Ауыл шаруашылығы саласындағы маңызды бағыттардың бірі – біз күн сайын қолданатын күнбағыс майын өсіру саласы. Тиісінше, біздің елімізде бұл өнімді шығару көрсеткіштері жылдан-жылға көтеріліп, аталған шаруашылықпен айналысатындарға арналған жеңілдіктер мен жаңа қолдаулар қарастырылып жатыр. Бұл жағдаймен түркістандықтардың да таныс болғаны абзал. Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
Өткен жылдың күзіндегі мәліметтерге сүйенсек, қазақстандық өндірушілердің экспортқа шығарған күнбағыс майының көлемі үш еседей көбейген. Нақтырақ айтсақ, Қазақстан Республикасында шығарылған күнбағыс майының экспорты бірден 2,6 есе немесе 2022 жылғы қаңтар-шілде айларының аралығында 129,5 мың тоннаға дейін өскен. Ал, ішкі нарықта сату тек 0,8 пайызға, яғни 193,8 мың тоннаға дейін артқан. Осы ретте, экспорт сол кезде қолда бар ресурстардың 40,1 пайызын құраса, 2021 жылы бұл көрсеткіш 20,7 пайыз ғана болған екен.
Одан бөлек, 2022 жылғы қаңтар-шілдеде отандық компаниялар күнбағыс майының сұранысын 82,8 пайызға қамтамасыз етсе, бұл көрсеткіш 2021 жылғы қаңтар-шілде айлары аралығында 80,7 пайыз болған екен. Демек, өткен жылдың аталған кезеңінде күнбағыс майын өндіру көлемі 36,9 пайызға артып, импорт 18,6 пайыз немесе 55,6 мың тоннаны құраған.
Жалпы, 2022 жылдың қаңтар-тамыз айларында елімізде 308,5 мың тонна күнбағыс майы өндіріліп, 2021 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 39,5 пайызға көбейіпті. Оның 47 пайызы, яғни 145 мың тоннасы Шығыс Қазақстан облысында әзірленсе, өндірістің едәуір көлемі Абай облысы мен Шымкент қалаларына тиесілі болған. Атап өтсек, соңғы аталған екі өңірде 59,2 мың және 32,1 мың тонна күнбағыс майы өндірілген. Ендеше, бұл шаруашылықпен Шымкентке көршілес Түркістан тұрғындары неге айналыспасқа?
Сонымен қатар, 2022 жылғы қаңтар–тамыз айлары аралығында 215,9 мың тонна тазартылмаған күнбағыс майы өндіріліп, бұл 2021 жылғы қаңтар–тамыздағы көрсеткіштен 79,1 пайызға артық болған. Ал, тазартылған күнбағыс майы 92,6 мың тоннаны құрап, алдыңғы жылғыдан 7,9 пайызға кем болып қалыпты.
Десе де, өткен жылы Қазақстандағы күнбағыс майы өндірісі бір жылда 46 пайызға өсіп, былтырғы күнбағыс тұқымына арналған егіс алқабы 960,5 мың гектардан 1 млн. гектарға дейін ұлғайған. Ауыл шаруашылығы министрлігінің мәліметінше, былтырғы егін жинау науқаны аяқталар тұста – қараша айының соңында фермерлер бұл дақылдың егіс алқаптарының 96 пайызын жинап, шамамен 1,2 миллион тонна күнбағыс бастырған. Бұл 2021 жылғы көрсеткіштен 2 есе көп.
«Сонымен қатар, күнбағыс майын өндіру көлемі өсіп келеді. Биылғы қыркүйекке қарай кәсіпорындар 352,3 мың тонна шығарды, бұл 2021 жылдың сәйкес кезеңінен 46,3%-ға артық. Отандық күнбағыс майының бір бөлігі экспортқа шығарылады. 2022 жылдың басынан бастап шетелге 173,1 мың тонна өнім сатылды, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2,7 есе көп», – деп мәлімдеді ведомство сол кезде.
Ал, өткен жылдың желтоқсан айында Қазақстан Үкіметі күнбағысқа экспорттық кедендік баж салығын енгізу туралы шешім қабылдады. Бұл туралы сол кезде ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министрі қызметін атқарған Серік Жұманғарин айтқан болатын.
