Осыдан бірер жыл бұрын ел аумағында қарқын алған ауыл шаруашылығы саласының бір бағыты – асыл тұқымды мал санын көбейту. Бұл тұрғыда аталған кәсіппен айналысуға бел буған шаруаларға мемлекет тарапынан біршама қолдау көрсетілген және әлі де көрсетіліп келе жатыр. Дегенмен, 2024 жылдың басында мал шаруашылығын субсидиялаудың жаңа ережелері күшіне енбек. Сондықтан бұл жаңалықты мал шаруашылығына машықтанған түркістандықтарға да таныстырып өткенді жөн көрдік. Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
2020 жылы елімізде мал басын асылдандырудың жаңа талаптары белгіленгені естеріңізде болар. Нақтырақ айтсақ, Парламент Мәжілісінде «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне асыл тұқымды мал шаруашылығы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы таныстырылған. Құжат жобасының мақсаты – асыл тұқымды мал шаруашылығы жүйесіне озық халықаралық тәжірибені енгізуді қамтамасыз ететін заманауи нормативтік базаны құру тұрғысында мал шаруашылығы саласындағы заңнаманы одан әрі жетілдіру. Заң жобасымен «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР Кодексіне және «Асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы», «Селекциялық жетістіктерді қорғау туралы» және «Рұқсаттар және хабарламалар туралы» ҚР Заңдарына өзгертулер енгізілді. Осы ретте Ауыл шаруашылығы вице-мирнистрі заң жобасының негізгі тұстарына тоқталып өтіп: «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР кодексіне сәйкес, асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы заңнаманы қайталап бұзғаны үшін субъектілер қызметтерін тоқтататын еді. Ұсынып отырған заң жобасында талаптарды бұзу жағдайлары жойылғанға дейін субъектілердің қызметін тоқтата тұруға тәртібіне ауысу көзделген. Осылайша, жазалаудың тым қатал түрлерін белгілеу асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы қызметтер секторын дамытуға мүмкіндік бермейтіндіктен, жауапкершілік шараларын жеңілдетеміз», – деген болатын.
Ұғымдық ақпаратта «асыл тұқымдық құндылық», «асыл тұқымдық өнім», «ауыл шаруашылығы малдары», «асыл тұқымды мал» және «селекциялық әрі асыл тұқымдық жұмыстар» терминдері Еуразиялық экономикалық одақ аясында ауыл шаруашылығы малдарына селекциялық асылдандыру жұмысын жүргізуді біріздендіруге бағытталған шаралар туралы келісімге сәйкес келтіріледі. Жобаның 10-бабында Қазақстан Республикасының асыл тұқымды мал шаруашылығы жүйесі асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы республикандық палаталармен, асыл тұқымды малды өсірумен айналысатын және асыл тұқымды өнімді пайдаланатын жеке әрі заңды тұлғалар, бонитерлер, ұрықтандырушы техниктер, эмбриондарды транспланттау жөніндегі мамандармен толықтырылған.
Белгілі болғандай, 13-бапта уәкілетті органның құзіреті келесі өкілеттіктермен толықтырылды:
– асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы республикандық палатталардың қызметіне әдістемелік жетекшілікті жүзеге асыру;
– малға индекстік бағалауды жүргізу қағидаларын әзірлеу және бекіту;
– молекулярлық-генетикалық сараптама жүргізу қағидаларын әзірлеу және бекіту;
– ипподромдарда асыл тұқымды жылқыларды сынау қағидаларын әзірлеу мен бекіту.
Сондай-ақ, 2021 жылдың басында сол кездегі Мәжіліс спикері Нұрлан Нығматулиннің төрағалығымен өткен жалпы отырыста депутаттар ЕАЭО шеңберінде ауыл шаруашылығы жануарларымен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізуді біріздендіруге бағытталған шаралар туралы келісімді ратификациялау туралы заң жобасын мақұлдаған. Отырыс барысында депутаттар ЕАЭО аясында асыл тұқымды мал шаруашылығының ортақ нарығын дамыту және бар кедергілерді жою мақсатында Келісімде селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс саласындағы бірқатар іс-шараларды, оның ішінде асыл тұқымды өнімге молекулярлық генетикалық сараптама жүргізуді біріздендіру көзделгенін атап өтті.
