілі.
Салық жүйесі – мемлекеттің қаржылық қуатының басты тірегі һәм негізгі кіріс көзі. Сол арқылы мемлекет өзінің көптеген қоғамдық-әлеуметтік, саяси-экономикалық мәселелерін шешіп, азаматтарына жағдай жасап, тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Сондықтан азаматтарынан салық алмайтын мемлекет жоқ. Оның ішінде әр аймақ, әр аудан салық базасын ұлғайту шараларын үздіксіз ұйымдастыруға күш салатыны анық.
Айта кететін жайт, жергілікті бюджеттің салықтық түсімдерінің 48% бюджеттік мекемелерінің түсімдері құрайды. Аудандар бойынша бюджеттік мекемелер түсімдерінің едәуір үлесі Келес, Мақтаарал, Жетісай, Сауран, Бәйдібек, Төлеби, Қазығұрт аудандарына тиесілі. Жалақы қорынан ұсталатын салықтарға келетін болсақ, бюджеттік мекемелерді үлесі 2023 жылдың 7 айында 69,5% құрады.