«Бізде сыртқы сауда қызметімен айналысатын ведомствоаралық комиссия бар. Мәселен, кеше күнбағысты сыртқа шығаруға қатысты мәселені қарастырдық. Оған экспорттық кедендік баж салығын енгізу туралы шешім қабылдадық. Өйткені, оны сыртқа шығару қаупі бар. Соған орай қаңтардан бастап тарифтік квота енгіземіз және өндірушілер Ауыл шаруашылығы министрлігімен жыл бойы күнбағыс майының 1 литрін 750 теңгеден асырмау туралы меморандумға қол қояды», – деген ол Үкімет отырысынан кейін БАҚ өкілдеріне.
Сонымен қатар, дәл сол желтоқсан айына Мәжіліс депутаты қызметін атқарған Бекқали Торғаев еліміздегі күнбағыс майын өңдейтін зауыттардың кемшілігін айтып, осы орайда Үкімет басшысы Әлихан Смайыловтың атына сауал жолдаған еді.
«2023 жылдың қаңтарынан бастап күшіне енетін күнбағыс тұқымын экспорттауға баж салығын енгізу мәселесіне сіздің назарыңызды аударамыз. Бұл шешімді қабылдау күнбағыс тұқымының жаһандық тапшылығына, соның ішінде қазіргі геосаяси жағдайға байланысты. Сонымен қатар Премьер-Министрдің орынбасары–Сауда және интеграция министрінің ұстанымына сүйенсек, аталған шектеу отандық май өңдеу зауыттарын жүктеп, жоғары сапалы тауарларды экспорттау қажетіне қатысты. Алайда, бұл шешім бойынша фермерлер наразылық білдіріп отыр. Мәселен, Қазақстанда күнбағыс майының өндірісі жыл сайын артып келеді. Бірақ 2017 жылдан бастап тазартылмаған май өндіру көлемі екі есеге жуық өсті. Май өңдеу зауыттары өнімді терең өңдеу технологияларына инвестиция салмайды, оның орнына іс жүзінде айтарлықтай қосымша құны жоқ бастапқы өңдеуді ғана пайдаланады», – деген Б.Торғаев Мәжілістің жалпы отырысында.
Оның айтуынша, біздің еліміздегі кәсіпорындар тек бастапқы өңдеуді игерген. Соның әсерінен өнімнің басым бөлігін Қытай мен жақын орналасқан елдердің нарығына жөнелту үрдісі анық байқалған. Сондықтан Қазақстандағы сөрелерді 80 пайызға жуығы импорттық өнімдермен, соның ішінде күнбағыс майымен толтырылатын көрінеді.
«2021-2022 жылдары күнбағысқа енгізілген экспорттық шектеулер күткен нәтиже бермеді. Қазақстанда азық-түлік бағасы екі есе өскен. Сонымен бірге күнбағыс тұқымын экспорттауға баж салығын енгізу туралы шешім қабылданған кезде, фермерлердің және олардың бірлестіктерінің пікірі мен дәлелдері тыңдалмады. Шектеулер фермерлерге тікелей экономикалық шығын келтіріп отыр. Бұл кейіннен егін шаруашылығы секторының және жалпы ауылдың дамуына әсер етеді. Бұл мәселені жан-жақты қарастыру қажет. Екіншіден, орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың, мамандандырылған ұйымдардың қатысуымен жан-жақты талқылау жүргізу керек. Жаңа ұсыныстар әзірлеу үшін фермерлер мен егіншілермен жеке кездесу ұйымдастыруыңызды сұраймыз. Үшіншіден, отандық май өңдеу кәсіпорындарын жүктеу үшін Азық-түлік корпорациясының, ӘКК-лердің қолданыстағы құралдарын пайдалана отырып, іс-шараларды жүзеге асырудың баламалы тетігін әзірлеу қажет», – деген ол.
Содан соң, сол кездегі ҚР Премьер-Министрінің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғарин 2022 жылы күнбағыс дәніне салынған квота арқылы күнбағыс майының өндірісі 67 пайызға өскенін мәлімдеп, күнбағыс дәніне кедендік баж қалай салынатынын айтты.
