Арғы-бергі тарихымызды зерделеп қарасақ, қазақ шежіресі Есім ханның (1598-1630 жж.) қызметіне жоғары баға береді. Кезінде XVIII ғасырда өмір сүрген әйгілі Бұқар жырау Абылай ханға «…Сенен бұрын жеті ханды жебеледім, кешегі Еңсегей бойлы Ер Есімді де білемін. Сен оның бір түстігіне жарамайсың» деп айтуында да Есім ханға деген үлкен қошемет сезіледі.
Түркістандағы Есім хан кесенесі – ХVІІ ғасырдың тарихи-сәулет ескерткіші ретінде республикалық мәртебеге ие. Қожа Ахмет Ясауи кесенесінің оңтүстік-батыс мұнарасынан 12 метр қашықтықта орналасқан. Координаттары: 43˚17.835΄, 068˚16.275΄ Теңіз деңгейінен биіктігі 219 м. Ортағасырлық сәулеттік ескерткіш жартылай қалпына келтірілген, бейіттің биіктігі 3,2 метр, ені 8,9 метр. Есім хан – ортағасырдағы Қазақ елінің ірі саяси қайраткері. Қазақ елінің жадында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген өжет рухтың символындай болған өшпес атын қалдырған тұлға. 1628 жылы қайтыс болған. «Есім ханның бейіті» деп археолог Г.И.Пацевич 1960 жылы жазған. Мазар жобасында үлкен емес квадраттық құрылыс болып келеді. Басты қасбеті портал түрінде сақталған. Қасбетінде геометриялық орнаменттер орын алған глазурлік плиткалармен безендірілген. Едені квадраттық кірпішпен төселген. Сағананың қабырғалары мен күмбезінде сыланған іздері табылмаған. Мазардың конструктивтік әдістері сақталынып қалған бөлігі аймақта тараған жерлеу құрылыстарының кең түрдегі жүйесін көрсетеді. Бейіттің жоғары бөлігі толығымен қиратылып тек төменгі мүрдеханасының орны ғана сақталған. Алғаш рет 1958 жылы зерттеу жұмыстары жүргізіледі. 1980 жылдары жартылай қалпына келтірілген. 1994 жылы «Қазақстанның тарихи-мәдени ескерткіштер шежіресінің» Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша жинағына №590.7 санды нөмірімен енгізіліп мемлекет қарауына алынған.
Есім хан тарихымызда 30 жылдай (1598-1628) билік құрған. Туған жылы белгісіз, 1628 жылы қайтыс болған. Ол қазақ тарихында «Еңсегей бойлы ер Есім» деген атпен әйгілі болды, оған бұл атақ 1598 жылы ағасы Тәуекел ханмен бірге Мауреннахрға жасаған жорықта ерекше көзге түскені үшін берілген екен. Есім хан – Шығай ханның баласы, ол бұрын қазақ хандығының Түркістан қаласындағы хан ордасында тұрған.
Тәуекел хан қайтыс болған соң, інісі Есім мұрагерлік жолмен ресми түрде хан тағына отырды. 1599 жылы ол Ташкент қаласы мен оның айналасын Қазақ хандығына қосып алды. Еңсегей бойлы Ер Есім хан тағына лайықты тәжірибелі қолбасшы, білікті саясатшы тұлға болатын. Қазақтың хан тағына отырған соң Есім хан Бұхар ханымен бітім шартын жасасып, Орта Азия қалаларымен бейбіт экономикалық байланыс орнатуға ұмтылды. Қазақ хандығын бір орталыққа бағынған мемлекет етіп құруды басты мақсат етті. Қазақ хандығының әскери күш-қуатын арттыруға айрықша көңіл бөліп, сұлтандар мен төрелерге еркіндік, билік берді.
