«Жол жақсарса, ел жақсарады» дегендей, республика көлемінде соңғы жылдары жиі көтерілетін мәселенің бірі – жолдың жағдайы, көлік-логистика саласы.
Көлік-логистика саласы – Қазақстан инфрақұрылымының негізгі бір бөлігі және ел экономикасының даму деңгейіне елеулі әсер ететін маңызды сала. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2023 жылғы 1 қыркүйектегі «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына Жолдауында стратегиялық маңызы бар міндеттің бірі – көлік-логистика саласының әлеуетін толық пайдалану екенін атап өтті.
«Стратегиялық маңызы бар міндеттің бірі – көлік-логистика саласының әлеуетін толық пайдалануымыз керек» дей отырып Мемлекет басшысы бұл бағытта атқарылатын бірнеше шаруаның ұшын шығарды. «Қазір әлемде жаңа экономикалық кеңістік қалыптасып жатыр. Қытайдан Еуропаға, Ресейге, Орталық Азияға және осы аймақтардан Қытайға жіберілетін тауар көлемі айтарлықтай көбейеді деген болжам бар. Қазақстан солтүстік пен оңтүстікті, батыс пен шығысты байланыстыратын жаһандық жолайрықта орналасқан. Бұл біздің елімізге зор мүмкіндік беріп отыр. Сондықтан көлік-логистика саласы экономикамызды алға бастайтын басты күштің біріне айналуға тиіс», – деді Президент.
Сонымен бірге Президент келешекте Еуразия құрлығында көлік-логистика өрісі бойынша ірі мемлекетке айналу қажет екенін айтты.
«Жалпы алғанда, Қазақстан Еуразия құрлығындағы басты транзит хабы ретіндегі рөлін арттыруы керек. Осылайша, уақыт өте келе көлік-логистика саласындағы ірі мемлекетке айналуымыз қажет. Көлік-логистика саласын қарқынды дамыту – бұл стратегиялық міндет. Үш жыл ішінде оның ішкі жалпы өнімдегі үлесі кемінде 9 пайызға жетуге тиіс. Ол үшін саланы тиімді басқару өте маңызды», деген Президент Көлік министрлігінің аясын кеңейтіп, қайта құрып, жол инфрақұрылымын салу жұмысы осы ведомствоның еншісіне берілетінін айтты.
Қазақстан солтүстік пен оңтүстікті, батыс пен шығысты байланыстыратын жаһандық жолайрықта орналасқан. Бұл біздің елімізге зор мүмкіндік береді. Сондықтан көлік-логистика саласы экономикамызды алға бастайтын басты күштің біріне айналуға тиіс. Қазір бәсеке күшейіп тұр. Осыған орай бірқатар маңызды мәселені шұғыл шешу керек.
Бүгінгі таңда, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі елдің жалпы ішкі өнімнің 30%-дан астамын (көлік, құрылыс, өңдеу өнеркәсібі) дамытуға жауапты. Сондықтан, жауапкершіліктің кең ауқымы Министрлікке тек бір салаға назар аударуға мүмкіндік бермей, көп жағдайда көлікке қатысты мәселелер шешілмей қалып немесе ұзақ уақытқа кейінге қалдырылып келді.
Осыған орай, Мемлекет басшысы мемлекетімізде көлік-логистика саласын дамыту өте маңызы зор стратегиялық міндет болып табылатынын атап, көлік министрлігін қайта құруды тапсырды.
Президент ең алдымен, «Достық-Мойынты», «Бақты-Аякөз», «Дарбаза-Мақтаарал» бағытындағы ірі теміржол жобаларын сапалы жүзеге асыру қажеттігін айтты.
