Ауыл шаруашылығы саласындағы негізгі бағыттардың бірі – көкөніс шаруашылығы. Себебі, бұл өнімді кез келген азамат күнделікті тұрмыста тұтынады, тұтына береді де. Сондықтан ел Үкіметі өз кезегінде көкөніс ісімен айналысатын диқандар үшін біршама жеңілдік қарастырып, мүмкіндіктерді көбейтуде. Тиісінше, бұл бағыттағы ақпараттар ауыл шаруашылығына бейім түркістандықтар үшін өте маңызды.
Еске сала кетсек, 2022 жылдың соңына таман елімізде көкөніс қоймаларын салу кезіндегі субсидиялау нормативі 50 пайызға ұлғайтылатыны айтылған. Бұл жайында ҚР Премьер-Министрі Әлихан Смайылов Сенат депутатының сауалына берген жауабында мәлім болған еді. Айта кетсек, сенатор Рысқали Әбдікеров Үкімет басшысына жолдаған депутаттық сауалында жеміс-көкөніс өнімдерін сақтайтын арнайы қойма салуға кәсіпкерлерді ынталандыру үшін инвестициялық субсидия мен жеңілдетілген несие беруді ұсынған болатын.
«Көкөністерді сақтау сыйымдылығын арттыру мақсатында Ауыл шаруашылығы министрлігі көкөніс қоймаларын салу және жаңғырту бойынша кешенді жоспар әзірледі. Жоспарда жыл бойынша бөлінген ауыл шаруашылығы өнімдерінің қоймаларын салуға қатысты әрбір өңір үшін нақты индикаторларды айқындау көзделген. Жоспарда өңірлердің қолданыстағы қоймаларды жаңғырту және оларды заманауи сақтау инфрақұрылымымен жабдықтандыру жөніндегі жұмыс жоспарланған. Қоймаларды құруға және жаңғыртуға инвестицияларды ынталандыру мақсатында жоспарда өнімнің тауарлық қасиеттерін сақтай отырып, оның ұзақ мерзімді сақталуын қамтамасыз ететін арнайы жабдығы бар қазіргі заманғы қоймаларды салу кезінде субсидиялау нормативін 25 пайыздан 50 пайызға дейін ұлғайту бөлігінде инвестициялық субсидиялау қағидаларына өзгерістер енгізу көзделеді», – делінген Премьер-Министрдің жауабында.
Ал, ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин елдегі азық-түлік өндірісі туралы пікір білдіріп, барлық өнімдер Қазақстанда өсірілсе де, көлемі жеткіліксіз екендігін айтты.
«Біз картопты өз маусымында импорттаймыз. Барлық дерлік өнімдерді өзіміз өсіреміз, бірақ оның көлемі жеткіліксіз. Қазір картопты да экспорттауға жететіндей шығара аламыз, бірақ оны сәуір айына дейін сақтай алмаймыз. Наурыз айының соңы мен сәуірде қандай да бір елден импорттауымыз керек. Өзбекстанға біздің картоп пен сәбіз қажет. Олармен келісім жасау үшін Өзбекстанға барамыз. Енді біз оларға картоп пен сәбізді орталықтан сатуға, содан кейін олардан наурыз-сәуір айларында картоп-сәбіз сатып алуға дайынбыз, бірақ мұнда баға деңгейі қалыпты болуы керек. Екі апта бұрын мен Иранда болдым. Біз Ираннан не әкеле алатынымызды талқыладық: өнімдердің басым бөлігі – көкөністер, жемістер, алма, жидектер және т.б.», – деді Серік Жұманғарин Үкімет отырысының аясында.
Сондай-ақ, өткен жылдың соңында 2023 жылдан бастап көкөніс егетіндерге 100 млрд теңгенің форвардтық несиесі бөлінетін болған. Бұл мәліметті Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Алтын сапа» және «Парыз» сыйлықтарының иегерлерін марапаттау салтанатында сөйлеген сөзінде айтқан.
