Қазіргі таңда түркістандық кәсіпкерлер ірі қара малдың басын көбейту және ет өнімдерімен қамтамасыз ету бағыты бойынша ел экономикасына сүелі үлес қосып келе жатыр. Өз кезегінде, мұндай кәсіппен айналысамын деген азаматтарған мемлекет тарапынан көптеген қолдау жасалуда. Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
Естеріңізде болса, 2020 жылы ҚР Ауыл шаруашылығы министрі фермерлік шаруашылықтар 95 мың бас малды сатып алу үшін несие ала алатынын мәлім еткен. Бұл тұрғыда министр 2019 жылы фермерлік шаруашылықтар 63 мың бас ірі қара мал сатып алып, нәтижесінде, асыл тұқымды мал басының үлес салмағы 12 пайызға жеткенін айтқан.
«Жыл басынан бастап 21 мың бас сатып алуға фермерлер қаржыландырылды. Жалпы әкімдіктерге фермерлік шаруашылықтарды ірі қара мал әкелуге қатысты жұмыстарды белсендету керек, соның ішінде дайын инфрақұрылымы бар шаруа қожалықтарын да қарастыру қажет. Былтыр қанатқақты жоба түрінде сатып алынатын малды кепілге қою арқылы қаржыландыру механизмі тәжиребеден өткізілді және аталған тетік биыл кеңінен қолданылатын болады. Басты міндеттердің бірі – сиыр еті өндірісінің тізбегін үздіксіз жүргізу. Республикада 279 мың мал орнына арналған бордақылау алаңдарының желісі және қуаты 240 мың тоннаға ет комбинаты бар. Олардың жүктемелігін арттыру үшін бұқашықтарды тапсыру жоспары қарастырылған. Фермерлерді ынталандыру үшін өнеркәсіптік бордақылау алаңдарына немесе ет комбинаттарына тапсырылған бұқашықтарды тірілей салмағына субсидиялау механизмі қарастырылған. Сонымен қатар, ет комбинаттары және бордақылау алаңдарында экспорттық шарты болған жағдайда, айналым қаражатын толықтыруды қаржыландыру қарастырылған», – деген сол кезде министр.
Сондай-ақ, сол жылдың күзінде Агроөнеркәсіп кешеніндегі сақтандыру саласының операторы – Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры ірі қара малды сақтандыру өнімдерін бекіткен. Өйткені, сол кезге дейін агроөнеркәсіп кешенінде малды мақсатты түрде сақтандыру болмаған. Иесі малын тек мүлік ретінде сақтандыра алатын. Яғни, егер, мал жоғалса немесе көлік қағып кеткен жағдайда ғана сақтандыру төленетін. Ал, жаңа тетіктерге сәйкес, малды аурудан және басқа да қауіп-қатерлерден сақтандыра алатын болды.
«Қазіргі эпизоотиялық жағдай ескеріліп, шетелдік қайта сақтандырушылармен бірге түрлі тәуекелдерді сақтандыру өнімдері әзірленді. Осы өнімдер арқылы фермерлер малды өз шаруашылығының аумағында және 5 км радиустағы көрші шаруашылықтардың аумағындағы аурулар мен басқа да тәуекелдерден сақтандыра алады. Тәуекелдер қатарына инфекциялық және аса қауіпті аурулар, өрт, үшінші тұлғалардың зиянды әрекеттері, қауіпті табиғи құбылыстар, сондай-ақ жазатайым оқиғалар – жарылыс, найзағай түсу, тұншығып өлу, жыртқыш аңдардың шабуылы, жылан немесе жәндіктердің шағуы, түрлі себептермен жарақаттануы және тағы басқалар кіреді», – делінген ол туралы ақпаратта.
Ал, сол кездегі «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ басқарма мүшесі – басқарушы директоры Асқар Қалиевтың айтуынша, сол сәтте елімізде етті және сүтті бағыттағы мал шаруашылығын дамыту бағдарламалары жүзеге асырылып жатқан.
