Қазіргі экономикада инновациясыз бірде-бір түбегейлі міндетті шешу мүмкін емес. Әр ел өз экономикасының, даму деңгейінің ерекшеліктерін есепке ала отырып, жаһандық инновациялық экономикада өз тетігін табады. Қазақстанның артықшылықтары – дамыған іргелі ғылым, білім берудің, әсіресе, математикалық, жаратылыстану-ғылыми және техникалық білімнің жоғары деңгейі.
Соңғы жылдары әлемдік экономикада білім мен инновацияны маңызды экономикалық ресурстар ретінде пайдалану базасында экономикалық өсудің жаңа типі қалыптасты. Қазір материалдық игіліктерді жасау көп жағдайда ғылымның жалпы деңгейі мен техниканың прогресіне немесе осы ғылымның өндірісте қолданылуына тәуелді.
Өткен аптада ҚР Президентінің жанындағы ҚР Ұлттық ғылым академиясының делегациясы Түркістан қаласына жұмыс сапарымен келіп, Қожа Ахмет Ясауи атындағы халықаралық қазақ-түрік университетінің ғылыми әлеуметімен танысты. Алдымен академияның Басқарма Президенті Күнсұлу Закарья университет ректоры Жанар Темірбекова және ректор өкілі Пеями Батталмен кездесті. Басқосуда өңірдегі ғылыми-зерттеу жұмыстары мен өзекті мәселелерді жан-жақты талқылап, екі тарап ғылымды дамыту бойынша өз ұсыныстарын жеткізді. Сонымен қатар Түркия мемлекетінің TÜBİTAK ұйымына қарасты институттарға ҚР делегациясының, оның ішінде Түркістан облысы өкілдерін үйлестіру жөнінде айтылды.
Кездесу барысында ҚР Ұлттық ғылым академиясының Басқарма Президенті Күнсұлу Закарья жұмыс сапарының негізгі мақсатына тоқталып, өңірлерді ғылымға үлкен назар аудару керектігін тілге тиек етті.
– Біз рухани астанаға Түркия мемлекетімен ынмытақтастықты нығайту мақсатында келіп отырмыз. Жақын арада Түркиядағы ірі ғылыми қор TÜBİTAK ұйымына қарасты институттарға қазақ ғалымдарының делегациясы барады. Ондағы негізгі мақсат – Қазақстан ғылымының басым бағыты бойынша Түркия мемлекетіндегі ірі ғылыми орталықтар мен университеттерінің арасындағы ғылыми ынтымақтастықты құру, ғалымдарды таныстыру және бірлесіп жобаларды өткізу. Бүгін осы мәселе бойынша дайындық жұмыстарын пысықтап, қажетті ғылыми бағыттарды анықтаймыз. Соның негізінде бағдарлама мен ірі ғылыми концепция дайындаймыз. Екінші мәселе ретінде өңірлік ғылымды қарастырдық. Әр өңірде өзінің ғылыми проблемалары бар, экономикаға қажетті бағыттары бар. Жергілікті әкімдіктер, бизнес және өнеркәсіп өкілдері ғылымға бет бұрып, оны дамытуға атсалысу керек. Осы бағытта өтінім беріп, ғылыми конкурстарды өткізсек дейміз. Үшінші мәселе – ҚР Президентінің жанындағы ҚР Ұлттық ғылым академиясында Жас ғалымдар кеңесі құрылмақ. Бүгінгі күні эксперттік жұмыс топтарына 1000-нан астам жас ғалымды тарттық. Соған осы аталмыш университеттің белсенді, дарынды ғалымдарын тартуды, жұмыстарды әрі қарай жалғыстыруды жоспарлап отырмыз, – деді Басқарма Президенті.
Делегация өкілдері университет аумағында орналасқан ботаникалық баққа барды.
– Өздеріңіз жақсы білесіздер, Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың арнайы Жарлығымен ҚР Ұлттық академиясы бір жыл бұрын қайта құрылып, оған үлкен мәртебе берілді. Қазіргі таңда осы ғылыми академияның Президенті Күнсұлу Дальтонқызы бастаған үлкен делегация университеттің ғылыми әлеуетімен танысып, академиямен қандай жобалар атқара алатынымызды, оқу орнының жетістіктерін көрсету үшін осындай арнайы бағдарлама жасаған болатынбыз. Унверситетте ботаникалық бағымыздың құнды генофонын сақтап қалу, үлкен коммерциялық жобалар атқару үшін бөлінген арнайы мемлекеттік қаржыға, ғылым қорының қаржыландыруымен цех салынып жатыр. Ғылыми жобалардың нәтижелерімен бөлісіп, осы бағытта келешекте атқарылатын жоспарларды құрып жатырмыз. Өңірдегі ғылымды дамытуға, өңірдегі проблемаларды шешуге университет ғалымдары белсенді түрде атсалысады деп сенемін, – деген университет ректоры Жанар Темірбекова жаңа жоспарлармен бөлісті.