«Төртінші мәселе – агробизнес экономикалық дамудың тағы бір қозғаушы күшіне айналуға тиіс. Бұл ең алдымен еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамсыз ету және азық-түлік инфляциясын азайту үшін стратегиялық маңызы бар сала. Осы орайлы сәтте мен еліміздің барша диқандарына, ауыл шаруашылығы мамандарына тағы да ризашылығымды білдіремін. Егініміз бітік шықты – рекордтық өнім, яғни, 23 млн тонна дәнді дақыл жиналды. Фермерлерге мемлекет тарапынан қолдау көрсету міндетті түрде жалғасын табады. Осы жылдан бастап ауыл шаруашылығы техникасын жеңілдікпен лизинге алу үшін берілетін қаржының көлемі 40 млрд теңгеге көбейді. Соның арқасында диқандарымыз 1000-нан астам қосымша техника алу мүмкіндігіне ие болды. Сондай-ақ, егін егу және оны жинау жұмыстарына жеңілдікпен несие беру көлемі екі есе артты. Ал диқандарға жеңілдікпен берілетін жанар-жағармай өнімдерінің көлемі 820 мың тоннаға дейін өсті. 2023 жылдан бастап көкөніс өнімдерін шығару үшін фермерлерге алдын ала, яғни, форвардтық несие беру бағдарламасы іске қосылады. Осы мақсатқа шамамен 100 млрд теңге қаржы бөлінеді», – деді Мемлекет басшысы өз сөзінде.
Ал, ҚР экс-Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев 2022 жылы елімізде көкөніс өсіретін алқаптар көлемі артқанымен, не үшін кейбір өнімдердің бағасы түспегенін түсіндірді.
«Биыл елімізде жылыжай көкөністері көбірек өндірілді, яғни қызанақ пен қиярдың көлемі артты. Осы көкөністердің көтерме бағасы негізінен 500-600 теңгеден аспайды, бұл кәсіпорындар беретін баға. Кейін сауда желілерінде бұған үстеме қосылады, сондай-ақ делдалдар де көбейіп кеткен. Бұл бағытта Үкімет тиісті жұмысты атқарып жатыр. Осы орайда делдалдарды шеттету жұмыстары ескерілген. Жыл сайын көкөніс өсіретін алқаптар ұлғайып келеді. Сауда желілерін аралаған кезде, олардың кейбіреуінде бағаның еселеп өскенін байқадық. Бұл тұрғыда екі мәселені ескеру керек. Біріншіден, бізге шекаралас мемлекеттерден келетін импорттық қызанақтар бар. Бұл өнім елімізге жеткізілгенде, делдалдар пайда болады. Ал елімізде өсірілген өнімнің бағасы көбіне 500-600 теңге. Бұл жерде Сауда министрлігімен бірге, сондай-ақ бақылаушы жергілікті атқарушы органдармен бірге осы үстеме бағаны бақылау қажет», – деді ол Мәжілістегі баспасөз мәслихатында.
Ал, биылғы жылдың басында Сауда және интеграция вице-министрі Жанель Кушукова Қазақстан астығын Иран мен Мысырға сатудың жолы қарастырылып жатқанын айтқан. Тиісінше, біздің өнімді экспортқа шықса, ол жақтан елімізге көкөніс әкелетін болғанбыз.
«Біз отандық өнімдердің сатылым нарығын әртараптандыру бағытындағы жұмыстарды жалғастырамыз. Қазір Иранмен, Мысырмен еркін сауда аймақтарын құру бойынша келіссөздер белсенді түрде жүруде. Келіссөзге тартылған мамандар серіктестерден бидай, ұн, арпа экспортын бажсыз өткізудің жолдарын іздеуде. Есесіне Қазақстан бұл елдерден көкөніс пен жеміс-жидек әкеле алады. Бұл біздің нарықты қыс пен көктемде сапалы және арзан ауылшаруашылық өнімдерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді», – деген ол ведомствоның кеңейтілген алқа мәжілісінде.