Былтыр қазан айының соңында Түркістан облысында 4 мың тонна көкөніс сақтайтын заманауи қойманың құрылысы басталды. Түркістан қаласына кіреберіс тұстағы өндіріс аймағында көкөніс сақтайтын заманауи қойманың капсуласы салынды. Оған ҚР Премьер-министрінің орынбасары Серік Жұманғарин мен Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды қатысқан болатын. Жобаның бастамашысы әрі жүзеге асырушы – «Түркістан» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы. Жобаның серіктесі – «М-Адал» ЖШС. 1 гектар аумақта орналасқан қойманың көлемі – 3264 шаршы метр. Құрылысы қолға алынған қойма 2024 жылдың алғашқы жартыжылдығында ел игілігіне тапсырылады. Сауран ауданы аумағындағы бұл қоймада жылына 4 мың тонна көкөніс сақталады. 35 адам жұмыспен қамтылады. Қоймада ірі 9 камера бар. Оның 4 камерасының әрбіріне 500 тоннадан жалпы 2 мың тонна картоп сақталса, екі камерасына 500 тоннадан, жалпы 1000 тонна пияз сақталмақ. Сонымен бірге 250 тонна сәбіз, қырыққабат сақтайтын камералары да іске қосылады деп жоспарланған. Ал 500 тонна көкөніс құрғақ қоймада орналастырылады.
Бұл орайда, Түркістан қаласының облыстық маңызы бар қала және түркі әлемінің астанасы мәртебесіне ие болуына байланысты халықаралық әуежай салу қажеттілігі туындады. 2020 жылы заманауи халықаралық әуежай салынып, пайдалануға берілді. Бұл – Тәуелсіздік жылдары Қазақстанда нөлден салынған алғашқы ірі әуежай. Әуежай бір уақытта 2 халықаралық немесе 4 ішкі рейсті қабылдай алады.
Түркістан облысы аумағында маңызды көлік маршруттары өтеді. Атап айтсақ, «Батыс Еуропа – Батыс Қытай» халықаралық автомобиль дәлізі, шығысты батыспен біріктіретін теміржол, «Түркістан халықаралық әуежайы» арқылы халықаралық және ішкі рейстер орындалады.
Түркістандағы «Түркістан халықаралық әуежайы» Халықаралық азаматтық авиация ұйымының 1-ші санатына сәйкес келеді. Әуежайдың жалпы ауданы – 905 га, әуе айлағының өткізу қабілеті сағатына – 450 жолаушы немесе жылына – 3 млн. жолаушы. Қазіргі уақытта «Түркістан халықаралық әуежайы» 2 халықаралық (Ыстамбұл, Эль-Кувейт) және 7 республикаішілік рейстерге (Астана, Алматы, Ақтау, Қарағанды, Ақтөбе, Орал, Қостанай) қызмет көрсетеді. Аталған рейстерді «Turkish Airlines», «Jazeera Airways», «Fly Arystan», «Scat», «Qazaq Air» және «Южное небо» авиакомпаниялары орындайды. 2024 жылдың қаңтарында «Түркістан – Абу-Даби» әуе рейсінің ашылуы өтті. Сондай-ақ отандық және шетелдік авиакомпаниялармен 3 халықаралық (Анталья, Тбилиси, Самарқанд) және 2 республикаішілік (Көкшетау, Үшарал) авиарейстер ашу бойынша келіссөздер жүргізілуде. Түркістан әуежайының жүк тасымалдау динамикасын арттыру мақсатында отандық «Alpha Sky», түріктің «MNG», «Turkish Cargo», әзірбайжандық «Silkway Airlines-Cargo» авиакомпанияларымен жүк тасымалдарын дамыту бойынша келіссөздер жүргізілуде.