«БАҚ-та күнбағыс дәнін шекарадан шығаруға экспорттық кедендік баж салығын енгізу тақырыбы қызу талқылануда. Бұл шикізаттың экспорттық ағындарын реттеудің болашақ механизмі және аздаған түсінбеушілік бар. Жақында Сауда және интеграция министрлігі нарықтың барлық мүдделі қатысушыларымен талқылаулар ұйымдастырды. Экспорттық кедендік баждың және тарифтік квотаның мәні мен міндеттерін түсіндіргім келеді», – деп жазды ол өзінің ресми парақшасына.
Оның сөзінен адамдар, күнбағыс дәнін экспортқа шығару көлеміне ешқандай шектеу жоқ екенін және экспорттық баж қолданысқа енгізілмейтінін білді. Сонымен бірге, 2021 жылдың қыркүйегінен 2022 жылдың қыркүйегіне дейін қолданыста болған күнбағыс экспортына арналған квоталар аяқталып, 2022 жылғы қаңтар-қазан айларында 222,5 мың тонна өнім экспортталса, оның 140 мың тоннасы квота ішінде (бұл 2021 жылғы ұқсас кезең деңгейінен 76%-ға артық) аңғарды. Оның айтуынша, 2022 жылдың қаңтарынан қарашасына дейін квота қолдану нәтижесінде елде күнбағыс майының өндірісі 67 пайызға өсіп, 204,8 мың тонна күнбағыс майы экспортталған. Бұған 2021-22 жылдары елімізде жаңадан Qazaq Astyq Group, Бота-2015, Алтын Шығыс және басқа да май кәсіпорындарының іске қосылуы әсер еткен екен.
«Осылайша, квоталардың арқасында біз тұқымның шикізат ретінде орташа жылдық экспорт көлемін сақтап, тазартылмаған майдың экспортын арттырдық. Экспорттық бажды қолдану –біріншіден, күнбағыс экспортының орташа жылдық деңгейін сақтауға, екіншіден, әлемдік нарықтарда жоғары сұраныс пен бағаның өсуі кезінде шикізатты елден шығарудың шамадан тыс көлемін тежеуге, үшіншіден – өзіндік өңдеуді, қосылған құны бар өнімді өндіру мен экспорттауды дамытуға жәрдемдеседі. Экспорттық кедендік баж туралы бұйрық жобасы қазір көпшілік талқылауында, шамамен 2023 жылдың басында қолданысқа енеді. Кедендік бажды енгізу экспорт көлеміне еш шектеу көздемейді. Экспорттық баждан кейін тарифтік квота енгізіледі. Бірінші кезеңде, экспорттық кедендік баж қолданысқа енгізілгенде экспортқа шығарылатын дәннің барлық көлеміне салық салынады. Екінші кезеңде – тарифтік квота енгізілгеннен соң баж тек белгіленген мөлшерден тыс әкетілетін көлемге ғана салынады. Кедендік баж күнбағысты алыс шетелдерге және ТМД елдеріне әкетуге қолданылады, ЕАЭО туралы шартқа сәйкес квота ЕАЭО елдеріне қатысты қолданылмайды. Квотаны бөлу тетігі мен оның көлемі қазір мүдделі мемлекеттік органдармен, өндірушілермен және қайта өңдеушілермен бірлесіп талқылануда. Қазақстанда майлы дақылдарды егу алаңы 1,4 есеге ұлғайып, 3 463,4 мың гектарға жетті. Биылғы қараша айының соңында 1,1 млн тонна күнбағыс жиналған», – деді С. Жұманғарин.
Ал, 2023 жылдың басында БАҚ құралдары «Наурыз айында күріш пен күнбағыс өндірісін форвардтық қаржыландыру басталады» деп жар салды. Бұл ретте экс-Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев форвардтық қаржыландыру тәсілі әлеуметтік маңызы бар азық-түлік өндірісінде қалай қолданылатынын айтып берген.
