Еліміздегі ауыл шаруашылы саласындағы басым бағыттардың бірі – қант өндіру саласы. Сондықтан тұрғындардың көпшілігі қолданатын бұл өнімді шығарып, азаматтарды қажеттілікпен қамтамасыз ету жұмыстары күн тәртібінен түскен емес. Оған қоса, соңғы жылдары дәл осы өнімнің өндірісі жіті бақылауға алынып, қант өндіретін шаруаларды қолдау шаралары іске асырылып жатыр. Тиісінше, бұл саланың өркендеуіне түркістандықтар да өз үлестерін қоса алады деп ойлаймыз. Ал, ол үшін министрлік нендей жұмыс істеп жатыр? Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
МИНИСТРЛІК ҚАНДАЙ ШАРАЛАРДЫ ҚОЛҒА АЛДЫ?
Естеріңізде болса, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Үкіметтің кеңейтілген отырысында еліміздегі қант өңдеу зауыттарының жұмысы мен қант қызылшасы алқаптарының азайғанын сынға алған болатын. Өз кезегінде, осыдан біраз уақыт бұрын ауыл шаруашылығы министрлігінің өкілдері еліміздің ішкі нарығын қантпен қамтамасыз ету шараларын түсіндіріп, бұл саладағы ахуалды оңалту үшін тиісті шаралар қабылданып жатанын айтқан еді. Тіпті, Қазақстан Республикасының отандық қант нарығындағы жағдайды тұрақтандыру жөніндегі арнайы іс-шаралар жоспары әзірленетінін де мәлімдеген. Сонымен қатар, аталған салаға қатысты проблемаларды анықтау үшін фермерлер және өндіріс орындарының иелерімен кездесулер өткізіп, келіссөздер жүргізілген еді.
– Осы орайда зауыттардың сатып алу бағасын тоннасына 3-5 мың теңгеге ұлғайта отырып, 15 мың теңгеге дейін жеткізу туралы келісімге қол жеткізілді. Бұл ретте облыс әкімдіктері тарапынан субсидиялау нормативі де 15 мың теңгеге дейін ұлғайды. Субсидияларды төлеу өңдеуші кәсіпорынға өңдеуге тапсырылған немесе өзінің өңдеуші құрылымдарына өңдеуге берілген қант қызылшасы өнімінің тоннасы үшін жүзеге асырылады. Бұл шаралар қант қызылшасын өсірудің рентабельдігін сақтауға мүмкіндік береді, – делінген еді министрліктің сол кездегі мәлімдемесінде.
Одан бөлек, осы салаға қатысы бар сумен қамтамасыз ету бойынша да бағдарламалар қабылданатынын айтқан. Бұл туралы ақпаратта су тапшылығы проблемасын шешу бағытында суды үнемдеу технологияларын кеңінен енгізу қарастырылғаны, тамшылатып суару және жаңбырлатып суару жүйелерін сатып алуға арналған жеңілдікпен несие беру бағдарламасы енгізіліп жатқаны мәлім болған. Оған қоса, өндіріске қажетті құрал-жабдықты сатып алу мақсатында тартылған инвестициялардың жартысын қайтару және барлық қажетті инфрақұрылымды жүргізуді көздейтін субсидиялау бағдарламасы жалғасатын болған. Соның ішінде, жаңа қант зауыттарын салу және қант қызылшасын өңдеп-өсіруге еліміздің біршама өңірін тарту мәселелері қарастырылып жатқан. Тиісінше, қабылданып жатқан бұл шаралар бірнеше жылдың жүзінде қант қызылшасы алқабының көлемін 30 мың гектарға жеткізуге мүмкіндік береді делінген.
Ұзақмерзімді жоспар
Ал, кейіннен ауыл шаруашылығы министрлігі қант өндірісін дамыту туралы кешенді жоспар әзірлегенін естігенде, «олардың айтқаны рас екен» дестік. Анықтап қарасақ, бұл жоспарға қант өндірісінің көлемін 2026 жылға дейін кезең-кезеңмен арттыруға бағытталған шаралар енгізілген екен. Аталған жоспарға сәйкес, бастапқы кезеңде бірнеше облыс аумағындағы қант қызылшасын өсіруге жарамды жерлерге талдау жасалып, учаскелердің тізімі бекітілген.