Сонымен қатар, депутаттар жалпы отырыста генетикалық сараптама жүргізу үшін республикада тиісті материалдық-техникалық база, сондай-ақ еліміз асыл тұқымды малдарды ЕАЭО-тың қандай елдерімен, қандай көлемде айырбастап келгені туралы мәселелерді қозғады. Нұрлан Нығматулин болса, осы заң жобасын талқылау кезінде депутаттар тарапынан Ресей Федерациясынан асыл тұқымды малдарды әкелу үшін бірқатар кедергілер орын алатыны туралы пікірлер айтылғанын, ал осы ратификацияны қабылдап, оған Мемлекет басшысы қол қойғаннан кейін ол ТМД елдерінен асыл тұқымды малдарды кедергісіз алып келуге жол ашатын атап өтті.
Палата Төрағасының айтуынша, осы мәселені Мәжіліс заң жағынан қамтамасыз етіп отыр, ал жауапты министрлік басқа мемлекеттік органдармен бірлесіп, ұйымдастыру шараларын жасауы қажет. Нұрлан Нығматулиннің пікірінше, бұл ауыл шаруашылығы саласында жұмыс істейтін кәсіпкерлерге көмек болатын еді.
Тиісінше, арада көп уақыт өтпей-ақ, Парламент Сенатының жалпы отырысында «Еуразиялық экономикалық одақ шеңберінде ауыл шаруашылығы жануарларымен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізуді біріздендіруге бағытталған шаралар туралы келісімді ратификациялау туралы» Заңы қабылданды. Келісім мүше мемлекеттерде ауыл шаруашылығы жануарларымен селекциялық-асыл тұқымды жұмыс жүргізу тәртібін реттейді және Еуразиялық экономикалық одақ аясында асыл тұқымды мал шаруашылығы нарығын дамытуға және өзара саудадағы кедергілерді жоюға бағытталған.
«Келісімді әзірлеу жұмысы 2014 жылдан бастап Еуразиялық экономикалық комиссияның жұмысы аясында жүргізілгенін, жұмыс тобының ескертулерін ескере отырып, пысықталғанын атап өткен жөн. Келісім асыл тұқымды мал шаруашылығы және агроөнеркәсіптік кешен саласындағы ұлттық заңнаманың мақсаттары мен міндеттеріне сәйкес келеді. Келісімнің ұғымдық аппаратында «асыл тұқымдық өнім», «асыл тұқымдық құндылық», «асыл тұқымдық жануар», «селекциялық және асыл тұқымдық жұмыс» және «ауыл шаруашылығы жануары» сияқты терминдер біріздендірілген және нақтыланған», – деген ол туралы Ауыл шаруашылығы министрі.
Атап өтсек, селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізу кезінде мүше мемлекеттерде асыл тұқымдық өнім өндіру саласындағы бірыңғай талаптарды қолдану мақсатында Келісімде мыналарды біріздендіру көзделген:
- Асыл тұқымды жануарлардың тұқымын (тұқымдығын) анықтау тәртібі (бұл ретте жаңа тұқым шығаруда туыстас тұқымдар тізбесі келісіледі);
- ЕАЭО-ға мүше мемлекеттерде ауыл шаруашылығы жануарларының шығарылған жаңа типтерін, желілері (тұқымдары) мен кростарын байқаудан өткізу тәртібі (жаңа тұқым шығарудағы жұмыстарды біркелкі ету қамтамасыз етіледі);
- ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің асыл тұқымды өніміне молекулалық генетикалық сараптама жүргізу ережесі (ДНК зерттеулерін жүргізу біріздендіріледі);
- ЕАЭО-ға мүше мемлекеттерде жүргізілетін асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы селекциялық-асыл тұқымдық жұмысты үйлестіру және талдамалық қамтамасыз ету тәртібі ;
- ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер арасында және үшінші елдерден әкелу кезінде алмастыруға жататын асыл тұқымды жануарлар мен селекциялық жетістіктер туралы мәліметтер құрамы.
- Жануарлардың асыл тұқымдық құндылығын бағалау әдістемелері.
Аталған жоба туралы тағы бір сөзінде ауыл шаруашылығы министрі: «Асыл тұқымды мал шаруашылығында, мүше мемлекеттерде инновациялық технологияларды, оның ішінде геномдық селекцияны әзірлеу және енгізу мақсатында Келісімде асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы селекциялық-асыл тұқымдық жұмысты үйлестіру және талдамалық қамтамасыз ету жөніндегі бірыңғай тәртіпті белгілеу көзделеді. Селекциялық-асыл тұқымдық жұмысты үйлестіруді мүше мемлекеттердің уәкілетті органдары жүзеге асырады, талдамалық қамтамасыз ету ғылыми-зерттеу ұйымдарына беріледі. Сондай-ақ, Келісімде Еуразиялық экономикалық одаққа мүше мемлекеттердің асыл тұқымды мал және селекциялық жетістіктер туралы мәліметтермен алмасуы көзделеді», – деген.