Мұнда «Инновациялық технологиялар негізінде биоресурстарды коммерциялық игеру арқылы Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ ботаникалық бағының құнды генофондын сақтау» атты коммерцияландыру жобасы аясында арнайы өндірістік цехі құрылуда. Жемістерді ғылыми зерттеумен және өндірістік қайта өңдеумен айналысатын шағын кәсіпорын алдағы уақытта тұрғындарды сапалы экологиялық таза жеміспен және кептірілген жеміс өнімдерімен қамтамасыз етпек.
Іссапар барысында академиясының делегациясы ХҚТУ-дың ғалымдарымен дөңгелек үстел өткізді. Басқосу барысында Түркия мемлекетінің TÜBİTAK ұйымына қарасты институттарға ҚР делегациясының іссапар жұмысын үйлестіру сұрақтары, университеттің жетекші және жас ғалымдарының қатысуымен Түркістан облысы бойынша өзекті мәселелерді талқылау, оның шешу жолдарын анықтау, ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін коммерцияландыру, өндіріске енгізу мәселелері қаралды. Нақтырақ айтқанда, «Денсаулық сақтау саласындағы ғылыми-зерттеулер және перспективалар», «Аймақтың дамуына үлес қосу. Аймақтың проблемалары – өндірістік мақсаттағы коммерцияландыру жобасы», «Өнеркәсіптік және тұрмыстық қалдықтарды оңтайлы басқарудың кешенді жүйесі» тақырыптарында баяндама жасалды. Жиынға қатысушылар мәселелерді жан-жақты саралап, тиімді бағыттар бойынша бірлесе жұмыс істеуге келісті.
Астаналық делегацияға оқу орнының материалдық-техникалық базасы көрсетілді. Одан бөлек, қысқы мектеп аясында өтетін ғылым апталықтың жұмысына қатысып, оң баға берді.
Осы орайда, таяуда Қазақстан Үкіметінің отырысында ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру шаралары талқыланды. Бұл жөнінде Қазақстан Республикасы Премьер-Министрі баспасөз қызметі хабарлады.
Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбек 2023-2025 жылдарға арналған ғылымның жалпы бюджеті алдыңғы үш жылдық кезеңмен салыстырғанда 3,3 есе 643 млрд-қа дейін өскенін баяндады. Бұл ретте 2024-2026 жылдарға көзделген бюджет тағы 13%-ға өсіп, шамамен 730 млрд теңгені құрайды.
Жүргізіліп жатқан жұмыс аясында іргелі зерттеулерді жүзеге асыратын ғылыми институттарға қосымша қаржыландыру бөлінді. Сондай-ақ жас ғалымдарды қолдау айтарлықтай күшейтілді – бүгінде олар 727 ғылыми жобаны жүзеге асыруда.
Ғылыми және ғылыми-техникалық қызметті коммерцияландыруды ынталандыру шараларының бірі – гранттық қаржыландыруды ұсыну. Өткен бірнеше жыл ішінде мұндай жобалардың елдің ғылыми-техникалық дамуына қосқан жалпы үлесі 68,6 млрд-ты құрады. Оның ішінде сату, салық төлемдері және т.б. бар. 2023-2025 жылдарға осы бағыт бойынша 62,1 млрд бөлінді, бұл өткен жылдардағы қаржыландыру көлемінен екі есе артық.
Министр 2023-2025 жылдарға арналған бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру аясында ғылыми-технологиялық инфрақұрылымды қалыптастыруға 16 млрд теңге бөлінгенін атап өтті. Жалпы 2029 жылға дейін 7 мамандандырылған инжиниринг орталығы мен ғылыми-технологиялық парк ашу жоспарланып отыр.
Коммерцияландыру жобаларын гранттық қаржыландыруға арналған конкурстарды өткізу туралы «Ғылым қоры» АҚ басқарма төрағасы Камиль Ақатов баяндама жасады.