Ал, биылдан бастап қант қызылшасының егіс алқаптары кеңейтілетін болған. Оның ішінде, егіс алқабының аумағын 38 мың гектарға дейін ұлғайту және зауыттардың технологиялық жабдықтарын жаңарта отырып, өндірістік қуатын арттыру жоспарланған еді. Осылайша, еліміздегі қант өндіру көлемі 250 мың тоннаға дейін артып, 2026 жылға қарай егістік жерлердің 70,5 мың гектарына суды үнемдеу технологиялары енгізілетін болған. Оған қоса, 2024-2026 жылдар аралығында құрғақшылыққа төзімді қант қызылшасының сорттарын шығару көзделіп отыр. Аталған жоспардағы тағы бір басты міндет – ішкі қажеттілікті толық қамтамасыз ететін қант қорын сақтап отыру.
ЖОСПАР ҚАНДАЙ МӘСЕЛЕЛЕРДІ ШЕШЕДІ?
Осылайша, Президент тапсырмасына сәйкес, елімізде 4 негізгі бөлімнен және 33 іс-шарадан тұратын «Қант саласын дамытудың 2026 жылға дейінгі кешенді жоспары» әзірленді. Бұл туралы Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы вице-министрі Әбілқайыр Тамабек Үкімет отырысында айтқан еді.
– Кешенді жоспар қант қызылшасының егіс алаңдарын кеңейту арқылы шикізат базасын ұлғайтуды, жаңа суармалы жерлерді іске қосуды, суарудың су үнемдеу технологияларын енгізуді, тұқым шаруашылығын дамытуды, қант қызылшасын қайта өңдеу бойынша зауыттардың қуатын техникалық және технологиялық қайта жарақтандыруды, сондай-ақ жаңа инновациялық зауыт салуды көздейді. ҚР Салық кодексінің 411-бабына сәйкес, 2023 жылғы 1 қаңтарға дейін қызылша қантын өндіру кезінде қосылған құн салығын 70%-ға дейін төмендететін салық жеңілдіктері көзделген, – деген Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы министрлігінің өкілі өз сөзінде.
Атап өтсек, бұл жоспарда аталған преференцияның қолданылу мерзімін ұзарту шарасы, тізбені құрақ қантпен толықтыру да көзделген екен. Одан бөлек, қант бағаларының ең төменгі деңгейін енгізу, мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну тетігін жетілдіру, оның ішінде, қант қызылшасын қайта өңдеуге тапсырудағы субсидиялау нормативтерін, тұқымдар мен будандар бағасының өсуін ескеріп, тұқым шаруашылығын субсидиялау нормативтерін ұлғайту пысықталған. Айта кетерлігі – жоспарға сәйкес, шикізат базасын дамытуға арналған инвестициялардың жалпы көлемі шамамен 495 млрд теңгені құраған. Ал, материалдық-техникалық құндылықтарды субсидиялаудың қажетті көлемі 168 млрд. теңге болса, оның ішінде қант зауыттарының негізгі және айналым қаражатын толықтыруға 39,3 млрд. теңге көлеміндегі субсидия қажет болған.
Осы ретте Әбілқайыр Тамабек: «Кешенді жоспарды іске асыру алдағы 5 жылда отандық шикізаттан өндірілетін қант көлемін 250 мың тоннаға жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл ретте 2026 жылға қарай 2021 жылмен салыстырғанда импорт үлесі 58%-дан 17%-ға дейін төмендейді, отандық шикізатты қайта өңдеу есебінен қамтамасыз ету 7%-дан 43%-ға дейін ұлғаяды. Қант саласын дамыту мәселесі барлық мүдделі тараптардың үйлестірілген іс-қимылын талап ететінін ескере отырып, орталық және жергілікті атқарушы органдарға кешенді жоспар іс-шараларын сапалы және уақтылы іске асыруға көмек көрсетуді тапсыруды сұраймыз», – деген еді.