Сонымен бірге, ақпан айында Премьер-Министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин ірі сауда желілері азық-түлік бағасын тұрақтандыру жұмысына қатысатынын мәлімдеген.
«Мемлекет басшысы бағаны тұрақтандыру құралдарын қайта форматтау міндеттеді. Үкімет деңгейінде барлық қажетті әдіснамалық және құқықтық жұмыстар атқарылғанын тағы да атап өткім келеді. Біріншіден, өндірушілерге тікелей қарыз беру бойынша тәсіл қайта форматталды. Қазіргі уақытта қант зауыттары үшін шикізат қаржыландырылды», – деді ол. Министрдің айтуынша, екіншіден, тұрақтандыру қорларын қалыптастыру тетігі өзгертілді. Сатып алу егін жинау, яғни бағалар арзан кезінде, жүзеге асырылады. Ал тұрақтандыру қорларынан өнімдерді сату маусымаралық кезеңде ұйымдастырылады. «Үшіншіден, форвардтық сатып алу тетігі өндірушілерден өнімді сату сәтіне дейін сақтаумен келісімшарт жасауға мүмкіндік береді. Бұл 2023 жылдың астықтығын 2024 жылғы сәуір айына дейін қолдануға мүмкіндік береді. Сатып алудың форвардтық әдісі 8 өңірде іске асырылуда. Сонымен қатар, ішкі нарықты ерте импорттық көкөніс өнімдерімен молықтыру үшін Пәкістан, Тәжікстан, Өзбекстан және Иран бизнес қауымдастығымен және Қазақстан өңірлерімен В2В кездесулер ұйымдастырылды. Сауда желілері 9 200 тонна көлемінде көкөніс жеткізуді пысықтады. Өзбекстаннан өнім жеткізу бойынша жасыл дәліз ұйымдастырылды», – деген ол.
Одан бөлек, Серік Жұманғариннің төрағалығымен өткен жедел кеңесте әкімдіктерге әлеуметтік маңызы бар көкөніс қорларына броньды алып тастау схемасы ұсынылған. Сауда және интеграция бірінші вице-министрі Арман Шаққалиев айтқандай, өңірлік комиссиялар, бірінші кезекте пиязға, одан кейін сәбіз, картоп, қырыққабат бойынша, көлемдерін, бағасын, шарттары мен сауда нүктелерін айқындай отырып, тауарлық интервенцияларды өткізу туралы шешім қабылдауы тиіс. Бақылау-кассалық аппараттарды пайдалану міндетті болуы қажет. Тауар интервенцияларының ұзақтығы – ақпаннан сәуірге дейін. Негізгі шарттардың бірі – бөлшек сауда бағасы қол қойылған келісім-шарттар шеңберінде болуы керек.
Ауыл шаруашылығы вице-министрі Бағлан Бекбауов жариялаған әкімдіктердің нақтыланған деректеріне сәйкес, ел бойынша пияз қорының деңгейі 130%, картоп 118%, сәбіз 103%, қырыққабат 74%-ды құрайды. Ауыл шаруашылығы министрлігі өңірлерге сатып алу үшін ұсынған қорлардың деңгейі маусымаралық қажеттіліктен есептелгенін атап өту маңызды, бұл қала халқының 4 айлық тұтынуының 30%-ын құрайды. Осылайша, аймақтар көкөністердің қорларын брондауды бастай алады.
Осы ретте сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин: «Премьер-Министр негізгі азық-түлік бағасына қатысты жағдайды тұрақтандыру жөнінде нақты тапсырма берді. Үкіметтің ұсыныстары бар, ең бастысы – тәртіп пен орындау талап етілуде. Қырыққабат бойынша өз қорларын әлі қамтамасыз етпеген аймақтар үшін Қырғызстанда арзан бағамен келісім-шарт жасауды ұсынамын, біз «Qaztrade» АҚ арқылы қолдау көрсете аламыз. Осы уақытта көкөніс қорларын брондауды дереу бастаңыздар», — деген.