Тарихымызда “Қасым ханның қасқа жолы”, “Есім ханның ескі жолы”, Тәуке ханның “Жеті Жарғысы” атты қазақтың әдет-ғұрып заңдарының жинағы болғаны әмбеге аян. “Есім ханның ескі жолы” – дәстүрлі қазақ қоғамындағы заңдардың жиынтығы. Оның негізін Қасым хан салған болатын (1511-1523). Заң жинағында Қыпшақ, Шағатай, және басқа ұлыстарда қолданылатын әртүрлі жарғылар енгізілді. Есім хан өзіне дейін көп өзгеріске ұшырай қоймаған Қасымның заңдарын іс жүзінде қолдануды өзі билік жүргізгенде қатаң талап етті. Ежелден-ақ қазақ қоғамындағы күрделі даулардың бірі – кісі өлімі. Кісі өлімі үшін құн алынған. Есім хан шығарған арнайы заң бойынша өлген кісіге өлтіруші жақ құн төлеуге міндетті. “Ер адамның құнына жүз жылқы, алты жақсы (6 түйе)” кесілген.
Өкінішке қарай, «Есім ханның ескі жолы» заңының түп-нұсқасы бүгінгі күнге жеткен жоқ. Дегенмен, фольклорлық деректерде «Есім ханның ескі жолының» төрт тұғыры болғандығы айтылады. Олар: 1. Хан болсын, ханға лайық заң болсын. 2. Батыр болсын, жорық жолы мақұл болсын, 3. Абыз болсын, абыз сыйлау парыз болсын. 4. Би болсын, би түсетін үй болсын.
Жалпы Шығыс тарихшыларының жазба еңбектері мен қазақ, қырғыз, қарақалпақ сияқты көшпелі мал баққан, жауынгер халықтардың ауызша әңгімелері Есім ханның өз заманында бүкіл Орталық Азияға билігі жүрген ірі хан болғанын айғақтайды. Есім ханның көрші қырғыздың басшы билеріне қамқорлық жасауы, оларды қалмақ және қашғар хандарынан қорғауы, Тәшкентте «Көкемнің көк күмбезі» сияқты құрылыстарды салуы т.б. Осы сияқты қамқорлық қарақалпақ пен сунақтарға да, Сыр бойының отырықшы қауымдарына да жасалған.
Есім ханның тұсында Қазақ хандығының астанасы Түркістан қаласына ауыстырылып, ханның резиденциясы болған.
«Есім хан Ташкентте жерленген бе?». Осындай тақырыппен 2018 жылдың 17 қараша күнгі нөмірінде «Оңтүстік Қазақстан» газетінде елімізге белгілі тарихшылар Мұхтар Қожа мен Зікірия Жандарбектің мақаласы жарияланды.
Осы мақалада былай делінген: Отан тарихын зерттеуде біз негізінен шығыс және қытай деректеріне арқа сүйейтініміз рас. Оның себебі де белгілі. Себебі, біздің тарихымыз ұрпақтан-ұрпаққа аңыз әңгімелер, дастандар арқылы ауызша жетіп отырған. Сондықтан қазақ тарихы жайлы сирек те болса кездесетін төл жазба деректеріміз ғылым үшін аса құнды. Айтайын дегеніміз, 2013 жылдың басында осы жолдардың қос авторы және Қ.А.Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университеті Түркология ғылыми-зерттеу институтының директоры, ғылым докторы Досай Кенжетай үшеуіміз Ордабасы ауданы, Төреарық елді мекеніне сапар шегіп, Үсенхан Жамалханұлы Тұрсынбай отбасында қонақ болдық. Сол жерде Тоғай және Әліақбар хандардың ұрпақтарымен кездестік. Әліақбардың ұрпағы Жанысбек Оразханұлы қолында сақтаулы тұрған қолжазбамен танысып, оны фотосуретке түсіріп алдық. Осы мақаланың бір авторы Зікірия Жандарбек қолжазбаны байыппен оқып, қазақшаға тәржімалады.
