Өңірдегі тарихи-мәдени мұралар, жәдігерлер, ескерткіштер мен киелі орындарды мемлекеттік қорғау тізіміне алуға ықпал жасайтындай кеңес немесе комиссия құрылса деген ұсынысымды жеткізген едім. Тарқатып айтсам, отырыста айтқанымды республикалық қоғамдық кеңеске жазба түрінде де ұсыныс етіп тастадым.
– Түркістан облысы тарихи мұраларға бай өңір. Өлкенің бір шетін биік таулар Тянь-Шань мен Жетісу Алатауынан жалғасқан сілемдері қойнауына алып жатса, қарт Қаратау ұзына бойы ортасын қиып жатыр. Сонымен қатар өңірдің жер аумағы құмдағы шөлейтті және кең жазық далалармен де шектесіп жатыр. Әрбір таулар мен жазық жерлерде әлде де зертелмеген тұнып тұрған жәдігерлер бар. Шыны керек, бүгінде көптеген тарихи орындар мемлекеттік қорғау тізіміне енгізілмегендіктен қирап жатыр. Басқасын айтпағанда, өңірдегі Қаратаудың қойнауындағы көптеген тарихи жерлер мен есткерткіштер, бекіністер мен қорғандар, киелі орындар мемлекеттік қорғау тізіміне алынбағандықтан қараусыз жатыр. Олардың жойылып кету қаупі бар. Қорғау тізіміне алынбаған бірер тарихи орындарды мысалға келтірер болсақ:
Түркістан қаласына жақын жатқан, қилы замандарда қазаққа қорған, қалқан болған қарт Қаратаудың қойнауындағы тұнып тұрған тарихи жәдігерлердің бірі – «Жамантау» шоқыларының басында орналасқан «Мықтардың үйі» деген тастан тұрғызылған үйшік төбелер. Мыңдаған жылдарға кететін үлкен тарихы бар солардың қабырғалыққа қалаған жұмыр тастары тоқырау жылдары – 90 жылдардың орта шенінде қаладағы үйлердің іргетасын көтеруге таптырмас құрылыс материалы ретінде ауыр жүк көліктері бар жүргізушілер көліктеріне тиеп алып, қалаға барып сатып жіберді. Оны көзіміз көрді де. Бүгінде орындары үңірейіп жатыр. Әрине, айта берсек ондай жағдайлар толып жатыр. Тау шатқалдары мен жоталарында немесе теріскейден күнгейге құлайтын керуен жолдары бойындағы қаптаған қорғандар мен бекіністер, яғни XI-XII ғасырлардан келе жатқан «Балақорған», «Қызқорған» (бұл екі бекініс туралы Партияның Атқарушы хатшысы болып тұрған кезде Асхат Ораловтың назарына берілген болатын. Қалыйма Жантөреқызы басқармаға хат жазды, артынан Асхат Раздықұлының тапсырмасына сәйкес облыстық мәдениет басқармасы бүгінде қорғау тізіміне алу бойынша тиісті жұмысын бастап кетті) немесе одан арғы ғасырлардағы тарихты қамтитын «Бұзауқорған», түркілерге ортақ тарих – оғыз хандарының мекені болған «Өгізтаудағы» тарихи жерлер, киелі орындар сынды т.б жетерлік. Бүгінде Қызыл ата өзені (Қызыл сай шатқалы) бойындағы бір жотаның төбесінде қатар жатқан «Балақорған», «Қызқорған» бекіністерінің биік қамалына қаланған ерекше (жай тас емес, қызғыш түсті жалпақ плита тастар) тастары да мемлекеттік қорғауға алынбағандықтан қирандыға айналып, кім-көрінгеннің қолында кетіп жатыр. Атап айтсақ, жалпақ және сәні келген қызыл тастарды қаладағы тұрғын үйлер мен зәулім сарайлардың есігінің алтында төсеп тастаған. Айта кетейін, 2007 жылдары Маңғыстау облысында «Тарихи-мәдени мұраларды қорғау және пайдалану жөніндегі ғылыми-әдістемелік кеңес» құрылып, оған заңғар жазушымыз марқұм Әбіш Кекілбаев және облыс әкімі Қырымбек Көшербаев екеуі тең төраға болған еді. Сол кеңес мұнайлы өлкедегі қараусыз жатқан киелі орындар мен тарихи ескерткіштерді абаттандыруға, реставрациядан қайта өткізуге септігі тиді және есепке алынбағандықтан жоғалғалы тұрған басқа да жәдігерлерді қорғауға алған болатын. Кеңеске еліміздің атақты археологтары мен ғалым-тарихшылары және кеңестің мүшесі жергілікті тарихшылар арнайы шақырылатын. Өлкетанушылар, ғалымдар, жергілікті биліктің және құзырлы органдардың өкілдері де мүше болды. Қараусыз жатқан тарихи мұраларды қиратқандар мен өз пайдасына пайдаланғысы келгендердің жолын кесіп, нәтижесінде қаншама құнды дүниелер сақталып, халықпен қайта қауышты десек артық айтқандық емес. Алдағы жылдары Түркістанды түлету және туристерді көптеп тарту үшін туризм саласын барынша дамыту мақсатында келген қонақтарға тек Қожа Ахмет Ясауи кесенесін тамашалатып қана қоймай, өңіріміздің басқа да тарихи орындарын аралату үшін Түкістан облыстық мәдениет басқармасының «Тарихи-мәдени мұраны қорғау, қалпына келтіру және пайдалану жөніндегі орталығы» мекемесі өңірдің аудан, қалаларындағы әлде де есепке алынбаған тарихи ескерткіштер мен киелі орындарды мемлекеттік қорғау тізіміне алып, қорғау бағытындағы жұмыстарды жандандырса.Әрине, мемлекеттік деңгейде басқарманың тиісті органдары тарапынан көптеген тарихи-мәдени мұра нысандары (объектілері) қорғалған және алдын ала есепке алу тізіміне де енгізілген. Дегенмен жаңадан анықталып жатқан тарихи-мәдени мұра объектілері де өздерінің мәртебесi туралы түпкiлiктi шешiм қабылданғанға дейiн, заңға сәйкес тарих және мәдениет ескерткiштерiмен бiрдей қорғалса дұрыс болар еді.
Осы тұрғыда, өңіріміздегі тарихи-мәдени мұралар, ескерткіштер мен киелі орындарды, тарихи жәдігерлеріміз түбегейлі қирандыға айналмай немесе тоналып кетпей тұрғанда жеделдетіп мемлекеттік қорғау тізіміне алуға ықпал жасайтындай «Miras» азаматтық қоғам мен мәдениетті дамыту жөніндегі қоғамдық кеңестің жанынан қоғамдық кеңес, я болмаса комиссия құрылса. Оған мүшелікке құзырлы органдар, тарихшылар, ғалымдар, жергілікті өлкетанушылар, қоғам белсенділері, табиғат жанашырлары және басқада билік өкілдері тартылса.
Сонымен қатар, Түркістан туризмін дамыту мақсатында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың пәрменімен жаңадан құрылған Ұлытау облысындағы қазақ хандарының үлкен шоғыры, хандардың атасы жерленген Ұлытау тарихи кешенін де Түркістанмен байланыстырып, қатынас жолын дұрыстап, алыс-жақыннан келетін қонақтарға жағдай жасау мәселесі қолға алынса. Оған ежелгі Сауран мен Сығанақ қалаларыда қамтылса, деген ұсынысымды жеткіздім.
Тельман БЕЙСЕН,
кеңес мүшесі, Turkistan media holding басқарушы директоры.