Ал, наурыз айында 2023 жылы Қазақстанда жалпы қуаты 104,5 мың тонна болатын 26 жаңа көкөніс қоймасы ашылатыны және 2026 жылға дейін елде тағы 35 заманауи қойма пайдалануға берілетіні айтылған. Олар республикадағы сыйымдылығы 1,9 млн тонна 1208 сақтау объектісінің тізіміне кіреді екен. Өйткені, соңғы жылдары Қазақстанда көкөніс қоймаларының тапшылығы, әсіресе, мәселе маусымаралық кезеңде өте маңызды мәселеге айналатын. Сондықтан елімізде сақтау объектілерін салу және жаңғырту жөніндегі кешенді жоспар әзірленді. Ол кемінде көлемі 335,6 мың тонна болатын 97 жеміс-көкөніс өнімдерінің қоймасын салуды көздейді.
Негізі, бұл бағыттағы жұмыс жоспардағы көрсеткіштерден асырыла жүргізіліп жатыр десек болады. Мысалы, 2021-2022 жылдары елімізде қуаттылығы 181,5 мың тоннаға тең 36 қойма салу жоспарланған болса, іс жүзінде 200,8 мың тоннаға дейін өнім қабылдауға қабілетті 37 көкөніс қоймасы ашылған.
Десе де, көкөніс өнімділігінің көрсеткіштері өсіп жатқанын ескерсек, Қазақстан үшін қолданыстағы көкөніс қоймаларындағы сақтау инфрақұрылымын кеңейту және жаңғырту мәселесі әрдайым өзекті деуге болады. Себебі, өнімді сақтау үшін инфрақұрылым салу ауыл тұрғындарының қол жетімсіз кірістерін толтыруға, импортқа тәуелділікті төмендетуге, сондай-ақ маусымаралық кезеңде түпкілікті тұтынушы үшін азық-түлік бағасын тұрақтандыруға көмектеседі. Тиісінше, жоспарда қойма салуға және жаңғыртуға инвестиция тарту үшін өнімнің тауарлық қасиеттерін сақтай отырып, оның ұзақ мерзімді сақталуын қамтамасыз ететін арнайы жабдығы бар қазіргі заманғы қоймаларды салу кезінде инвестициялық субсидиялау нормативін 25%-дан 40-50%-ға дейін ұлғайту көзделеді.
Сондай-ақ, маусым айында елімізде көкөніс пен жеміс сақтайтын 901 нысан бар екені және көкөніс сақтау қоймаларын салатындарды сүйемелдеу тетіктері күшейтілетіні айтылды.
«Көкөніс пен жемісті сақтайтын қажет инфрақұрылымды құру жұмыстары жалғасып келеді. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша 2021 жылдан бастап 2025 жылға дейін көкөніс қоймаларын салу және жаңғырту жөніндегі кешенді жоспар әзірленіп, іске асырылып жатыр. Оның аясында екі жылда жалпы қуаттылығы 181,5 мың тонналық 36 жоба жоспарланған еді. Оның орнына 2021-2022 жылдары жалпы сақтау көлемі 200,8 мың тонна болатын 37 жоба іске асырылды, яғни жоспар 110 пайызға орындалды», – деді ол туралы экс-ауыл шаруашылығы министрі.
Оның айтуынша, биыл пайдаланылып жатқан инфрақұрылым қосымша тексерілген. Мәселен, жүргізілген тексеру нәтижелері бойынша қазіргі кезде еліміз бойынша 1 млн 822 мың тонна көкөніс пен жеміс сақтайтын жалпы 901 объект бар екен. Соның арасында 499,7 мың тонна сақтай алатын 257 картоп қоймасы, сыйымдылығы 1 млн 186 мың тонна 580 көкөніс қоймасы, сондай-ақ 136,9 мың тоннаны қамтитын 64 жеміс қоймасы жұмыс істеп тұрған.