Премьер-Министрдің айтуынша, ғылыми әзірлемелерді енгізу – өндірістерді жаңғыртудың және жалпы экономиканың инновациялық дамуының басты шарты.
«Өнеркәсіп сапасының өсуі үшін ғылым мен индустрияның тығыз интеграциясы қажет. Біз отандық ғылымның мүмкіндігін кеңейту және бәсекеге қабілеттілігін арттыру бойынша жүйелі шаралар қабылдаймыз. Тиісті шаралар кешені Жоғары білім мен ғылымды дамытудың 2029 жылға дейінгі тұжырымдамасында көзделген», — деді Әлихан Смайылов.
Үкімет басшысының айтуынша, басты назар қолданбалы ғылымды дамытуға, бизнесті ғылыми жобаларды бірлесіп қаржыландыруда белсенді болуды ынталандыруға, ғылыми-технологиялық парктер мен инжинирингтік орталықтар құруға аударылады.
«Тұжырымдаманы іске асыру барысында ғылыми жобаларды коммерцияландыру мен бірлесіп қаржыландырудың үлесі 50%-ға дейін ұлғаяды деп күтілуде», — деді Премьер-Министр.
«Ғылым және технологиялық саясат туралы» заң жобасында ғылыми жобалардың нәтижелілігін экономикадағы сұранысты ескере отырып қамтамасыз ету бойынша бірқатар норма қарастырылған.
«Осы құжатқа сәйкес ғылыми зерттеулердің технологиялық әзірлігін бағалауы енгізіледі, мұнда олардың идеядан іске асырылуға дейінгі кезеңдері бағаланады. Бұл теориялық әзірлемелерді тәжірибеге жуықтатуға ықпалын тигізеді», — деді Үкімет басшысы.
Премьер-Министрдің айтуынша, сондай-ақ республикада технологиялық брокерлік және венчурлік қаржыландыруды енгізу көзделуде. Бұл бизнесті ғылым саласына атсалысуға ынталандырып, ғылыми жобалардың нақты нәтиже беруі үшін ортақ жауапкершілікті арттырады.
«Ғылымға жеке инвестициялардың тартылуы үшін салықтық жеңілдіктер мен преференциялар көзделетін болады. Ғылымды жергілікті бюджеттен қаржыландыруға алғаш рет мүмкіндік беріледі. Жалпы республикалық бюджеттің ғылыми мақсаттарға жұмсалатын шығыстары соңғы 3 жылда 3,3 есе өсіп, 643 млрд теңгені құрады. 2024-2026 жылдарға шамамен 730 млрд теңге қарастырылған», — деді Әлихан Смайылов.
Бұл ретте Үкімет басшысы осы саланы қаржыландыруға жұмсалатын шығыстардың ұдайы өсіп отырғанын ескере отырып, ғылыми жобалардың нәтижелі болуын арттыруға, олардың қолданбалы сипатына баса мән берген жөн екенін айтты.
Осыған байланысты Премьер-Министр 1 наурызға дейін жобаларды коммерцияландыру барысында күтілетін нәтижелерді нақтылау үшін Жоғары білім мен ғылымды дамыту тұжырымдамасының нысаналы индикаторларын өзектендіруді тапсырды.
Оған қоса Үкімет басшысы 2024 жылдың соңына дейін әкімшілік процестерге реинжиниринг жүргізіп, кедергілерді азайтып, ғылыми жобаларды іріктеудің барлық кезеңін автоматтандыруды, сондай-ақ тауарлар мен қызметтерді сатып алуды бір орталықтан жүргізуді талап етті.
«Әкімдіктермен, өңірлік жоғары оқу орындарымен бірге өңірлер экономикасының нақты сұраныстарына орай коммерцияландыру жобаларын іріктеудің және қолдаудың тиімді механизмдерін пысықтау қажет», — деп түйіндеді Әлихан Смайылов.
Сондай-ақ ҚР Премьер-Министрі Әлихан Смайыловтың төрағалығымен өткен Үкімет отырысы барысында кәсіпорындарда экологиялық талаптарды сақтау мәселелері қаралды.
Экология және табиғи ресурстар министрі Ерлан Нысанбаев атап өткендей, өткен жылдың қорытындысына сәйкес шығарындылар бойынша нормативтердің 3,3%-ға – 4,2 млн тоннадан 4,06 млн тоннаға дейін, төгінділер бойынша 8%-ға – 2,5 млн тоннадан 2,3 млн тоннаға дейін төмендеуіне қол жеткізілді.
