Түркістан қалалық мәслихатының депутаттары Түркістан медецина колледжіне барып 1 қыркүйекте Қазақстан Республикасы Парламенті палаталарының бірлескен отырысында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстан халқына жариялаған Жолдауының маңызын түсіндіріп өтті. Кездесуге колледж стунденттері мен ұжым қатысты. Осы орайда жолдаудың басты бағыттарын түсіндіріп өтті. Жиын барысында студент жастарымыз сұрақтар қойып, оларға тұшымды жауаптар берілді.
“Қазақстанда кен өндіру өнеркәсібі жақсы дамығаны баршаңызға белгілі. Осы сала ұлттық экономиканың өсімін қамтамасыз ететін сенімді табыс көзі болып келеді. Болашақта да солай болуға тиіс. Көптеген металдың әлемдік нарықтағы бағасы бұрын-соңды болмаған деңгейге жетті. Соған қарамастан ірі өндіріс орындарына жақын тұратын жұрттың наразылығы күшейіп барады. Олар экология нашарлап, денсаулыққа зиян келтіріп жатқанын айтып, шағымдануда. Жұмысшылардың өндірісте мертігуі және қазаға ұшырауы көп болып кетті. Үкімет кәсіпорындардың технологиялық және экологиялық ахуалын, денсаулық сақтау жүйесін жақсарту үшін батыл шаралар қабылдауы қажет. Сондықтан ірі өндіріс кәсіпорындары 5 жыл сайын технологиялық және экологиялық аудит жасауы керек. Бұл талап инфрақұрылым саласындағы кәсіпорындарға да қойылуға тиіс.Геологиялық барлау ісі айрықша назар аударуды қажет етеді. Еліміздің минералды шикізат базасын толықтыру үшін 2018 жылы тау-кен саласын басқару мәселесіне қатысты жаңа заңдар қабылданды. Бірақ заң талаптары толық орындалмай жатыр. Соның салдарынан табиғи ресурсқа қанша бай болсақ та, көптен бері ауыз толтырып айтатын геологиялық жаңалық ашылған жоқ. Ахуалды дереу өзгерту керек.Тау-кен саласын басқару жүйесін жуық арада жаңғырту қажет. Көптеген елде бұл саланы негізінен жеке компаниялар алға сүйрейді. Сондықтан ірі көлемде жеке инвестицияларды тарту осы саланың әлеуетін ашуға барынша көмектеседі.Ол үшін салық және реттеу шарттары өзгеріске икемді болуы керек. Өз қаржысына геологиялық зерттеу жүргізген инвестордың жер қойнауын пайдалану кезінде басым құқыққа ие болуын қамтамасыз еткен жөн. Жобаларды келісуге қажетті рәсімдер мен оның мерзімін кешенді мемлекеттік сараптама жасау және толық цифрландыру тәсілін енгізу арқылы екі есе азайту керек. Қазір еліміздің 1,5 миллион шаршы шақырым аумағына геологиялық және геофизикалық барлау жасалған. Үкіметтің міндеті – 2026 жылға қарай оның көлемін кемінде 2 миллион 200 мыңға жеткізу”, деді президент.
Президент табыс салығынан және басқа да төлем түрлерінен түсетін кірістің бір бөлігін өңірлерге беру оң нәтиже көрсеткенін тілге тиек етіп, былтыр аймақтар табысының өсімі 30 пайыздан асқанын атап өтті. Ол енді дәл осы әдісті құн салығына қатысты қолдану қажетін айтады. Тоқаевтың сөзіне қарағанда, сондағы міндет – бюджеттің екінші деңгейіне кем дегенде екі триллион теңге қосымша қаражат беру.
Ол фискалды орталықсыздандыру процесіне де тоқталып, жергілікті бюджет кірісінің құрылымындағы республикалық бюджеттен бөлінетін трансферт үлесі 25 пайызға дейін төмендеуге тиіс екенін айтты. Қазір бұл көрсеткіш – 50 пайыз.
Өңірлердің дербестігін арттыру мақсатында аудан әкімдеріне жергілікті бюджетті басқару құқығы берілмекші. Президенттің сөзінше, бұл басымдық сол жердегі мәселелерді жедел шешуге мүмкіндік береді.