«Сонымен қатар, тексеру нәтижелері бойынша 689,8 мың тоннаны құрайтын жеміс-көкөніс өнімдері сақталатын жаңа нысандарды салу керек болып тұр. Осы тұрғыда 2023-2025 жылдарға арналған жоспар бойынша 528,8 мың тоннаға ұлғайтылды. Өнімді сақтау инфрақұрылымын құруға бизнесті ынталандыру мақсатында Инвестициялық субсидиялау қағидаларына өзгеріс енгізіліп жатыр. Бұл ретте пайдаланылатын технология түріне қарай шығындарды өтеу нормативін 25 пайыздан 40-50 пайызға дейін жеткізу ескерілген», – деді Е. Қарашөкеев.
Жалпы, соңғы үш жыл ішінде еліміздегі көкөніс алқаптарының көлемі 10,5 мың гектарға ұлғайған. 2022 жылдың қорытындысы бойынша оның аумағы 169,7 мың гектарды (2019 ж. – 159,2 мың га) құраса, оның ішінде сәбіз алқабы 1 мың гектарға (2019 ж. – 20,6 мың га), қияр 2,1 мың гектарға (2019 – 21,0 мың га), пияз 4,5 мың гектарға (2019 ж. – 32,7 мың га) артқан. Тиісінше, аталған кезеңде көкөніс дақылдарының орташа өнімділігі де көбейген. Мәселен, егер 2019 жылы ол 260,5 ц/га болса, 2022 жылы ол 271,4 ц/га жеткен. Жалпы, көкөніс дақылдарының өнімі 653 мың тоннаға ұлғайып, 2022 жылдың қорытындысы бойынша 4,8 млн. тоннаны құраған.
Оның ішінде әлеуметтік маңызы бар дақылдардың жалпы түсімі өсіп, пияз 187,8 мың тоннаға (1 млн 114 мың тоннаға жетті), сәбіз түсімі 17,2 мың тонна (621,4 мың тонна), қияр 74,1 мың тонна (568,7 мың тонна), қызанақ 10,7 мың тоннаға (801,2 мың тонна) артқан.
Тиісінше, елімізде жемшөп, жеміс-жидек және көкөніс өсірушілерге техника үшін 6 пайыздық лизинг берілетін болды. Бұл жайында «ҚазАгроҚаржы» АҚ басқарма төрағасы Айдар Прашев мәлім еткен.
«Биыл маусымда біз «Өз жемшөбіміз» (жем өндірушілер үшін) және «Жасыл өнім» (жеміс-жидек, көкөніс өндірушілер үшін) жеңілдетілген бағдарламасын бастадық. Ол бойынша фермерлерге бұрынғы бағдарламалармен салыстырғанда үлкен жеңілдік жасалып отыр. Яғни жылдық 6% және 15% аванс. Лизинг мерзімі – 10 жылға дейін. Аталған шара фермерлерге түсетін қаржылық жүктемені айтарлықтай жеңілдетеді. Сәйкесінше шаруашылықтардың қарқынды дамуына мүмкіндік береді», – деді ол «Jańa Dala» мамандандырылған көрмесі барысында.
Сонымен қатар, бұл компанияның Отандық өндірушілерге арналған басқа да бағдарламалары бар екен. Атап айтсақ, «Экспресс-лизинг» (ең аз құжатпен өтінім 5 жұмыс күні ішінде қаралады), «Мастер лизинг» (бір жыл ішінде берілген өтінім негізінде техниканы лизингке құжаттар пакетін қайта ұсынбай алу мүмкіндігі) және «Сенімді фермер» адалдық бағдарламасы қарастырылған.