Облыстың туристік, оның ішінде «зиярат» туризмінің әлеуетін ескере отырып, жақын арада Өзбекстан Республикасының Нұрафшон қаласымен автобус қатынасын ашу жоспарлануда. Бүгінгі таңда барлық келіссөздер жүргізіліп, тиісті рәсімдер аяқталды. Бұл орайда, Түлкібас ауданында салынып жатқан жерасты тоннелінің де көлік-логистика саласына ерекше серпіліс берері анық. Түлкібас – таулы аудан. Қысы қатал, қар қалың түседі. «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» халықаралық автожолының бойында жерасты тоннелінің құрылысы 2013 жылы басталған болатын. 10 жылдан бері салынып жатқан тоннелдің құрылысы аяқталуға жақын. Былтыр мамыр айында облыс әкімі Дархан Амангелдіұлы Түлкібас ауданына жұмыс сапары барысында осы Шақпақ баба ауылындағы жерасты жолының құрылысымен танысып, құрылысқа қатысты мемлекеттік орган басшыларына жобаны қадағалап, соңына дейін жеткізу керектігін айтқан еді. Жобаның жалпы құны – 8,5 млрд теңге. Тоннельдің ұзындығы – 840 метр, ені – 13. “Тараз-Шымкент” бағытында бұрғылау-жару жұмыстары мен монолитті бетон құрылысы толығымен аяқталған. Жол төсемі мен дренаждық құрылғы үшін дайындық жұмыстары жүргізілді. Қазіргі таңда электр жарығымен қамту жұмыстары атқарылып жатыр.
Жерасты жолы бұл жерге бекерден бекер салынып жатқан жоқ. Бұл – «Күйік асуы» секілді «Батыс Еуропа-Батыс Қытай» трассасының ең қауіпті тұсы. Тау жоталарының арасы үнемі азынап тұрады. Үскірік жел жеңіл көлік түгіл, ауыр техникаларды да бел ортасына дейін көміп тастайды. Тоннель осындай жол азабын жеңілдету үшін салынып жатыр. Оң тоннель бойынша, яғни “Шымкент-Тараз” бағытында бұрғылау, сондай-ақ 345 метр монолитті бетон салу жүргізілген. Жоспарға сәйкес, ауқымды жерасты тоннелінің құрылысы биыл толық аяқталмақ.
Былтыр қараша айының соңында Түркістан облысында Қазақстан мен Өзбекстанды байланыстыратын жаңа теміржол құрылысы басталды. Онда қазақ-өзбек мемлекеттік шекарасы арқылы жаңа өткізу пункті ашылады. Дарбаза – Мақтаарал желісі Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың тапсырмасымен салынып жатыр. Жаңа магистраль республиканың көліктік-транзиттік әлеуетін одан әрі дамытуға серпін береді.
“Темір жол – мемлекетіміздің экономикалық және әлеуметтік саласын дамытатын болат артерия. Өткен жылы Қазақстан Тәуелсіздігінің 30 жылында 245 млрд тонна-километрден астам жүк тасымалданған болатын. Биыл да жоғары қарқын сақталып тұр”, – деп атап өтті Әлихан Смайылов жобаны іске қосу салтанатында.
2023 жылдың басынан бастап желтоқсан айына дейін Қазақстан мен Өзбекстан арасында 25,8 млн тонна жүк тасымалданды. Тауарлар жалғыз “Сарыағаш” мемлекетаралық станциясы арқылы экспортталады. Жаңа жол өткізу пунктіндегі жүктемені азайту үшін салынып жатыр.
“Сарыағаш – Ташкент учаскесіндегі қауырт жағдай қалпына келеді. Мұнда соңғы жылдары жүк көп болды. Сондай-ақ жүк уақтылы жіберілмеді, өйткені бұл жер мұндай жүк ағынына арналмаған. Соңғы екі-үш жылда жүк ағыны күрт өсті. Құрылыстың нәтижесінде осы негізгі учаскенің жүктемесі азайып, жолаушылар пойызы еркін қозғалады”, – деп түсіндірді “Қазақстан темір жолы” ҰК” АҚ басқарма төрағасының орынбасары Қанат Әлмағамбетов.
Сонымен қатар жоба оңтүстік бағытта экспорттық тасымалдарды ұлғайтуға мүмкіндік береді. Осы желі арқылы Ауғанстанға, Иранға, Тәжікстанға және Өзбекстанға тауар жылдам жеткізіледі.
Дарбаза – Мақтаарал желісі Түркістан облысының дамуына ықпал етеді. Жол екі шалғай ауданды – Мақтаарал және Жетісай аудандарын Қазақстанның қалған бөлігімен байланыстыратындықтан, өңір республиканың негізгі теміржол желісіне қосылады.