Президент реформалардың іске асырылуына негізінен атқарушы билік жауап беретінін, ал оның өзіне реформа қажетін атап өтті. Біріншіден, салаларға қатысты шешім әзірлеу және оны орындау, түпкі нәтиже үшін жауапкершілік министрлерге жүктелді. Екіншіден, экономикалық саясаттың іске асырылуына толығымен үкімет жауап береді. Ол сондай-ақ мемлекеттік аппаратты бюрократиядан арылту жолындағы жұмыс жалғасын табатынын атап өтті.
Аймақтардағы атқарушы биліктің шешім қабылдау ісіне азаматтардың қатысуын арттыру да маңызды деп санайды Тоқаев. Ол ауыл, кент және ауылдық округ әкімдерін екі жылдан бері халық өзі сайлап келе жатқанын айтып, содан бері ауылдық деңгейдегі әкімдердің төрттен үші сайланғанына тоқталды. Тоқаев енді аудан және облыстық деңгейдегі қала әкімдерін де сайлап көретінімізді айтты.
Келесі бөлікте президент су тапшылығы мәселесіне тоқталды. 2040 жылдарға қарай Қазақстандағы су тапшылығы 12–15 миллиард текше метрге жетуі мүмкін.
Суға қатысты қордаланған мәселелерді шешу үшін президент Су ресурстары және ирригация министрлігін құруды тапсырды. Сондай-ақ, министрлік аясында Ұлттық гидрогеология қызметі қайта жұмыс істейтін болады.
«Қазсушар», «Нұра топтық су құбыры» сияқты негізгі компаниялардағы өзгеріспен қатар, жалпы су шаруашылығын басқару жүйесіне түгел реформа жасалмақ. Суды тиімді пайдалануға байланысты президент 20 жаңа бөген салуды, кемінде 15 су қоймасына күрделі жөндеу жүргізіп, 3500 шақырымдық каналды жаңғыртуды тапсырды. «Негізгі міндет – 2027 жылға қарай қосымша екі текше шақырым суға қол жеткізу».
Стратегиялық маңызы бар міндеттің бірі – көлік-логистика саласының әлеуетін толық пайдалану екенін айтып, артынша Көлік министрлігін қайта құруды тапсырды. Бұл министрлік 2004 жылы құрылып, 2014 жылы оның қызметі Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігіне берілген еді. Президенттің сөзінше, енді бұл министрлік жол инфрақұрылымын салумен айналысады.
Сонымен қатар, Тоқаев Қазақстан Еуразия құрлығындағы басты транзит хабы ретіндегі рөлін арттыруы керек екенін айтып, «Қазақстан темір жолын» көлік-логистика компаниясы етіп қайта құру жұмысын жуық арада аяқтауды тапсырды.
Жолдауда айтылған екі министрліктен бөлек, кешке жаңа министрліктер қатары тағы үшеуге артқаны және кейбірі қайта құрылғаны белгілі болды:
Мәдениет және спорт министрлігі Туризм және спорт министрлігі болып қайта құрылды, ал мәдениет саласындағы функциясы мен өкілеттігін Мәдениет және ақпарат министрлігі қарастырады. Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінен көлік саласындағы міндеттер жаңа министрлікке өткендіктен, енді ол Өнеркәсіп және құрылыс министрлігі болып құрылды.
Тоқаев сөзін әдеттегідей бұған дейін жасалған жұмыстарды тізбектеп шығудан бастап, ел экономикасының құрылымына қатысты болашақ өзгерістерге көшті. Ол жолдауда айтылатын міндеттің бәрі үш жылдың ішінде орындалуға тиіс екенін, ал аса күрделі міндеттерді жүзеге асыруған нақты мерзім бекітілетінін жеткізді.
Президент дамыған мемлекеттердің өзі протекционистік өнеркәсіп саясатына көшкенін атап өтіп, мемлекет отандық өнім өндірушілерді қорғау керегін айтты. Оның сөзінше, дүниежүзілік сауда ұйымы елдегі ішкі нарықты қорғау деңгейі төмен деп бағалап, 128 тарифтік емес шараға тең екенін көрсеткен. «Экономикамыз басқа елдерге әрдайым ашық болуға тиіс. Бірақ ұлттық бизнестің мүддесін қорғау керек», – деді Қ.Тоқаев.