«Мыңдаған шаруа қожалықтары етті бағыттағы асыл тұқымды ірі қара мал сатып алу үшін жеңілдетілген несиемен қаржыландырылуда. Мұндай жағдайда несие беруші ұйымдардың табан тірейтін қауіпсіздік тетігі болуы маңызды. Біз жаңа сақтандыру өнімдерін енгізу фермерлерге тәуекелдерден қорғануға, жобаларды қаржыландыратын компанияларға салған қаражаттарын қорғауға мүмкіндік береді деп санаймыз. Ірі қара малға қатысты тәуекелдер әлемдік нарықтағы «А» рейтингі бар Халықаралық қайта сақтандыру компанияларында сақтандырылады. Бұл сақтандыру жағдайы туындаған кезде фермерлерге кепілдендірілген төлемдерді қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Шарт жасасу процесі, одан әрі фермер мен сақтандыру компаниясының және оператордың жұмысы WWW.QOLDAU.KZ электрондық платформасында жүргізіледі», – деген ол.
Тиісінше, 2022 жылы еңбексүйгіш тұрғыны көп Түркістан облысы ірі қара мен қой саны бойынша көш бастады. Бұл туралы Ұлттық статистика бюросы: «1 қазандағы жағдай бойынша елдегі ірі қара мал саны 8 963 856 басты құрады (2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 4,7% көп). Қой малының бас саны – 20 960 522, жылқы – 3 785 680, құс саны – 50 019 554. Ірі қара мен қой саны бойынша Түркістан облысы көш бастап тұр, сәйкесінше 1 141 809 және 4 764 667 бас. Жылқы саны бойынша да Түркістан облысы бірінші орында – 414 941 бас. Түйе саны бойынша Маңғыстау облысы – 83 350 бас, ал құс саны Алматы облысында ең көп – 9 429 133 бас. Сондай-ақ мәліметке сәйкес, 2022 жылдың қаңтар-қыркүйек аралығында Қазақстанда 5 087,7 мың тонна сүт өндірілді, бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 1,8% көп. Бұдан бөлек, осы мерзімде 3824,4 млн дана тауық жұмыртқасы өндірілді. 846 959,1 тонна мал мен құс еті сойылып, өткізілді», – деп мәлімет таратты.
Сондай-ақ ,былтыр қарашада 2023 жылдың 21 қаңтарына дейін елімізден тірі ірі қара, қой және ешкі шығаруға тыйым салынды. Бұл жайында Мәжіліс депутаттарының сауалына ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің жауабында айтылған еді. «Азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында 31 іс-шараны көздейтін 2022-2024 жылдарға арналған азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі жоспар қабылданды. Бұл жоспар азық-түлік тауарларының нақты және экономикалық қолжетімділігін, тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Жоспар аясында 230 инвестициялық жобаны (2022 жылы – 80 жоба, 2023 жылы – 85 жоба, 2024 жылы – 65 жоба) іске асыру ұсынылды. Олар 2024 жылға қарай негізгі импортқа тәуелді тауарлар (алма, балық, шұжық өнімдері, ірімшік және сүзбе, құс еті) бойынша ел халқын 100 пайыз қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. 2023 жылдың 21 қаңтарына дейін тірі ірі қара, қой және ешкі шығаруға тыйым салынды. 2022 жылдың соңына дейін қамыс шикізатын бажсыз әкелуге квота қолданылады. Сондай-ақ, әкімдіктер мүдделі мемлекеттік органдармен бірлесіп, әлеуметтік маңызы бар азық-түлікке 15 пайыз сауда үстемесінің сақталуына мониторинг және бақылау жүргізеді. Мораторийдің қолданылу кезеңінде тексерулер жүргізу бойынша тиісті ұсынымдар әзірленді. Мәселен, ӘМАТ-қа сауда үстемесін асырғаны үшін осы жылы 259 әкімшілік хаттама жасалды. Оған халықтың шағымдары негіз болды. Тексерулерге қосымша сауда субъектілерімен түсіндіру жұмыстары жүргізіледі және заңнамалық нормалардың бұзылуына жол бермеу бойынша әзірленген жадынамалар жіберіледі», – делінген еді министрдің жауабында.