Әлекең (Әліақбар сұлтанды осылай да атаған) ұрпағы қолында сақталған қолжазба «Шыңғыс хан рисаласы» деп аталады. Яғни бұл – Шыңғыс хан әулетінің шежіресі. Қолжазбада бұған дейін тарихқа белгісіз болып келген тың деректер де, тіпті, бұған дейінгі деректерге кереғар мәліметтер де бар.
– Соңғы кезге дейін Есім хан Түркістанда жерленген деп жазып келдік. Әлекең хан ұрпақтары қолындағы «Шыңғыс хан рисаласы» бойынша «Ишим хан Ташкандта Шайх ан-Тахур бабада», яғни Есім хан қабірі атақты Шайхантауырда жатқан болып шықты. «Есім хан Түркістанда жерленді» деп санауға ХХ ғасырдың басында жарияланған хабарлар негіз болған еді. Соның ішінде ХХ ғасырдың басында Түркістанда болған М.Е.Массонның жазбасы еді. Бірақ, Есім атты қазақта бірнеше хан болғаны мәлім. Тарихта осындай есімі, аты ұқсастықтан көп шатасу туып отыр. Мысалы, таяу арада белгілі тарихшы Е.В.Ерофеева бізге ХVІІІ ғасырда атақты Абылай ханнан басқа тағы бірнеше Абылай болғаны жөнінде тарихи құжаттар таптым деген болатын. Тарихи шындыққа жету оңай шаруа емес. Тарихи ақиқатқа тек барлық деректерді өзара салыстыру, сараптау арқылы жетеріміз анық. Атақты Есім ханның Ташкентті өзіне бағындырғаны мәлім. Кейбір деректерде оның қасында шайхантауырлық қожа болғаны, ол ханның сенімді кісісі болғаны жазылады. Хан ол қожаны елшілікке жібергені де айтылады. Осы қосалқы мәліметтер де «Есім хан Ташкенте жерленді» деген байлам жасауға қарсы келмей, керісінше растап, қуаттап тұрған сияқты, – дейді ғалым.
Шығыстанушы Т.Сұлтанов Есім хан шамамен 1590-1613-14 жылдары бірінші мәрте, 1627-1628 жылдары екінші мәрте аға хан болғанын көрсетеді.
Оның үстіне Ташкент бір кездері Қазақ хандарының ордасы, астанасы болғаны – тарихи шындық. Олай болса, қазақтың ордасы болған Ташкентке қазақ хандары жерленген деген тұжырымда қисынға келмейтін ештеңе жоқ. Десе де, бұл әлі де зерттей түсуді қажет ететін мәселе екені анық.
Түркістанда жатқан Сәмекеұлы Есім болуы мүмкін… «Шах Сайид бахадүр хан» тарихи әдебиетте әдетте Сейіт деген атпен белгілі болған, ол Сәмекенің үлкен баласы. Одан басқа Сәмекенің Есім деген кіші ұлы белгілі. Ол ХVІІІ ғасырдың орта тұсынан бастап 1798 жыл аралығында Түркістанда билік жүргізген. Түркістандағы Есім хан кесенесі дегенде Сәмекеұлы Есімді атақты Шығайұлы Есіммен шатастырып жүруіміз де мүмкін. Ал, Сәмекеұлы Сейіт шамамен 1741-1745 жылдар аралығында Түркістанда хан болғанын И.В.Ерофееваның деректері көрсетеді.
Төлеби ауданындағы Есім хан ордасы. Түркістан облысында Төрткүлтөбе деген тамаша жер бар. Тарихшылар мұнда Есімхан ордасы болғанын айтып-жазып жүр. Десе де, зерттеуден тыс қалып келе жатқан қала-қорған бұл жер. Қасиетті мекен Төле би ауданы-ның Кеңесарық ауылының іргесінде, Шымкент қаласынан шығысқа қарай 55 шақырым жерде, Сайрамсу, Қасқасу, Қарасора өзендерінің тоғысқан тұсында. Мұндай табиғаты тамаша, «Үш өзеннің құйғаны» аталатын сұлу жер Венгрияда ғана бар екен. Ақсу, Сайрамсу өзенінің жағасын жағалап жүрген ортағасырлық керуен жолының бойында орналасқан бұл ескерткіш бүгінгі күнде үлкен төбе, қираған қамал болып жатыр.