Оның айтуынша, 2023 жылдан бастап әлеуметтік маңызы бар тамақ өнімдерін жеткізуге форвардтық қаржыландырудың жаңа тәсілі 3 кезеңде енгізіледі. Бірінші кезең күзгі және ерте пісетін көкөністерді форвардтық сатып алуды және кейін осы алынған көкөністі маусымаралық кезеңде нарыққа жеткізуді қамтиды. Бұл көкөніс бағасының ең жоғары өсімі қыстың аяғында және көктемде болуына байланысты. Министрдің сөзіне сүйенсек, бұдан былай егін жұмыстарын уақтылы жүргізу үшін көкөніс өндірісі бір жыл бұрын қаржыландырылады екен.
«Яғни, келесі жылдың ерте пісетін көкөніс өнімін алу үшін қаржы жылының 1 тамызына дейін, ал келесі жылдың күзінде пісетін көкөніс өнімін алу үшін 1 қыркүйекке дейін қаржыландырылады. Аталған тәсілдің екінші кезеңінде шикізат сатып алу үшін өңдеуші кәсіпорындарының айналым қаражатын қаржыландыру көзделген. Бүгінгі таңда Сауда және интеграция министрілігі өңірлер мен қант зауыттары арасындағы меморандум аясында қант зауыттарының айналым қаражатын қаржыландырып жатыр. Сондай-ақ, қарақұмық, күріш және күнбағыс өндірушілерін өңдеуші кәсіпорындар арқылы форвардтық қаржыландыру мәселесі пысықталып жатыр. Оны енгізу 2023 жылғы наурызға жоспарланып отыр. Үшінші кезең арзандатылған астықты мемлекеттік қолдау және өткізу тетіктері арқылы қаржыландыруға бағытталады. Оны енгізу 2023 жылдың маусым айына жоспарланған», – деген сол кезде Ербол Қарашөкеев.
Сондай-ақ, 2023 жылдың наурызында сол кездегі ҚР Ауыл шаруашылығы вице-министрі Әбілхайыр Тамабек көктемгі дала жұмыстарына дайындық барысы мен қандай дақылдар егілетінін айтып, биыл мақта егу азайып, күнбағыс пен қызылша алқабы ұлғаятынын мәлімдеген. Айта кетсек, бұл тұрғыда облыс әкімдіктерінің деректеріне сәйкес, 2023 жылғы егіс алқаптарының болжамды құрылымы жасалған. Мәселен, ол құрылымда биыл жалпы егіс алаңы 23,4 млн. гектарды құрайтыны айқындалған.
«Дәнді және дәнді-бұршақты дақылдардың егіс алаңдарын 117 мың гектарға, азықтық дақылдар алаңдарын – 36,5 мың гектарға және қант қызылшасы алаңдарын – 6,7 мың гектарға ұлғайту көзделіп отыр. Нарық конъюнктурасының өзгеруіне байланысты мақсары, соя және қыша сияқты кейбір майлы дақылдар егілетін алқап көлемі шамалы қысқаруы мүмкін. Сонымен қатар, күнбағыс сияқты әлеуметтік маңызы бар дақыл алқабын 30,8 мың гектарға, көкөніс, бақша және картоп бойынша егіс алқабын – 11,1 мың гектарға ұлғайту жоспарланған. Ылғалды көп қажет ететін дақылдарға келсек, биыл өткен жылмен салыстырғанда мақта алаңын 14,8 мың гектарға азайту болжанып отыр, ол 111,4 мың гектарды құрайды. Сондай-ақ, Үкіметтің суды көп қажет ететін дақылдар алаңын азайту тапсырмасына қарамастан, күріш алқабын өткен жылмен салыстырғанда 7,6 мың гектарға ұлғаюы байқалады», – деген Әбілхайыр Тамабек орталық коммуникациялар қызметінде өткен баспасөз мәслихатында.
Ал, мамыр айында Премьер-Министрдің орынбасары – Сауда және интеграция министрі Серік Жұманғариннің төрағалығымен өткен кеңесте ел тұрғындарын жыл бойы көкөніспен қамтамасыз ету циклі және әлеуметтік азық-түлік бағасын тұрақтандыру шаралары талқыланып, министр күнбағыс майы мен жұмыртқа сату тізбегіндегі делдалдарды жою қажеттігін жеткізген.