Осы орайда, тоқсаныншы жылдардан бастап еліміздегі қант қызылшасының алқабы 85 мың гектардан 11,6 мың гектарға дейін азайып кеткенін білгеніміз дұрыс болар. Ал, бүгінгі таңда ел көлемінде жыл сайын шамамен 532 мың тонна қант тұтынылатын болса, оның ішінде отандық шикізат, яғни қант қызылшасы есебінен қамтамасыз ету деңгейі 7-ақ пайызды құраса, отандық зауыттардың құрақ қантын өңдеу көрсеткіші 35 және импорттық қант көлемі 58 пайызға тең болған.
ҚАНТ САЛАСЫНДА ҚАНДАЙ МЕМЛЕКЕТТІК ҚОЛДАУ ШАРАЛАРЫ ҚОЛДАНЫЛАДЫ?
Тиісінше, биыл жергілікті бюджеттерде қант қызылшасын қайта өңдеуге тапсыруды субсидиялауға 14,1 млрд. теңге, оның ішінде Жамбыл облысының фермерлері үшін – 8,1 млрд теңге, Жетісу облысында – 6 млрд теңге қарастырылды. Бұл қаржымен 491 мың тонна шикізатты субсидиялауға болады екен.
Сондай-ақ, елімізде қант қызылшасын өсіретін ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілерді қолдау мақсатында көктемгі егіс және егін жинау жұмыстарын жүргізуге арзандатылған несиелер, негізгі және айналым қаражатын толықтыруға, оның ішінде «Қарапайым заттар экономикасы» бағдарламасы бойынша жеңілдікті қарыздар беріліп жатыр. Сонымен қатар, фермерлерге тұқымдарды, минералды тыңайтқыштарды, өсімдіктерді қорғау құралдарын, су беру қызметтерін, ауыл шаруашылығы техникасын сатып алуға инвестициялық субсидиялар, сондай-ақ өңдеуге тапсырылған қант қызылшасына субсидиялар қарастырылған.
Оған қоса, инвестициялық субсидиялау қағидаларына қызылша жинайтын комбайндарды, сепкіштер мен ботворездерді сатып алуға арналған субсидиялар нормативін 25 пайыздан 50 пайызға дейін ұлғайту бөлігінде өзгерістер енгізіләп, оларға арналған бағалар өзектендірілген. Сонымен қатар, қант қызылшасы өндірісінің рентабельділігін арттыру мақсатында ағымдағы жылы субсидиялар нормативі тоннасына 15 мың теңгеден 25 мың теңгеге дейін көбейтілді.
Одан бөлек, сөз басында атап өткеніміздей, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасы бойынша қант қызылшасының егістік алқаптарын 38 мың гектарға дейін кеңейтуді, қант қызылшасын өндіруді 1800 мың тоннаға дейін ұлғайтуды және отандық шикізаттан қант өндіруді жыл сайын 250 мың тоннаға дейін жеткізуді көздейтін 2022-2026 жылдарға арналған қант саласын дамытудың Кешенді жоспары әзірленген. Оған қоса, бүгінгі таңда суару желілерін дамыту, зауыттарды жаңғырту және мемлекеттік қолдау шараларын жетілдіру бағытында бірқатар жұмыс жүргізіліп жатыр.
Тағы бір айта кетерлігі –қазір елімізде қант зауыттарына қолдау шаралары көрсетіліп жатыр. Мәселен, қант зауыттарын кеңейту мен жаңғыртуға жоба сомасының 25 пайыз мөлшерінде инвестициялық субсидиялар беру көзделіп, қант өндірушілерге 350 мың тонна қамыс шикізатын бажсыз әкелуге квоталар, шикізат импортына ҚҚС-тан босату түрінде салық жеңілдіктері, Салық кодексінің 411-бабы бойынша ҚҚС-ты 70 пайызға төмендету қарастырылған. Ал, шикізатты сатып алуға айналым қаражатымен қамтамасыз ету үшін қант зауыттарына жылдық 0,1 пайыз сыйақы мөлшерлемесімен «айналым схемасы» бойынша жеңілдетілген несиелер беріледі.