Сонымен қатар, биыл наурыз айында Қазақстан аумағынан ірі қара мен ұсақ малды (ұрғашы) әкетуге тыйым салынуы мүмкін екендігі айтылды. Бұл туралы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Ветеринариялық бақылау және қадағалау комитеті және Қаржы министрлігінің Мемлекеттік кірістер комитетінің бірлескен бұйрығында: «Қазақстан Республикасының аумағынан аналық ірі қара малды және аналық ұсақ малды әкетуге 6 ай мерзімге тыйым салу енгізілсін», – деп жазылған болатын. Тиісінше, салынуы мүмкін экспорттық шектеуді іске асыру мен қадағалау Ауыл шаруашылығы және Қаржы министрлігінің тиісті комитеттеріне жүктелген.
Одан бөлек, арада көп уақыт өтпей жатып Ауыл шаруашылығы министрлігі тірі ірі қара мен ұсақ малды Қазақстан аумағынан әкету үшін квота енгізетінін мәлім етті. Бұл туралы ашық талқыға шығарылған ведомство басшысының бұйрығында: «Қазақстан аумағынан үшінші елдер мен Еуразиялық экономикалық одақ елдеріне 60 000 бас тірі ірі қара малды және 120 000 бас тірі қой мен ешкіні әкетуге 6 ай мерзімге квота енгізілсін», – деп жазылған болатын.
Белгіленген сандық шектеуден асып кеткен жағдайда, жануарлар карантинге қойылады және құзырлы орган оларға ветеринариялық сертификат беруді бұғаттайды. Құжатқа сәйкес, бұқаларды карантинге қою үшін лимит 60 мың бас. Оның ішінде:
– бордақылау алаңдары үшін – 30 000 бас;
– тауар өндірушілер үшін – 30 000 бас.
Ал еркек тоқтыларды карантинге қою үшін лимит 120 мың бас. Оның ішінде:
– бордақылау алаңдары үшін – 30 000 бас;
– тауар өндірушілер үшін – 90 000 бас.
«Қазақстан аумағынан бұқаларды әкетуге квота алу үшін бір бордақылау алаңына арналған лимиттің жиынтық мөлшері 500 бастан аспайды. Ал тауар өндіруші үшін 200 бастан көп болмауы тиіс. Еркек тоқтыларды әкетуге квота алу үшін бір бордақылау алаңына арналған лимиттің жалпы көлемі – 1 000, бір тауар өндіруші үшін 500 бастан аспауы қажет», – делінген ол құжатта.
Айтса айтқандай-ақ, маусым айында елімізде ауыл шаруашылығы жануарларының жекелеген түрлерін әкетуге сандық шектеу мен тыйым салу енгізілді. «Ауыл шаруашылығы жануарларын Қазақстан Республикасының аумағынан әкетудің кейбір мәселелері туралы» Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 5 маусымдағы бұйрығымен 60 000 бас бұқашық мөлшерінде тірі ірі қара малды, 120 000 бас мөлшерінде тірі қой және ешкіні ел аумағынан әкетуге сандық шектеулер енгізілді. Министрліктің бұл туралы хабарламасында: «Осы бұйрыққа сәйкес бұқашықтар мен қой-ешкілерді ел аумағынан әкету Ауыл шаруашылығы министрінің 2015 жылғы 21 мамырдағы бұйрығымен бекітілген ветеринариялық құжаттарды беру қағидаларына және олардың бланкілеріне қойылатын талаптарға сәйкес берілген ветеринариялық сертификат болған кезде ғана жүзеге асырылатын болады. Сонымен қатар 2023 жылғы 30 маусымнан бастап «Ауыл шаруашылығы жануарларын әкетудің кейбір мәселелері туралы» Ауыл шаруашылығы министрінің 2023 жылғы 9 маусымдағы және Премьер-Министрдің орынбасары – Қаржы министрінің 2023 жылғы 12 маусымдағы бірлескен бұйрығымен ірі қара және ұсақ малды ел аумағынан әкетуге тыйым салынады», – делінген еді.
Ал, шілде айында ауыл шаруашылығы техникасы көрмесі аясында алғаш рет ірі қара мал тұқымдары көрмеге қойылып, көпшілікке ұсынылды. Бұл туарлы «Jańa Dala/Green Day» дала күні мамандандырылған көрмесін ұйымдастырушы Әділхан Сағынбаев: «Jańa Dala/Green Day» дала күні мамандандырылған көрмесі оныншы рет өтіп отыр. Биылғы жаңашылдық – көрмеге ірі қара мал және оның өнімдері шығарылады. Бұған дейін пандемия болды да, ірі қараны тасымалдау қауіпті болды. Соңғы екі жылда елімізде сүт және сүт өнімдері саласы қарқынды дамып келеді. Ірі қара малды көрмеге шығару үшін шаруалар еліміздің түкпір-түкпірінен өздері алып келді», – деп мәлімдеді.