Экологиялық заңнаманың сақталуын бақылау мақсатында 652 тексеру жүргізілді, нәтижесінде 1,6 мың құқық бұзушылық анықталды. Олар бойынша жою туралы 628 тиісті ұйғарым берілді. 322 млрд теңгеге 2,1 мың әкімшілік айыппұл салынды, 11,3 млрд теңге мөлшерінде 1,8 мың айыппұл өндірілді. Қалғандары орындалып жатыр.
Экологиялық жағдайды жақсарту үшін ірі кәсіпорындар жыл сайын табиғатты қорғау іс-шараларының жоспарларын әзірлейді. Сонымен қатар жұртшылықпен, экоактивистермен, жергілікті атқарушы органдармен және табиғат пайдаланушылармен бірлесіп өңірлердің экологиялық мәселелері қаралды. Нәтижесінде олардың кешенді шешімі бойынша 18 жол картасы әзірленді. Іс-шаралардың жартысынан көбі іске асырылды, қалғандарын орындау жалғасуда.
Премьер-Министр атмосфераны ластаушы заттардың басым бөлігі өнеркәсіп кәсіпорындарына тиесілі екенін атап өтті. Атап айтқанда жылу энергетикасы мен мұнай-газ секторларының кәсіпорындары, тау-кен өндіру және өңдеу салалары, қара және түсті металлургия кәсіпорындары үлес қосып отыр.
«Кәсіпорындардағы ластағыш заттарды үнемі бақылап тұру үшін автоматтандырылған мониторинг жүйесі енгізілуде. Бұл кәсіпорындардың шығарындыларын нақты уақыт режимінде қадағалап тұруға және белгіленген нормалардан асып кеткен жағдайда жедел әрекет етуге ықпал етеді», — деді Әлихан Смайылов.
Қоршаған ортаға әсерді азайту мақсатында және кәсіпорындардың заманауи шешімдерін енгізуде ең үздік технологиялық анықтамалықтар бекітілді.
«Мұндай технологияларды қолдану қоршаған ортаға тигізетін теріс әсерді азайтады», — деп атап өтті Премьер-Министр.
Үкімет басшысының айтуынша, Дегенмен әлі шешілмеген өзекті мәселелер бар. Мысалы, атмосфераның ғана емес, су ресурстарының да ластану фактілері орын алып отыр
«Кейбір кәсіпорындар өзендер мен көлдерге қалдықтарды рұқсатсыз төгіп жатыр. Компаниялардың осындай заңсыз әрекеттеріне халықтан түсетін шағым көп. Су ең құнды ресурс, біз оны қорғауға міндеттіміз», — деп атап өтті Әлихан Смайылов.
Ол сондай-ақ Озық халықаралық тәжірибе негізінде ESG стандарттарын енгізу қарқыны төмен екенін атап өтті. Сонымен қатар әлемнің көптеген компаниялары үшін бұл стандарттар жұмыстың ажырамас бөлігіне айналған.
Жалпы, олар экологиялық көрсеткіштерді ғана емес, әлеуметтік, қаржылық және өндірістік көрсеткіштерді де жақсартуға ықпал етеді. Сондай-ақ ESG стандарттарын сақтау халықаралық қаржы институттарымен кредит беру кезінде назарға алатын критерийлердің бірі болып табылады.
«Отандық кәсіпорындардың экологиялық қауіпсіздігін барынша арттыру үшін ресурс үнемдейтін және қалдықсыз технологияларды белсендірек енгізу қажет», — деп атап өтті Үкімет басшысы.
Ол сондай-ақ табиғатты қорғау шараларын жаппай жүргізудің де маңызы зор екенін атап өтті.
«Мысалы, компаниялар ағаш отырғызу, өзен арналарын тазарту, орман алқаптары мен далаларда қоқыс жинау науқандарын жүйелі түрде жүргізіп тұруларына болады. Ол үшін Экология министрлігі мен әкімдіктер табиғат пайдаланушылармен бірлесіп жоспарлы жұмыс жүргізулері керек», — деді Әлихан Смайылов.
Сонымен бірге ол экологиялық іс-шараларды іс жүзінде жүзеге асыру уақытты қажет ететінін айтты.