Ендігі бір мәселе – көрсетілген мемлекеттік қолдау шараларына қарамастан, арзан ресейлік қанттың импортының артуы қант зауыттарына өндірілген өнімді дұрыс бағамен сатуға, бұл өз кезегінде қант қызылшасының сатып алу бағасын көтеруге мүмкіндік бермей отыр екен. Дегенмен, бұл мәселені ескерген Үкімет қантқа деген ең төменгі көтерме бағаларды енгізу, бұрын бөлінген кредиттерді ұзарту, қызылша шикізатын сатып алуды жеңілдікпен қаржыландыруға қосымша қаражат бөлу түрінде қант саласын қолдаудың қосымша шараларын қарастырып жатыр.
ӨНДІРІС КӨЛЕМІ ҚАЛАЙ АРТТЫ?
Өткен жылы экс-ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев «2022-2024 жылдарға арналған азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жоспары» туралы баяндап, аталған жоспарда 31 іс-шара көзделгенін айтқан. Оның 17-сі өнім өндіру көлемін ұлғайту, аграрлық ғылымды дамыту және тауарларды сақтау, 7-і – азық-түлік тауарларының бағасын тұрақтандыру, қалған 7-і – азық-түлік тауарларының қауіпсіздігі мен сапасы бойынша жүргізіледі екен. 31 іс-шараның 11-і 2022 жылы орындалса, 20-сы 2023-2024 жылдарға жоспарланған болатын.
Сол кезде министрлік өкілі жалпы 2022 жылдың қорытындысы бойынша азық-түлік өндірісі көлемі 3,9 пайызға артып, көлемі 2,9 трлн. теңгені құрағанын жеткізген. Бұл тұрғыда өсімдік майы, ұн, макарон өнімдері, жарма, шұжық өнімдерімен қатар қант өндіруде де өсім байқалған.
ИМПОРТТАЛАТЫН ҚАНТ ШИКІЗАТЫНА КВОТА ЕНГІЗІЛЕДІ
Сондай-ақ, 2023 жылдың 31 желтоқсанына дейін ел аумағына 350 мың тонна шикі қант әкелуге квота белгіленуі ықтимал екендігі мәлім болған. Бұл туралы«Ашық» НҚА порталында жарияланған Ауыл шаруашылығы министрінің бұйрығында: «Қазақстан Республикасының аумағына құрақ қанты шикізатын әкелуге арналған квотаның мөлшері 350 000 тонна болып белгіленсін. Квотаның қолданылу мерзімі – 2023 жылғы 22 сәуірден 31 желтоқсанға дейін», – деп көрсетілген еді.
Осы орайда, наурыз айының соңында онлайн форматта өткен ЕЭК Кеңесінің отырысында қатысушылар Қазақстанға шикі қантты бажсыз әкелу ұсынысын бірауыздан қолдағанын атап өту керек. Ал, Сауда және интеграция бірінші вице-министрі Арман Шаққалиевтің айтуынша, бүгінде 18 өңір шикі қантты сатып алу және қайта өңдеу үшін 18,3 млрд теңге сомасында қант зауыттарын қаржыландырған екен.
ҚАНТ ӨНДІРУ САЛАСЫНДАҒЫ ПРОБЛЕМАЛАР
Ал, Премьер-Министр Әлихан Смайыловқа депутаттық сауал жолдаған сенатор Әли Бектаев елімізде өндірілетін қант көлемі соңғы 20 жылда 55 пайызға төмендегенін айтып, аталған салаға қатысты проблемаларды көтерді.