Өз кезегінде, келісімді ратификациялау: ЕАЭО аясында селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізуді оңтайландыруға, мал шаруашылығындағы селекция мен асыл тұқымдық жұмыстың дамуын қамтамасыз етуге және отандық асыл тұқымды өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік берді.
Тиісінше, 2021 жылы елімізде асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуға, мал шаруашылығының өнімділігін және өнім сапасын жақсартуды субсидиялауға бюджеттен 89,5 млрд. теңге бөлінді. Бұл туралы айтқан ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу департаментінің директоры: «Асыл тұқымды мал басының санын көбейтуді, мал шаруашылығы өнімдерін өндіру көлемін ұлғайтуды, оның сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыруды ынталандыру мақсатында мемлекет фермерлерді жергілікті бюджеттен екі бағыт бойынша тікелей субсидиялау арқылы қолдау шараларын жүзеге асырады», – деген болатын.
Осылайша, асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды субсидиялау мынадай бағыттарда жүзеге асырылатын болған:
– отандық тауар өндірушілер отандық және шетелдік шаруашылықтардан сатып алған асыл тұқымды ірі қара малдың, қойлардың, айғырлардың, түйелердің асыл тұқымды төлдерін және құстардың тәуліктік балапандарының құнын (50%-ға дейін) арзандату;
– сиыр, қой, марал (бұғы) аналық басына, сондай-ақ бал арасына селекциялық және асылдандыру жұмыстарын жүргізу шығындарын азайтуға;
– жеке және заңды тұлғалардың тауарлық және қоғамдық табынның/отардың өсіміне пайдаланылатын етті және етті-сүтті бағыттағы асыл тұқымды бұқаларын немесе қошқарларын күтіп-бағуға жұмсалған шығындарын азайтуға;
– сүтті және етті бағыттағы асыл тұқымды бұқа сатып алынғанда оның құнын арзандатуға;
– эмбриондарды телу жөніндегі көрсетілетін қызметтерді субсидиялауға;
– асыл тұқымды және дистрибьютерлік орталықтардың шаруа (фермер) қожалықтарындағы және ауыл шаруашылығы коперативтеріндегі ірі қараны немесе қойды қолдан ұрықтандыру қызметін субсидиялау.
Cубсидия асыл тұқымды мал шаруашылығын дамытуды, мал шаруашылығының өнімділігін және өнім сапасын арттыруды субсидиялау қағидаларында көрсетілген субсидия алуға үміткер тауар өндірушілерге қойылатын барлық талаптар мен өлшемшарттарға сай келген жағдайда төленді. Бұдан бөлек, мал шаруашылығымен айналысу үшін мал, қажетті ауыл шаруашылығы техникаларын, машиналар мен жабдықтарды сатып алу, мал өсіруге арналған нысандар салу, жайылымдарды суландыру инфрақұрылымын жүргізу және шаруаларды сумен қамтамасыз ету (құдықтар, ұңғымалар) бойынша инвестициялық салымдар жасалғанда шыққан шығындардың бір бөлігін өтеу үшін инвестициялық субсидия берілді.
Сонымен қатар, 2022 жылы ҚР Ауыл шаруашылығы министрі бұл заң жобасына сәйкес, нақты қадамдарды атап өтіп: «Заң жобасымен қолданыстағы асыл тұқымды мал шаруашылығы туралы заңнамадағы қарама-қайшылықтар, олқылықтар мен коллизияларды жою қарастырылады», – деген еді.
Оның айтуынша, Заң жобасы мынандай негізгі өзгерістер мен толықтыруларды көздейді:
– Тұжырымдамалық аппараттағы терминдер Еуразиялық экономикалық одақ аясында ауыл шаруашылығы жануарларымен селекциялық-асыл тұқымды жұмыс жүргізуді біріздендіруге бағытталған шаралар туралы келісімге сәйкес келтірілуде. Бұл ЕАЭО-ға мүше мемлекеттердің аумақтарында ауыл шаруашылығы жануарларымен селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізу кезінде келісілген (үйлестірілген) агроөнеркәсіптік саясатты іске асыруға мүмкіндік береді.
– 10-бапта Қазақстан Республикасының асыл тұқымды мал шаруашылығының жүйесі республикалық палаталар, бонитерлер, ұрықтандырушы техниктер, эмбриондарды транспланттау жөніндегі мамандар, сондай-ақ асыл тұқымды мал шаруашылығы саласындағы қызметті жүзеге асыратын жеке және заңды тұлғалармен толықтырылады.