Төрткүлтөбенің аумағы Отырартөбеден әлдеқайда үлкен. Бұл биіктен қарасаңыз, Шымкент қаласының шет аймағына дейін алақандағыдай көрінеді. Бұл жерді жергілікті халық «Төрткүлтөбе», «Есімхан ордасы», «Дәуіттөбе» қамал-қалашық орны деп бүгінге дейін айтып келеді.
2018 жылдың мамыр айында ел газеті «Егемен Қазақстан» бетінде «Есім хан ордасы қазақтың қатпарлы тарихынан сыр шертеді» атты мақала жарияланды. Оқыған боларсыздар. Мақала авторлары «Қазақтану» ғылыми-зерттеу орталығының директоры Мұхитхан Үмбетұлы мен шымкенттік өлкетанушы Қанатбек Пошатайұлы деген тарихымызға жанашыр азаматтар.
Сондағы құнды деректерді жария етсек, Төрткүлтөбе осы уақытқа дейін толыққанды зерттеліп, археологиялық қазба жұмыстары жүргізілген емес.
Қазақ хандарының орда тіккен жерлері де осы маңда. Сайрамсу бойында Есім хан ордасы қонса, Арыстың бойындағы Ханқорғанда Абылай Алланың қалауымен қоныс тепті. Бұл жерге XVII ғасырда Еңсегей бойлы ер Есім хан ордасын тіккен. Төрткүлтөбе қамалының жанында (қазіргі «Көктөбе» демалыс орнының аумағында) Есім хан жерленген деген, қой-тастармен қоршалған мазарат орны бар.
Бұл туралы аңыз былай дейді: «Есім хан өлерінің алдында бал аштырған екен, сонда оған сен өлген соң басыңды өртеп, аттың жауырына күлін себеді, содан сенің мына өтпелі дүниедегі істеген күнәң жуылады деген». Сіз сенерсіз, сенбессіз, балгердің айтқаны айдай келіп, жаныс руының Қуандық атасының Байжігіт баласы Ерсары үш ғасыр өткенде (1960 жылдары) көріпкелдің айтуымен сол қорымнан басты қазып алып, оны өртеп жауыр болған атына күлін себеді. Содан тұлпары құлан-таза айығады. Оны көзбен көріп тілдескен, басты қазғанда жанында болған адамдардың әңгімелерін жоққа шығара алмаймыз.
«Біздің тұжырымымыз бойынша Түркістандағы сағана Еңсегей бойлы ер Есімге емес, Сәмеке ханның баласы Есім сұлтанға арналып салынған болу керек», дейді мақала авторлары.
Сонда Төрткүлтөбе – Есім хан ордасындағы мазарат кімге тиесілі деген сұрақ туындауы мүмкін. 1979 жылы Шымкент педагогика институтының оқытушысы А.Н.Подушкин бастаған археологиялық отряд мұнда қалашықтың орнын анықтау шараларын атқарған. Бірақ қазба жұмыстарын жүргізбеген. 2006 жылы Бауыржан Байтанаев бастаған топ та елеулі нәтижелерге қол жеткізе алмаған. Ал Есім ханның жазғы ордасы осы Сайрамсудың бойында болғандығына күмән келтірудің қажеті жоқ. Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы сұрапыл шайқастың Сайрамсу аймағында өткені тарихшылар тарапынан ескерусіз қалуда.