Оның айтуынша, осы уақыт ішінде ұлттық өндірісті дамытып, қант шикізатына тәуелділікті азайту үшін қабылданған шаралар тиімсіз болған. Сондай-ақ, ол Үкіметтің қаулысымен қабылданған «Қант саласын дамыту жөніндегі кешенді жоспарда» қызылшаның егіс көлемін 38 мың гектарға дейін ұлғайтып, қант өндірісінің көлемін 7 есеге арттыру жоспарланғаны, бұл мақсаттарға 495 миллиард теңге қажет екеніне қатысты ойын білдірді. Сенатордың пікірінше, кешенді жоспарда қызылша өсіруді ғана емес, сонымен қатар қант өндірудің балама әдістерін де ескеру қажет. Өндірістерде тәтті алмастырғыш ретінде бидай, картоп және жүгері сияқты дақылдардан алынған глюкоза-фруктоза сиропын да қолдануға болатын көрінеді.
– Бидай, картоп, дәндік жүгері сияқты дақылдардан крахмал шырынын алу технологиясы әлемде кең дамыған. Жүгері крахмалы негізінде глюкоза-фруктоза шәрбаты шығарылады және оны сусын зауыттарында, кондитер фабрикаларында, кулинарлық цехтарда қант орнына пайдалануға болады. Ол шырынның қантты алмастыру коэффициенті 1,2 құрайды. Оның үстіне дәндік жүгеріден шырынның шығымдылығы 60-65, ал қызылшадан 15-20 пайыз ғана. Яғни, ел тұтынатын 650 мың тонна қанттың жартысына жуығын дәнді жүгеріден алуға болады. Ол үшін қазіргі дәнді жүгерінің егіс алқабын 25-30 пайызға ұлғайтса жеткілікті. Ғалымдардың зерттеуінше, дәнді жүгерінің 1 гектарына кететін өндірістік шығын 400 мың теңге болса, қант қызылшасына кететін шығын 850 мың теңгені құрайды, – деді сенатор өз сөзінде.
Сонымен бірге, сенатор «2022-2026 жылдарға арналған қант саласын дамытудың кешенді жоспарын» тағы да пысықтауды және онда қант пен оның алмастырғыштарын өндірудің балама жолдарын қарастыруды ұсынды.
ҚАНТ ӨНДІРУШІЛЕР БАҒА ҚҰЛДЫРАУЫНАН ҚОРҒАЛАДЫ
Қант саласына қатысты тағы бір іс-шара – қызылша өсіруге арналған техникаға инвестициялық субсидиялар нормативінің екі есеге дейін артқандығы. Бұл туралы Сенатта өтіп жатқан Үкімет сағатында экс-ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев айтқан болатын.
– Отандық қант өндіру саласын нығайту және импортқа тәуелділікті төмендету мақсатында бес жылдық кезеңге арналған Қант саласын дамыту жөніндегі кешенді жоспар іске асырылып жатыр. Оның аясында шикізатты қайта өңдеуге тапсыру кезінде субсидиялар нормативін 15 теңгеден 25 теңгеге дейін арттыру арқылы фермерлерді ынталандыру іске асырылып отыр, – деген ол жиын барысында.
Оның айтуынша, қызылша өсіруге арналған егіс алқаптары мен техникаға инвестициялық субсидиялар нормативі 25-тен 50 пайызға дейін артқан. Бұдан бөлек, қант қызылшасын өсіруге арналған базалық субсидиялар сақталып қалған. Ал, айналым қаражатымен қамтамасыз ету үшін қант зауыттарына Әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялар арқылы 0,1 пайыздық мөлшерлеме бойынша 18 млрд. теңге сомасында жеңілдетілген несие берілген.
– Биыл 22 сәуірден бастап 350 мың тонна көлемінде үшінші елдерден құрақ қанты шикізатын бажсыз әкелуге тарифтік жеңілдік қолданылып отыр. Қант өндірушілерді баға демпингінен қорғау үшін қанттың ең төменгі көтерме бағасын енгізу тетігі әзірленді, – деген экс-министр. Оның сөзіне сүйенсек, биыл қант қызылшасының егіс алаңдары 64 пайызға ұлғайыпты.