Елімізде мал шаруашылығында оң өзгерістерге жету үшін өсіріп отырған мал тұқымдарының генетикалық әлеует деңгейін көтеру және республикада мал өнімділігі деңгейін жоғарылату мен мал басы санының өсу қарқынын жеделдету бойынша селекциялық-асыл тұқымдық жұмыс жүргізуді жетілдіру қажет. Қолданыстағы малдың генетикалық әлеуетін жоғарылату бойынша әдістер мен тәсілдер, осы уақытқа дейін ел күткендегідей нәтижеге қол жеткізбеген. Осыған байланысты, 13-бапта уәкілетті органның құзыреттері мынадай қадамдармен толықтырылды:
– жануарларды индекстік бағалау қағидаларын даярлау және бекіту. Индекстік бағалауды енгізу мал иесіне жануардың пайдалы белгілерін дамытуға қажет. Мысалы, етті мал шаруашылығында төлдің тірілей салмағы, ал сүтті мал шаруашылығында төлдеудің жеңілдігі және басқа да факторлар ескеріледі.
– жануарларға молекулярлық генетикалық сараптама жүргізу қағидаларын даярлау және бекіту. Молекулярлық генетикалық сараптама жүргізу асыл тұқымды малдың шығу тегін нақты аңықтауға ақпарат береді;
– геномдық бағалау жүргізу қағидаларын даярлау және бекіту. Геномдық бағалауды енгізу малдың асыл тұқымдылығын ерте жаста аңықтауға, жануарларды күтіп бағу шығындарын азайтуға, аталықтарды сұрыптау қарқынын жоғарылату арқылы бағалауға ең мықтыларын қоюға, әрбір тұқым бойынша тиімділікті және генетикалық прогресті арттыруға мүмкіндік береді.
Сондай-ақ, осыдан тура бір жыл бұрын Сенатта асыл тұқымды мал басы санының өсімін жеделдетуге арналған құжат қаралды. Тиісінше, жалпы отырыста «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне асыл тұқымды мал шаруашылығы және биоотын айналымы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы бірінші оқылымда мақұлданды.
«Біріншіден, уәкілетті органның құзыретін кеңейту ескерілген. Атап айтқанда, 13-бапта өкілетті органның құзыреті тиісті міндеттермен толықтырылады. Осы орайда жануарларға қатысты индекстік бағалауды жүргізу ережелерін әзірлеу және бекіту, жануарларға молекулярлық генетикалық сараптама жүргізу қағидаларын әзірлеу, геномдық бағалау жүргізу қағидаларын әзірлеу және бекіту қамтылады. Бағалаудың бұл әдістері дамыған елдерде асылдандыру ісіндегі кеңінен қолданылатын жаңа бағыттарға жатқызылады. Біз оларды мал шаруашылығының генетикалық әлеуетін жедел арттыру мәселелерінде жұмыстың сапалы жаңа деңгейіне көшу мақсатында дамытуымыз керек», – деді ол туралы Ауыл шаруашылығы министрі.
Оның айтуынша, ауыл шаруашылығы бағытындағы ғылыми-зерттеу ұйымдарының өкілеттіктерін күшейту қарастырылып отыр. Атап айтқанда, оларға селекциялық және өнімділікті арттыру жұмысының ақпараттық базасын жүргізу функциялары беріледі, сондай-ақ аталған ұйымдар өкілетті органмен бірлесіп жаңа нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге қатысатын болады.
«Атап айтқанда, «молекулярлық генетикалық сараптама» жаңа бабы енгізілді. Онда аталған сараптаманы жүргізу кезіндегі негізгі ережелер, тапсырыс берушінің (жануар иесінің) және мамандандырылған зертхананың құқықтары мен міндеттері көрсетіледі», – деді экс-министр.
Заң жобасының тағы бір жаңашылдығы – асыл тұқымды орталықтарға ұрық сатып алу мүмкіндігін беру ескерілген. Бұдан басқа, заң жобасы «Агроөнеркәсіптік кешенді және ауылдық аумақтарды дамытуды мемлекеттік реттеу туралы» және «Биоотын өндірісін және айналымын мемлекеттік реттеу туралы» Қазақстан Республикасының заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша жаңа тармақтармен толықтырылған.
«Жалпы қарастырылып жатқан Заң жобасындағы барлық қабылданып жатқан түзетулер өсіріліп отырған мал тұқымдарының генетикалық әлеуетінің денгейін арттыруға, асыл тұқымды селекциялық жұмыстардың сапасын жетілдіруге, асыл тұқымды мал басы санының өсімін жеделдетуге, сондай-ақ биоотын өндірісін қолдау мен дамытуға бағытталған», – деді ол туралы ведомство өкілі.