“9 станция салынады. Темір жол арқылы Қазақстаннан осы аудандарға және осы аудандардан Қазақстанға жүк тікелей жіберіледі. Ал қазір олар Өзбекстанмен шекарадан өтуге мәжбүр. Бұл аудандардың дамуына әсер етеді. Құрылыстан кейін олар жаңа серпін алады”, – деді Әлмағамбетов.
ҚТЖ басшысының орынбасарының мәліметінше, қазіргі уақытта Пәкістан арқылы Үндістанға темір жол құрылысын салу талқыланып жатыр. Ал Дарбаза – Мақтаарал желісін іске қосу Қазақстанның осы стратегиялық маршрутты дамытуға қосқан елеулі үлесі болады.
“Біз жүк ағыны қосымша 10-14 млн тоннаға артады деп болжап отырмыз. Ал болашақта 20-25 млн тоннаға дейін өсуі мүмкін. Бұл учаске Ташкент торабын айналып өтіп, екі бағытта да жүктерді тезірек тасымалдайды”, – деп толықтырды Әлмағамбетов.
Жоба екі кезеңде жүзеге асырылады. Бірінші кезекте “Сырдария” станциясына шығатын Өзбекстанның мемлекеттік шекарасы – Руддаут – Мақтаарал желісі салынады. Содан кейін Жетісай – Өзбекстанның мемлекеттік шекарасы тармақтары пайдалануға беріледі.
Барлығы 152 км теміржол төселеді. Жоба аясында 3 400 адам екі қолға бір күрек табады. Негізі жұмыстың 85%-і Қазақстанның үлесіне тиесілі.
Бірлескен жобаның басты артықшылығы – сауданы кеңейту, жүк тасымалын жеңілдету, дейді қаржы сарапшысы Расул Рысмамбетов sputnik.kz сайтына жарияланған мәліметте.
“Өзбекстан – Қазақстанның Орталық Азиядағы ең ірі сауда серіктесі. Қазақстанға көптеген тауар әкелінеді, сол сияқты біз де оларға экспорттаймыз. Қазақстаннан Өзбекстанға транзит өте жоғары және бұл сауданың өсуін күшейтеді. Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы тауар айналымын ұлғайтады”, – деді сарапшы.
Оның айтуынша, барлық тарап үлкен көлемде сауда жасау үшін жаңа экспорттық жолдар салуға мүдделі.
“Мен жаңа теміржолда жолаушылар ағыны артады деп ойлаймын, сонымен бірге логистика жақсарады. Қазақстанның оңтүстігінде барлық тауар бір шекара пункті арқылы өтетіндіктен жүк ағыны баяулайды. Сондықтан оңтүстік өңірлер үшін жүктерді баламалы бағыттар бойынша жөнелту өте маңызды”, – деп есептейді Рысмамбетов.
Қазақстанның Орталық Азиядағы рөлі көлік-логистикалық әлеует есебінен артып келеді, дейді сарапшы. Сондықтан Қазақстанның негізгі міндеті – елдер арасындағы сауда мен логистиканы жақсарту.
“Менің ойымша, жоба бірнеше жыл ішінде өз жемісін береді. Себебі отандық шағын, орта және ірі бизнес Өзбекстан нарығына қол жеткізе алады. Ал бұл 35 млн адам. Біз көрші болсақ та, елдер арасында логистика нашар: қоймалар аз, шекара өткелдері аз”, – деп қосты ол.
Сарапшы тәуекелдердің барын да жасырмады.
“Теміржол өте қымбат болады. Оны қаржылық заң бұзушылықтарға жол бермей құру керек. Естеріңізге сала кетейін, мысалы “Досжан” темір жолының сметасы уақыт өте келе артып келеді, бұдан да басқа мысалдар бар”, – дейді спикер.
Сарапшының пікірінше, республика көлік пен логистиканы дамытуға көбірек инвестиция салуы керек.