ӨНДІРІС КӨЛЕМІ 490 МЫҢ ТОННАҒА ЖЕТКІЗІЛЕДІ
Сонымен қатар, Мәжілісте өткен Үкімет сағатында бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев қант өндіру көлемін көбейтуге қатысты инвестор тарту бойынша келіссөздер жүріп жатқанын жеткізген.
– Өндірістік мүмкіндікке тоқталсақ, қазіргі кезде Қазақстанда қант қызылшасын өңдеуге қатысты тәулігіне қуаты 8 мың тонна және құрақ қанты шикізаты бойынша 2 мың тонна болатын 4 қант зауыты (Алматы облысындағы Ақсу канты мен Көксу қант зауыты, Жамбыл облысындағы Меркі және Тараз қант зауыттары) жұмыс істеп тұр. Олар 2022 жылы ішкі тұтыну 555 мың тонна болғанда, 283 мың тонна қант өндірді. Мемлекет басшысының тапсырмасы аясында азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету, отандық қант өндірісін ұлғайту және импортқа тәуелділікті төмендету мақсатында Павлодар облысының әкімдігі Ақсу қаласында агроиндустриалды парк аумағында қуаттылығы жылына 150 мың тонналық қант зауытының құрылысын жүзеге асырады, – деген ол. Бұл тұрғыда экс-министр жобаның техникалық-экономикалық негізі аясында тиісті құжат әзірленгенін, Индустриялық парк аумағында зауыт құрылысына 70 гектар жер учаскесі бөлінгенін де айтқан болатын.
Оның айтуынша, қант өндіруде құзыреті мен тәжірибесі бар инвесторды тарту үшін зауыттың құрылысына Calik Holding, YDA Group, Champion Foods, Murban, Rusagro, Inoks Capital сияқты шетел компаниялармен келіссөз жүргізілген. Бұл ретте орта мерзімдегі перспективада қант өндіруді 283 мыңнан 490 мың тоннаға дейін ұлғайту жоспарланып отыр. Тиісінше, егіс алқаптарын 12 мыңнан 38 мың гектарға дейін жеткізу есебінен отандық шикізаттан қант өндіру 33 мыңнан 250 мың тоннаға дейін артады. Нәтижесінде ішкі нарықтың қамтамасыз етілуі 51 пайыздан 83 пайызға дейін жеткізілмек.
ҚАЗАҚСТАНДА ҚАНТ БАҒАСЫ ӨСЕ МЕ?
Бүгінде елімізде қант бағасы тағы да өседі деген пікірлер пайда болды. Өз кезегінде, Премьер-Министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин бұл жағдайдың ықтималдығына қатысты ойын айтты.
– Қант қымбаттамайды деп ойлаймын. Бірақ мұндай жағдай орын алса, қазақстандық нарықпен байланысы болмайды. Яғни бұған Үкіметтің отандық қант зауыттарын қолдау мақсатында қабылдайтын шешімі ықпал етуі мүмкін немесе қазіргі Ресей нарығында болып жатқан процестер әсер етуі ықтимал, – деді С. Жұманғарин Үкімет отырысынан кейін БАҚ өкілдеріне.
Ал, Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев елдегі қант тапшылығы туралы қауесетке қатысты түсінік беріп, қанттың қымбаттауына негіз жоқ екенін жеткізді.
– Жыл басынан бері қант бағасының 11%-ға төмендегенін байқап отырмыз. Қант тапшылығы жоқ және болмайды. Әрине, былтыр бұл төңіректе мәселе туындады. Осыған байланысты қант зауыттарын қолдау бағдарламасы қабылданды. Бүгінде 4 зауыт 70 мың тоннаға жуық қант өндірді. Қазақстанға Ресейден қант әкелініп жатыр. Сондықтан жалпы нарықтағы жағдай теңдестірілген. Қанттың қымбаттауына негіз жоқ, – деді ол БАҚ өкілдеріне.
Жалпы, еліміздің кез келген азаматы қант өндірісіне үлес қосса болатындай-ақ екен. Қант пен шикізатты өндіретіндерді қолдау да, қорғау да бар.