Жиында белгілі болғандай, наурыз-сәуір айларының қорытындысы бойынша әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасы 0,6 пайызға өскен екен. Дегенмен, қарақұмық, күнбағыс майы, құс еті, жұмыртқа, қант бағасын ұстап тұру және төмендету бойынша динамика тұрақты болып тұрған Алайда, маусымаралық кезеңнің соңында дәстүрлі түрде жеміс-көкөніс өнімдерінің бағасы өседі екен. Мәселен, былтыр жылғы өнім қорының азаюы мен нарықта ерте пісетін көкөністердің пайда болуы 12 өңірде пияз бағасының және 15 өңірде қырыққабат бағасының өсуіне әсер еткен. Көкөніс бағасының өсуі көбіне броньды алып тастау қарқынының төмендеуіне және нарықта ерте пісетін көкөністердің пайда болуына байланысты болатын көрінеді.
«Наурыз айының басында Cауда және интеграция министрлігінің ұйымдастыруымен облыстар әкімдіктері мен өңірлік ӘКК өкілдері Тәжікстанға сапар жасады, оның барысында оңтайлы нарық бағасы бойынша 6 мың тонна ерте пісетін пиязды жеткізу туралы келісімдерге қол қойылды. Өңірлерге «Тәжагропромэкспортпен» тікелей келісімшарттар жасасып, пиязды Тәжікстаннан алдырту ұсынылды, бірақ олар бұл көкөністі кедендік тазартудан кейін Қазақстан аумағынан сатып алғысы келетінін айтып, бас тартты. Осыған орай, ерте пісетін импорттық көкөністерді сатып алуға «KTZ Express – KTZE Commerce» уәкілетті экономикалық операторы қосылды, ол «Тәжагропромэкспортпен» Қазақстанға көкөністерді жеткізуге келісімшарт жасасты. Алайда, осының өзінде өткен аптада 220 тонна пияз алдыртуға 8 өңір ғана келісімшартқа отырды. Алматы қаласы, Түркістан, Қарағанды және Солтүстік Қазақстан облыстары – қол қою сатысында. Жетісу ӘКК – жоспарлау сатысында. Ал, Ақтөбе, Алматы, Жамбыл, Маңғыстау, Қызылорда облыстары, Алматы және Шымкент қаларының ӘКК келісім-шарт жасасуға және өңірлерді тиімді бағамен ерте пісетін пиязбен қамтамасыз етуге қызығушылық танытпай отыр», – деді бұл жиында ҚР Сауда және интеграция министрлігі Сауда комитетінің төрағасы Айдар Әбілдабеков.
Сондай-ақ, бұл кеңесте ӘМАТ-ты өткізу кезінде делдалдар тізбегін талдау нәтижелері қаралған. Тиісінше, кейбір өңірлерде күнбағыс майының бағасы қатты өскен. Бес өндірушінің электрондық шот-фактураларын егжей-тегжейлі талдау қорытындысы бойынша «КаИс Инвест» ЖШС және «Жазық Групп» ЖШС бағаны рұқсат етілген үстемеден асырған, олар күнбағыс майына 20-дан 40%-ға дейін үстеме қосқан. Барлық анықталған фактілер бойынша ақпарат шара қабылдау үшін сауда және тұтынушылардың құқықтарын қорғау департаменттеріне берілген.
Сонымен қатар, жиында ауыл шаруашылығы вице-министрі Ербол Тасжуреков өңірлердегі негізгі көкөністердің балансы туралы баяндады. Оның айтуынша, жалпы, республика бойынша картоп бойынша оң сальдо (22,6 мың тонна) байқалады. Маусым-шілде айларында Түркістан және Алматы облыстарында ерте пісетін картоп жиналып, бұл күзгі егінге дейін елдің қажеттілігін жабуға жеткілікті болмақ. «Күзгі егіннен алынатын көкөністерді жеткізуге форвардтық шарттар жасасу бойынша жұмыстар жүргізілуде, бұл 2024 жылғы маусымаралық кезеңде бағаны тұрақтандыру үшін қажет. Күзгі егіннен 101,2 мың тонна көкөніс, оның ішінде 57 мың тонна картоп, 14,6 мың тонна сәбіз, 18,7 мың тонна пияз, 10,9 мың тонна қырыққабат жеткізуге шарттар жасалды», – деді ол.