“Жолдың көп бөлігі Қазақстан аумағында болады және біз осындай құрылысты өзімізге ала аламыз. Көрші елдер арасында мүмкіндігінше көп теміржол салу керек. Біз тарихи көршілер арасында жаңа маршруттар құруымыз керек, олармен сауда жасау бізге тиімді”, – деп түйіндеді ол.
Өзбекстан мен Қазақстанды байланыстыратын жаңа көліктік маршруттар бірінші кезекте Қазақстанның мүддесі үшін жұмыс істейді, деп мәлімдеді Ma’no (Ташкент қ.) зерттеу бастамалары орталығының директоры Бақтиер Эргашев. Қазақстанға оңтүстік бағытқа шығудың өмірлік мәні бар, дейді ол.
“Ресей мен Беларусь арқылы Еуропаға апаратын жол барған сайын қиындай түсуде – жүк тасымалы дерлік тоқтатылды. Теміржол бар, бірақ олардың да проблемалары бар. Транскаспий бағыты әлі толық пысықталған жоқ. Қытайдың Орталық Азия арқылы Түркияға дейінгі орта дәлізі жұмыс істеуі үшін шешілуі керек техникалық және саяси сипаттағы мәселелер бар”, – деп түсіндірді Эргашев.
Қазақстан үшін бұл – сауда жолдарына балама Араб теңізі мен Үнді Мұхитындағы Иран порттарына шығу мүмкіндігі.
“Қазақстан мен Өзбекстан арасындағы темір жол көлігі маршруттарының өзара байланысын қамтамасыз ету бойынша қазіргі жобалар, әрине, қажет. Қазақстан Парсы шығанағы елдеріне жүктің елеулі көлемін – астықты, азық-түлікті, бұршақ дақылдары, майды экспорттамақшы. Қазақстан араб монархияларында сату үшін халал өнім өндіру мүмкіндігін байыпты қарастыруда, сондықтан мұның бәрі өте маңызды”, – деп жалғастырды сарапшы.
Ол сондай-ақ Иран порттары Шығыс Африка нарығына қол жеткізуге мүмкіндік беретінін айтты. Сарапшының болжамынша, онда қазақстандық азық-түлік сұранысқа ие болады және республиканың көлік саясатын шешуде үлкен мәнге ие.
“2022 жылдың ақпанына дейін астық, азық-түлік және бәрі Қара теңіз порттары арқылы өтті. Қазір оған қатысты проблемалар туындап отыр, сондықтан Үнді мұхитына, Оңтүстік-Шығыс Азияға, Шығыс Африкаға шығатын Оңтүстік порттарға шығу керек”, – деп түсіндірді Эргашев.
Сонымен бірге ол Өзбекстан үшін қандай пайдасы барын айтты.
“Жоба тек Қазақстанға ғана тиімді деп айтуға болмайды. Бұл Өзбекстанға да тиімді, ол өзінің көліктік транзиттік әлеуетін жақсы пайдаланады. Жүк Өзбекстан арқылы өтіп, Түрікменстан мен Иран арқылы Парсы шығанағы порттарына шығады”, – деді спикер.
Жүк пен жолаушы тасымалдау қуаты үнемі артып отыруға тиіс, сондықтан жаңа маршруттардың құрылысы өте маңызды, мұны жалғастыру қажет, деді Ергашев.
“Қазақстан көбірек мүдделі болғандықтан, Қазақстан осы жолдың құрылысына көбірек инвестиция салуда. Әр ел өз қаржысына темір және автомобиль жолдарының өз учаскелерін салса да, бұл жерде ерекше реніш немесе түсініспеушілік болмауы керек”, – деп қорытындылады Ерғашев.
Қазақстанның Өзбекстан өзара саудасы биыл тоғыз айда 3,3 миллиард долларға жетті.
Қазақстан экспорттайтын тауарлардың қатарында – бидай, легирленбеген болаттан жасалған жартылай фабрикаттар, бидай немесе қара бидай ұны, аралас минералды тыңайтқыштар, күнбағыс майы, кендер мен мыс концентраттары, легирленбеген болаттан жасалған жалпақ прокат, жаңа піскен немесе салқындатылған сиыр еті бар.