Бұл шайқас туралы қазақтың атақты жазушысы Мұхтар Мағауин Мәшһүр Жүсіпке сілтеме жасай отырып былай дейді: «…Бірі қорқаулықтан, бірі кектен көздерін қан басқан екі әмірші Сайрам қамалының түбінде беттеседі. Бір жақта екі арыс қатаған және оған ерген қаншама қауым, екінші жақта үш арыс алаш және оған қосылған қаншама жұрт. Бәрі де қазақ. Жан түршігерлік мейірімсіз ұрыс, сол заман тарихшысының сөзімен айтқанда, өрттей қаулайды. Есім ханның тепкісіне шыдай алмаған Тұрсын хан жеңіліске ұшырап Ташкентке шегінеді. Есім хан Тұрсын ханның басын алып, найзаға шаншып, өзінің бітіспес жауы Бұхар ханы Имамқұлыға сәлемдеме жібереді. Есім хан мұнымен де тоқтамай, бүлікшіге тірек болған, мейманасы тасып, қазаққа қарсы қылыш көтерген қатаған руын өлім жазасына кеседі. Құдіретті қатаған қауымының арбаның күпшегінен бойы асқан еркек кіндіктісі түгел найзаға ілінеді, әйел заты түгел үлес олжаға беріледі. Қатаған қырғыны – Есімханның жеңісі емес, бүкіл Қазақ Ордасының жеңілісі болды».
– Міне, осы қанды жосын шайқас кезінде Есім ханның ставкасы біз айтып отырған Сайрамсу бойындағы Төрткүлтөбеде болған. Ал Тұрсын Мұхаммедтің шатыры қазіргі Төле би ауданы, Алатау ауылдық округіндегі Шатыртөбе деген жерде орналасқан екен. Мұхтар ағамыз бұл жердің жағдайын жақсы білмесе де Сайрам өңірі деп нақтылап отыр. Шайқастың болған жерлерін атақты ақын Қазанғап Байболұлы өзінің «Еңсегей бойлы ер Есім» дастанында тамаша суреттейді. Біздің тарихшылар, әдебиетшілер бұл шайқастың қайда өткендігіне мән бермей келеді. Жыр-әпсаналардағы тұнып тұрған жер атаулары екі ханның арасындағы шайқас эпизодтарын барынша ашуға мүмкіндік береді. Осы өңірдегі Даңғырашалды, Саңлақ, Набыт, Мыңбайыр, т.б. жер атаулары осы Есім хан мен Тұрсын хан арасындағы соғыстан қалған белгілер. Сонымен қатар мұнда, Хафиз Таныштың мәліметі бойынша, Сайрамда, Арыс, Сайрамсу, Ақсу өзендерінен тартылған каналдардың аты аталған екен. Осынау Төрткүлтөбенің ғасырлардан ғасырларға ұласқан хандар ордасына айналу ерекшеліктеріне тоқталайық. Бірінші, бұл өлкенің табиғаты тамаша, бір жағын асқақ Алатау қоршап жатса, айналасында өзендер мен сансыз бұлақтар сыңғыр қағады. Екінші, Есім хан ордасынан айнала тарап 50-60 шақырымға дейін айқын көрінеді. Үшіншіден, сулы жер нулы жер. Мұнда бағзыдан отырықшы, егіншілік жақсы дамыған. Оны жазба деректер де айқындай түседі. Төртіншіден, Жібек жолы бойына жақын орналасқандықтан сауда қарым-қатынасында маңызды мәнге ие болған. Бесіншіден, бұл жерде Есім ханнан бұрын да, кейін де қазақ хандары жазда орда тігіп отырған болу керек. Оған хандардың ұрпақтары төрелердің Шутөбе деген жерде тығыз отырғандығы да (Кеңес Одағы тұсында) дәлел бола алады. Ел басқарған Елтай Ерназаров та осында туып өскен. Мұнда сансыз тарихи уақиғалар өткен. Мұндағы мазаратқа кім жерленген деген сұрақтың жауабына қазақ тарихшылары сүбелі үлес қосар деп санаймыз, – дейді ғалымдар.
Сәбит Тастанбек