Тоқаев мемлекеттің экономикаға ықпалын азайту керек деп санайды. Оның сөзіне қарағанда, жекеменшікке заңсыз өткен және шетелге шығарылған активтің бәрін ашық әрі мемлекет үшін тиімді жолмен нарыққа шығару керек. Оған қоса, жекешелендіру және халықтық IPO жұмыстары тездетуді қажет етеді.
«Самұрық-Қазына» қорының бейінді емес активтерінің бәрі жеке меншікке және халықтық ІРО-ға өтуі керек. Үкімет бұл жұмысты 2024 жылдан бастап қолға алады. Келесі жылы «Air Astana» компаниясы халықтық ІРО-ға шығарылады. «QazaqGaz» кәсіпорны да осы жұмысқа дайындалуы керек. Ірі компаниялардағы мемлекет активтерін саудаға шығару қажет», – деді ол.
Қолданыстағы мемлекеттік сатып алу жүйесіндегі жұмыстың мерзімі ұзақтығы, ашық еместігі сияқты түйткілді мәселелерін шешу үшін былтыр президент жаңа жүйені енгізуді тапсырғанын және сол бойынша үкімет жаңа заң жобасын әзірлегенін мәлімдеді. Соның нәтижесінде алдағы үш жылдың ішінде реттелетін сатып алу саласындағы жергілікті өнімдер мен қызметтердің үлесі кемінде 60 пайызға жетуге тиіс. Ал отандық өнім өндірушілермен жасалатын офтейк келісімшарттардың үлесін кемінде 10 пайызға жеткізу керек. Бұл – жыл сайын 2 триллион теңге болмақ.
Жолдаудың басынан-ақ президент өңдеу саласын жедел дамытуға баса мән беру қажеттігін атап өтіп, «Өңдеу өнеркәсібін қолдау үшін шетелдің және еліміздің инвесторларын бастапқы үш жылда салықтан және басқа да міндетті төлемдерден босатқан жөн. Бұл – өңдеу индустриясына айтарлықтай серпін беруге арналған өте маңызды шара», – деп тапсырды.
Тоқаев ірі өндіріс орындарына жақын тұратын жұрттың наразылығы күшейгенін және жұмысшылардың өндірісте қазаға ұшырауы көбейгенін айтып, ірі өндіріс кәсіпорындарының 5 жыл сайын технологиялық және экологиялық аудит жасауын тапсырды. Бұл инфрақұрылым саласындағы кәсіпорындарға да қатысты.
Тағы бір маңызды мәселе ретінде президент қорғаныс-өнеркәсіп кешенін жан-жақты нығайтуды тапсырды. Ол әскерді заманауи қарумен қамтамасыз ету мен оның импортқа тәуелділік деңгейін төмендетудің маңызын айта келе, арнаулы қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамыту қоры құрылатынын мәлімдеді. «Заманауи технология трансфертін жасау және жаңа өндіріс ашу жұмысын жалғастырған жөн. Арнаулы қорғаныс-өнеркәсіп кешенін дамыту қоры арқылы өз кәсіпорындарымызға тікелей қаржылай қолдау көрсетіледі», – деді Тоқаев.
Тоқаев агроөнеркәсіп кешенінде нақты серпіліс жасауымыз керек деп, Ұлттық аграрлық ғылыми білім беру орталығын агротехнология хабына айналдыруды ұсынды. «Алдағы үш жыл ішінде агроөнеркәсіптегі өңделген өнім үлесін 70 пайызға жеткізуіміз керек», – деді президент және ол үшін салық саясатын қайта қарау керек екенін айтты. Қазір ауыл шаруашылығы техникасының 80 пайызы тозып тұр. Оған қоса Тоқаев егін шаруашылығы саласында реформа жасауды ұсынды. Мемлекеттің баға реттеу мәселесіне шектен тыс араласуы агроөнеркәсіп кешенін өркендетуге айтарлықтай кедергі келтіріп отырғанын атап өтті.