Оның айтуынша, халықаралық көрмеге қазақтың ақбас сиыры, отандық ангус, Әулиекөл тұқымы бойынша Шароле, Лимузин, Обрак, Герефорд сиырлар да бар. Биылғы шараға 19 елден 150 аграрлық кәсіби компания тіркелген. Атап айтқанда, Австрия, Беларусь, Германия, Испания, Италия, Канада, Қытай, Қырғызстан, Нидерланд, Польша, Ресей, Сербия, АҚШ, Түркия, Финляндия, Франция, Өзбекстан, Украина, Чехия және тағы басқалар. Көрме қатысушылары ауыл шаруашылығы технологиялары, селекциялық жетістіктер мен мал шаруашылығы саласындағы соңғы өнімдерді ұсынған.
Осылайша, Қазақстанда мемлекеттік қолдаулардың арқасында ауыл шаруашылығы жануарларының саны өсіп келе жатыр. Бұл туралы ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің баспасөз қызметі ақпарат таратып, биылғы 1 тамызда мүйізді ірі қара саны 2,7 пайызға артып, 9,68 млн басты құрағанын мәлім етті. Ал, жылқы басы 7,7 пайызға көбейіп, 4,2 млн-ға жеткен екен. Сондай-ақ қойдың саны 3,6 пайызға өсіп, 23 млн басқа дейін жеткен. Құс басы керісінше 0,3%-ға немесе 49,6 млн басқа дейін азайған, ешкі 3,9 пайызға немесе 2,6 млн басқа дейін, шошқа саны 2,7 пайызға немесе 818,3 мың басқа дейін кеміген.
Тағы бір айта кетерлігі – Қазақстан экспорттайтын ірі қара етінің 85 пайызы Түркістан облысында өндіріледі екен. Бұл жайында өңір басшысы Дархан Сатыбалды орталық коммуникациялар қызметінде өткен брифингіде мәлім етті.
«Облыста мал басы және өнімділігі орташа есеппен 4 пайызға өсіп отыр. Ет экспорты бойынша Түркістан облысы республикада бірінші орында тұр. Ірі қара мал етінің үлесі – 85 пайыз, ұсақ мал етінің үлесі 60 пайыз болды. Биылғы 5 айда 5 мың тонна ірі қара мал еті, 3 мың тоннаға жуық қой еті экспортқа жөнелтілді», – деді өңір басшысы өз сөзінде.
Сондай-ақ, Дархан Аманкелдіұлы аймақта «Ауыл аманаты» жобасының қалай іске асып жатқанына да тоқталып: «Жоба аясында республикалық бюджеттен облысқа 20 млрд теңгеге жуық қаржы бөлінді. Пилоттық жобаға 64 ауылдық округ белгіленді. Жобаны іске асыру нәтижесінде 3 413 жаңа жұмыс орны ашылады, отбасылардың орташа табысы табысы 1,5 есе өседі. Атаулы әлеуметтік көмек алушылар саны 30%-ға азайып, қайта өңдеу кәсіпорындарының жүктемесі 10%-ға ұлғаяды деп күтілуде», – деді.
Расында, Түркістан облысы ірі қара басын көбейтіп, ет өнімдерін шығаруға өте қолайлы өңір. Оның үстіне биыл облыс аумағында «Ауыл аманаты» жобасы пилоттық режимде іске қосылып, шаруашылықпен айналысамын деп ниеттенген азаматтарға мол мүмкіндік сыйлап жатыр. Ал, мемлекет тарапынан 2,5 пайыздық үстемемен беріліп жатқан несиенің пайдасын көру немесе көрмеу әрбір азаматтың ынтасы мен еңбегіне байланысты. Ерінбей еңбек етіп, қаржы мен қажырды тиімді жұмсаған адамның бейнеті ақталады деп ойлаймыз.