Кеңес қорытындысы бойынша Серік Жұманғарин қатысушылар назарын ерте пісетін көкөністер, сүт өнімдері бағасының өсуін тұрақтандыру үшін жедел жұмыс жасау қажеттігіне аударды.
«Күнбағыс майы мен тауық жұмыртқаларын сату тізбегінде тағы да ірі делдалдар пайда болды. Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігі аталған нарықтардағы өнімсіз делдалдарды жоюы қажет. Сонымен қатар, айналым схемалары бойынша жұмыс істейтін трейдерлік компаниялармен жасалған өңірлердің келісімшарттарына талдау жүргізуді тапсырамын. Өткен жылдан бастап біз өндірушілерден тікелей форвардтық сатып алуға көшу туралы айтып келеміз, бірақ әлі де көбі трейдерлерді таңдап жатыр. Талдау қорытындысы бойынша бағаны тұрақтандыруда мұның қаншалықты тиімді болғанын анықтаймыз», – деп түйіндеді ол жиынды.
Осылайша, елімізде күнбағыс майын өндіру көлемі 62 пайызға өсті. Бұл туралы Сенатта өтіп жатқан Үкімет сағатында бұрынғы Ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев айтқан еді.
«Өсімдік майын өндіретін 70 кәсіпорын жұмыс істеп тұр. Жалпы, азық-түлік өнімдері көлеміндегі үлесі 8 пайызды құрап отыр. Елімізде өндірілген өсімдік майымен қамтамасыз ету деңгейі 141 пайыз шамасында. Күнбағыс экспортына қатысты қабылданған шектеу шаралары есебінен отандық өңдеу кәсіпорындары шикізат қорымен қамтылды. Бұл тұрғыда 2022 жылдың қорытындысы бойынша күнбағыс майын өндіру көлемі 62 пайызға, яғни 331,9 мың тоннадан 537,1 мың тоннаға дейін өсті. Ссондай-ақ жыл басынан бері бұл өнім бойынша ішкі нарықтағы баға 8,3 пайызға төмендегені байқалды», – деді Е.Қарашөкеев өз сөзінде.
Ауыл шаруашылығы министрлігінің соңғы мәліметтеріне сүйенсек, Қазақстанның күнбағыс майымен отандық өндіріс есебінен қамтамасыз етілуі былтырғы жылдың қорытындысы бойынша 131 пайызға жетіпті. Бүгінде елімізде 537 мың тоннадан астам май шығарған 54 кәсіпорын жұмыс істеп жатыр екен.
«Былтыр күнбағыс майының экспорты 230 мың тоннаны құрады, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 1,7 есе көп. Импорт 100 мың тоннадан аспады. Айта кетейік, жыл сайын күнбағыс егістік алқаптары кеңейіп келеді. Мәселен, 2022 жылы 1,09 млн га егілді, биылғы алқап 66,7 мың гектарға артық. Өнім көлеміде өсіп жатыр, былтырғы жылдың қорытындысы бойынша 1,3 млн тонна күнбағыс жиналды, 2021 жылмен салыстырғанда 164 мың тоннаға көбейген. Күнбағыс майын өндіру бойынша, 2023 жылдың 6 айында 253 мың тонна өндірілді. Қазақстан 146,1 мың тонна отандық өнімді экспорттады, көрсеткіш 2022 жылмен салыстырғанда 30%-ға өсті. Сонымен қатар, импорт қысқарып, елге 38,7 мың тонна май әкелінген. Ішкі нарықтағы күнбағыс майының құны сәуір айында Ауыл шаруашылығы, Сауда және интеграция министрліктері мен Ұлттық майлы дақылдарды өңдеушілер қауымдастығы қол қойған бағаны тұрақтандыру іс-қимыл жоспарына сәйкес реттеледі» – делінген министрлік мәліметінде.