Өзбекстаннан импорт 2023 жылғы қаңтар-қыркүйекте 4%-ке, яғни 957,8 млн долларға дейін өсті.
Жалпы, 2024 жылдың соңына дейін 617,2 шақырым жол пайдалануға беріледі деп көзделуде. Бұл туралы таяуда өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен брифингте облыстық жолаушылар көлігі және автомобиль жолдары басқармасының басшысы Қуатжан Жұматаев мәлімдеді.
– Қазіргі таңда облыстық маңызы бар 265,2 шақырым жолдың құрылыс-жөндеу жұмыстары жүріп жатыр. Одан бөлек, аудандық маңызы бар 69 шақырым көше, елді мекендердегі 463 шақырым жол жөнделуде, – деді басқарма басшысы.
Бұдан бөлек, облыс аумағында жол инфрақұрылымын дамытуда 4 ауқымды жоба әзірленген. Нәтижесінде «Түркістан–Шәуілдір» бағытындағы жолды қайта құру жұмыстары қарқынды жүргізілуде. Сондай-ақ, биыл ҚР Көлік министрлігі Автомобиль жолдары комитетінің тарапынан Сарыағаш айналма жолының құрылысын бастау көзделген. Сонымен қатар, Шымкент және Түркістан айналма жолдарының құрылысы 2025 жылы басталмақ.
Айта кетерлігі, өңірде республикалық маңызы бар жолдарды қысқы мерзімде күтіп ұстау жұмыстары үшін 200-ге жуық техника жұмылдырылған. Жолдарды дер кезінде тазалап, көктайғақтың алдын алу үшін 5 588 текше метр құм, 417 тонна тұз әзірленген. Одан бөлек, жолда қалып қойған жолаушыларға жағдай жасау мақсатында 4 жылыту бекеті дайындалған.
Түркістан қаласы облыс орталығы болғалы бері облысқа келетін күре жолдардың барлығы жөндеуден өткізіліп жатыр. Облыс әкімі Дархан Сатыбалдының тұрғындармен кездесулеріндегі ел өтінішіне сәйкес, инфрақұрылым мәселесі қатаң бақылауға алынды. Өңір басшысының тапсырмасымен жол салу жұмыстары да қарқын ала түсті. Соның ішінде маңызды жобалардың бірі – Түркістан-Шәуілдір бағытындағы жалпы ұзындығы 64 шақырымды құрайтын облыстық маңызы бар автомобиль жолын қайта құрудан өткізу қолға алынды.
Нысанның құрылыс-жөндеу жұмыстары 4 учаскіге бөлініп, кезең-кезеңмен іске асырылып келеді. Атап айтсақ, Түркістан-Шәуілдір I учаскі (11,4 шқ), Түркістан-Шәуілдір II учаскі ( 17,7 шқ), Түркістан-Шәуілдір III учаскі (17,6 шқ), Түркістан-Шәуілдір IV учаскі (17,4 шқ).
Бүгінгі таңда, Шәуілдір елдімекенінен Түркістан қаласы бағытына қарай 35 шақырым (III-IV учаскі) аралықта жолды кеңейту жұмыстары қарқынды жүргізіліп жатыр. Жобалау-сметалық құжаттамаға сәйкес, жөндеу барысында жол бойындағы су өткізгіш құбырлар және көпірлер қайта құрудан өтіп, жолдың ені 2 жолақтыдан 4 жолақтыға дейін кеңейтілуде. Яғни, жолдың ені 8 метрден 15 метрге дейін ұлғайтылған.
Қайта құру жұмыстарын III учаскіде мердігер мекеме «АлемТрансЖол» ЖШС-і және IV учаскіде «Отау-Строй» ЖШС-і тарапынан іске асырылуда. Нысанды 2024 жылы пайдалануға беру жоспарланып отыр.
С.Нарын