Тағы бір айта кетерлік жаңалық – келер жылдың басында мал шаруашылығына арналған субсидиядағы өзгерістер күшіне енетін болады. Ол туралы ресми ақпаратта:
«Мемлекет басшысы фермерлер қауымдастығымен бірлесе отырып, агроөнеркәсіптік кешенді мемлекеттік қолдау тәсілдерін қайта қарауды тапсырды.
Бұл ретте шағын және орта шаруашылықтарға субсидиялардың ашықтығын, қолжетімділігін қамтамасыз ету, оларды алу рәсімдерін оңайлату және автоматтандыру, субсидия алушылар үшін қарсы міндеттемелерді енгізу, сондай-ақ субсидиялау жүйесін мемлекеттің өнеркәсіптік саясатымен өзара байланыстыруды қамтамасыз ету жөнінде нақты міндеттер қойылды.
Арнайы жұмыс тобы құрылды, оның құрамына ірі, орта және шағын ауыл шаруашылығы тауарын өндірушілер, салалық одақтар мен қауымдастықтардың, Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің, орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың, ғылыми ұйымдардың өкілдері, сондай-ақ Парламент депутаттары кірді. Жұмыс тобы отырыстарының қорытындысы бойынша қолданыстағы субсидиялау жүйесінің негізгі контурларын сақтай отырып, қағидаларға нақты өзгерістер енгізуді көздейтін нұсқа әзірленді.
Атап айтқанда, мал шаруашылығында асыл тұқымды мал басын сатып алу кезінде шошқа шаруашылығын қоспағанда, барлық қолданыстағы субсидиялау нормативтері өзгеріссіз қалды. Мұнда шошқаның аналық басы үшін өтемақы нормативі бұрынғы 140 мың теңгенің орнына 1 басқа 100 мың теңгеге дейін төмендеді.
Селекциялық-асылдандыру жұмысы шеңберінде субсидиялау да іс жүзінде өзгеріссіз қалды. Жаңа ережеде селекциялық-асылдандыру жұмыстары мәселелерінде фермерлерге көбірек дербестік берілетін болады. Енді ол өз қалауы бойынша көбеюдің 3 тәсілінің кез-келгенін таңдай алады: жасанды ұрықтандыру, еркін ұрықтандыру, мамандандырылған жасанды ұрықтандыру құрылымдарының қызметтерін пайдалану. Сонымен қатар, 1 өндірушіге жүктеме ғылыми нормаларға сәйкес келтірілген, яғни фермер өзінің қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты өндірушілерді бұрынғыдай, 1:25 қатынасында емес 1:20 және 1:30 арақатынасы арасында сатып ала алады.
Жоғары сыбайлас жемқорлық тәуекелдеріне байланысты бұқалар мен қошқарларды жалға беруді субсидиялау ғана жойылады.
Сондай-ақ, импортталған ірі қара малдың аналық басын сатып алу бағыты алынып тасталды, импортталған аналық мал басын сатып алумен қайталанатын және тұқымдық шығу тегіне сәйкес келу бойынша қайталанады.
Тауарға тән субсидияларды бұрынғыдай жалпы сипаттағы трансферттер есебінен қалдыру ұсынылды. Бұл ретте, күркетауық еті мен суда жүзетін құсты субсидиялау жойылды, өйткені олар әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларына жатпайды.
Жұмыртқа шаруашылығы бойынша жұмыртқа үшін 3 теңге субсидия нормативімен тағамдық жұмыртқа өндірісін субсидиялау алынып тасталды.
Сондай-ақ асыл тұқымды малды импорттау кезінде Екінші деңгейдегі банктегі қаржы институтының арнайы шотына субсидиялар аудару жөніндегі норма жойылады.
Бұқашықтар мен қойларды бордақылауға және ет комбинаттарына тапсыру бойынша субсидиялау нормативтері өзгеріссіз қалды. Бұл ретте, малды өзінің бордақылау алаңдарына ауыстыратын шаруашылықтар үшін орын ауыстыру нормасы жойылады.
Жемшөпті субсидиялау бойынша субсидиялар нормативтері мен субсидиялар алу критерийлері ТЖ немесе ауа райының қалыптан тыс жағдайлары туындаған кезде ғылыми ұйымдардың ұсынымдары негізінде әкімдіктердің қаулысымен бекітіледі», – делінген.