Сонымен қатар, біршама уақыт бұрын ауыл шаруашылығы саласының сарапшылары Орталық коммуникациялар қызметінің алаңында өткен дөңгелек үстелде азық-түлік қауіпсіздігі мәселелерін талқылаған еді. Бұл жиындағы негізгі тақырыптың бірі Қазақстандағы майлы дақылдар нарығы туралы болды. Атап айтқанда, мәселе күнбағыс тұқымын әкетуге арналған қолданыстағы баж туралы болып отыр. АШМ Аграрлық азық-түлік нарықтары және ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу департаменті директорының орынбасары Шаймерден Ахметовтың пікірінше, экспорттық кедендік баж отандық май зауыттарының жүктелуіне ықпал етеді, осылайша күнбағыс майы сияқты әлеуметтік маңызы бар өнімнің жеткілікті өндірісін қамтамасыз етеді.
«Егер өңдеуші күнбағыс тұқымын фермерден тиісті бағамен алмаса, онда олар кедендік баждарды төлей отырып, оларды экспортқа жібере алады. Бұл шектеулер не үшін енгізілді? Тұқымға үлкен сұраныс болғандықтан, олар қажетті мөлшерден көп шығарылу қаупі туындайды. Бұл шешім азық-түлік қауіпсіздігіне байланысты болды, өйткені өсімдік майы-әлеуметтік азық-түлік өнімдерінің тізіміне кіреді. Сонымен қатар, бұл шара тыйым салыну немесе тиімсіз болып табылмайды, өйткені статистика мәліметтері бойынша соңғы екі айда шамамен 18-20 мың тонна күнбағыс тұқымы экспортталуда», – деді ол өз сөзінде.
Сондай-ақ, ол кедендік баж салығын белгілеу өндіруші мен қайта өңдеушілердің мүдделері арасындағы тепе-теңдікті қамтамасыз ететінін атап өтті. Өз кезегінде, АШМ өкілінің пікірімен Қазақстанның майлы дақылдарды қайта өңдеушілер қауымдастығының басшысы да келісті. Ядыкар Ибрагимовтың айтуынша, күнбағыс майының экспорттық бажына шағымданатын қазақстандық фермерлер бірінші кезекте трейдерлер мен қайта сатып алушылардан зардап шегеді.
«Біз трейдерлердің қызығушылығын көріп отырмыз. Күнбағыс тұқымын сатудан ақшаны кім табады? Тек алып-сатушылар. Сұр схемаларды кім жасайды? Тек алып-сатушылар. Шілде айының ортасында фермерлерде күнбағыс тұқымының қалдықтары шамамен 100 мың тоннаны құрады. Бұл мұның бәрі нарық ішінде қайта өңделіп жатқандығының айқын көрсеткіші және елде үлкен өтпелі қалдықтар жоқ», – деп атап өтті Ибрагимов.
Сондай-ақ, қауымдастық басшысы өндірушілер Қазақстанды күнбағыс майымен қамтамасыз етіп, бағаны тұрақтандыра алғанын атап өтті. Фермерлер мен май өндірушілердің басты міндеті – дайын өнім көлемін ұлғайту және көрші нарықтарға күнбағыс тұқымын емес, майды жеткізу.
Атйа кетсек, қазір күнбағыс экспорты кезінде тоннасына 20 пайыз немесе 100 Еуро баж салығын алады. Бұл шара күнбағыс майын өндіруді арттыруға ықпал етіп жатыр.
Жалпы, 2023 жылдың 6 айында еліміздегі май зауыттары 253 мың тонна өнім шығарған. Сөйтіп, 146,1 мың тонна отандық өнімді экспорттап, бұл көрсеткішті 2022 жылмен салыстырғанда 30 пайызға көбейткен. Сонымен қатар, импорт қысқарып, елге 38,7 мың тонна ғана май жеткізілген. Демек, біздің кәсіпорындар өнімді сыртқа шығарып қана қоймай, ел ішіндегі қажеттілікті де қамтамасыз етіп жатыр. Бұл үрдіске сіз де үлес қоса аласыз.