«Әсері бірден болмайды. Бұл ауқымды әрі ұзақ мерзімді процесске, кәсіпорындар, мемлекеттік органдар, экологтар, ғылыми қауымдастық пен жұртшылық жұмыла кірісуге тиіс. Нақ осындай тиімді әрі сындарлы жұмыс қана еліміздегі қазіргі экологиялық жағдайды жақсартуға ықпалын тигізеді», — деп атап өтті Премьер-Министр.
Үкімет басшысы кәсіпорындардың экологиялық міндеттемелерді сақтауын қамтамасыз етуі, оның ішінде су ресурстарының ластануына жол бермеуі қажет екенін айтты. Ол сондай-ақ бекітілген өңірлік Жол карталары мен табиғатты қорғау іс-шаралары жоспарларының іске асырылуын жалғастыру, сонымен қатар өнеркәсіп кәсіпорындарында ESG стандарттарын енгізудің нақты шараларын әзірлеу қажеттігін атап өтті.
Бұл орайда, өткен жылы Түркістанға ҚР Президентінің жанындағы ҚР Ұлттық ғылым академиясы өкілдері арнайы іссапармен келген болатын.
Ғылым департаментінің директоры Руслан Нұрлыбаевтың мәлімдеуінше, Түркістан өңірінде ғылым саласында өзекті мәселелерді шешуде жергілікті ғалымдардың рөлі жоғары.
«Соңғы жылдары елімізде ғылымды қаржыландыру тәсілдері жақсарып, ғылыми мекемелер біртіндеп жаңғыртылып жатыр. Мемлекет басшысы Президент жанындағы Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің алғашқы отырысында «Заман өте жылдам өзгеріп жатыр. Біз осы өзгеріске бейімделуіміз керек. Әйтпесе өркениет даңғылынан қалып қоюымыз мүмкін. Түпкі мақсатымыз – көшке ілесетін емес, сол көшті бастайтын елдердің қатарында болу» деген болатын. Бұл орайда, Ұлттық ғылым академиясы өңірлік ғылымның дамуына белсене атсалыспақ. Біздің басты мақсатымыз – ғалымдарды, оның ішінде жетекші ғалымдарды жинап, оларға академия тарапынан қолдау көрсету. Сонымен қатар, еліміздегі басым бағыттар мен ғылымның нәтижелері бойынша ұлттық баяндаманы әзірлеу, ғылымды насихаттау, болжамдар жасау. Жас ғалымдарды дайындап, олардан мықты кадр шығаруды қолға алып жатырмыз. ЖОО-дары және зерттеу орталықтарымен бірлесіп, шетелдік ғалымдардың қатысуымен елдегі соның ішінде өңірлік ғылымды дамытуды жоспарлап отырмыз», – деген болатын Руслан Ерғалиұлы. Ал «Агробиоресурстар және экология» басқармасының басшысы Қуантар Әлиханов өңірлердегі басты проблемаларды анықтау мақсатында әртүрлі қалаларда ЖОО-дарының ғалымдарымен кездесу өткізуді қолға алғандығын жеткізді. Ол өз сөзінде ғылым мен өндірістің, сондай-ақ, мемлекеттік органдардың байланысын арттыру керектігін айтты. «Киелі Түркістанға өңірлік ғылымды дамыту мақсатында келіп, Қ.А.Ясауи университетінде жетекші ғалымдармен кездестік. Ол жерде өңірдің тыныс-тіршілігімен таныстық. Алдағы уақытта ғалымдарды академия тарапынан қолдауға дайынбыз. Осы өңірдегі мәселелерді отандық беделді ғалымдардың нәтижелері арқылы сараптай отырып, оң шешілуіне ықпал жасаймыз. БАҚ өкілдері, сіздер де өңірдегі үздік ғалымдарды насихаттауға атсалысып, олардың еңбегін жарыққа шығарып, қолдау көрсетсеңіздер», – деп ұсынысын білдірген еді Қуантар Дәуленұлы.
Инновациялық дамудың бастапқы тізгіні ғылым болғандықтан, осы саланы инновациялық даму үдерістеріне қосу шаралары – маңызды бағыт. Бұл жерде Қазақстан ғылымы алдымыздағы басымдықты салаларды дамыту бойынша нақты ғылыми-технологиялық міндеттерді шешуге бағытталған, қалыптасып келе жатқан ұлттық ғылыми-инновациялық жүйеге сәйкес келуі керек.
