«Отырар қаласы – Қазақстанның тарихи бренді». Бұл елімізге белгілі тарихшы ғалым Карл Байпақовтың сөзі. Рас, Түркістан облысында орналасқан Отырар – ең көне қалашық. Оның пайда болған кезеңін археологтар б.з.б I ғасырға жатқызады.
Ғалымдардың пайымдауынша, Отырардың аумағы ұзындығы мен еніне қарай шамамен бір күндік жер болған. Отырар сол кезде 200 гектардай жерді алып жатқан. Жазба деректерде көне Исфиджабтан, яғни Сайрамнан шыққан лақ Отырарға дейін үйдің үстімен жүріп отыратын, делінген. Яғни, ол Сыр бойындағы халықтың тығыз орналасқандығын айғақтайды. Бұл парсы тарихшысы Ибн Рузбеханнан жеткен дерек.
Әлемнің екінші ұстазы атанған әйгілі Әл-Фараби бабамыздың кіндік қаны тамған көне Отырар (Ежелгі Тұрарбанд, Тұрар, Тарбанд, Фараб) – Ұлы Жібек жолы бойындағы ортағасырлық қала. Ол 8 ғасырдың басынан Тарбанд (Трабан) деген атаумен белгілі. Отырар 5-15 ғасырларда Арал бойындағы көшпелі тайпалармен сауда жасайтын Иран мен Орта Азиядан Сібірге, Моңғолияға және Қытайға қатынайтын сауда жолындағы маңызды қала болған. Бүгінгі Отырартөбе орны Шәуілдірден 10-12 шақырым жерде.
Ежелгі қалалар сияқты қала қамал мен шахристаннан тұрды. Олар биіктігі 18 м бесбұрышты төбе сияқты болды. Төбе алаңы 20 га. Отырардың қазба жұмыстары көрсеткендей, XI-ХII ғасырларда қала гүлденіп-дамыған. Графин, тостаған шыны бұйымдарының мол коллекциясы жиналды. Зергерлік бұйымдар да көп. Отырар маңынан ХІІ-ХІІІ ғасырларға жататын көзеші шеберханасы мен ежелгі шеберлердің жасаған таңғажайып қыш ыдыстары табылған. Ондағы төбелердің де маңызы ерекше. Мысалы, Алтынтөбеде зергерлер, Пышақшытөбеде – қару-жарақ жасаушылар, Құйрықтөбеде – қасапшылар тұрған. Бүгінде Қ.А.Ясауидің еш жерде кездеспеген Диуани хикметтерінің (даналық сөздері) көне қолжазбасы табылып отыр. Онда: «Арыстан баб өмірінің соңында осы Отырарға келіп тұрақтаған» дейді. Оның себебі, Отырар үлкен ғылымды қала болған.
Отырардағы қазба жұмыстары шаһардың дамыған қала мәдениетін дәлелдейді. Онда 1884 жылы алғашқы қазба жұмыстары жүргізілген. Экспедицияны Веселовский басқарған. Сондай-ақ Археология әуесқойларының Түркістан үйірмесінің мүшелері А.Кларе мен А. Черкасов 1904 жылы жүргізді. Олар сарай үйінділері, монументтік құрылыстарды табу мақсатында бірқатар траншеялар салды. Кейінгі зерттеулер, тек, ХХ ғасырдың 40-жылдары профессор А.Н.Бернштам басшылығымен жалғасын тапты. 1991 жылдан бері қазба жұмыстарын К.М. Байпақов басқарды. 2004-2007 жылдары «Мәдени мұра» және «Ежелгі Отырарды жаңғырту» мемлекеттік бағдарламалары аясында Отырар қалашығының бірқатар ескерткіштерін (XIV ғ. жұма мешіті, XVI ғ. тұрғын үй орамы, XI-XII ғғ. тұрғын жайлары, қабырғалар, орталық қақпа және «Дарваза-и суфи» («Сопы қақпасы»), стратиграфиялық шурф, XIV ғ. моншасы) зерттеу, консервациялау және музейлендіру бойынша ауқымды жұмыстар жүргізілді.
XVІ ғасырда Сыр бойының өзге қалаларымен қатар Қазақ хандығының құрамына енген көне Отырардың гүлденген тұсы – Қасым ханның (1445-1518), Хақназар ханның (1538-1580) және Тәуекел ханның (1586-1598) билік құрған кезеңі. Ол кезде қала құрылысы қатты қарқын алып, сауда-саттық нығая түскен. Әсіресе, ақша соғу дәстүрі дамып, қазақ хандарының құрметіне алғаш теңгелер шығарыла бастаған кез.
Отырар қалашығына келе жатқанда бірнеше төбелер бар. Олардың бәріне зерттеу жүргізілуде. Кезінде Отырар үлкен қала болса, соның айналасындағы ауылдар оған қызмет жасаған. Мысалы, «Алтынтөбе» деген жерде осы шаһарға қажетті тиындарды, ақшаларды, әйелдерге әшекей бұйымдарын басқан. Одан кейін «Жаман төбе» деген жерде малды сойып етін жіберіп отырған. «Шақты төбе» дейді. Онда пышақтарды қайраған. Яғни, агломерация сол кезде болған. Қазір көне қалашықты дамытуға облыс қазынасынан қаржы бөлініп жатыр. Себебі, мұнда келетін туристерге тиісті жағдай жасалу керек. Негізінен, бұл аймақ келешекте ашық аспан астындағы музей іспеттес келбетке ие болмақ.
Тарихта таңбаланған “Отырар ойранын” айналып өте алмайтынымыз анық. Қаланы жермен-жексен еткен оқиға 1218 жылғы күз айында болған. Сол жылы Отырарға сауда керуені келіп тоқтайды. Бұл сауда керуеніне тыңшылар деп сезіктеніп, сенімсіздікпен қараған Отырардың билеушісі Қайыр хан Хорезмшаһтан рұқсат алып, әскерлеріне олардың керуенін тонап, өздерін ұрып-соғып тастауды бұйырады.
Отырар Шыңғыс ханның әскеріне жарты жылдан астам уақыт төтеп беріп тұрғанымен, соңында олар қалаға басып кіреді. Сөйтіп қаланы қиратып, өртеп жібереді. ХVІІІ-ХІХ ғғ. жазба мәліметтер шоғыры, археологиялық деректер мен жергілікті аңыз әңгімелер Отырарда тіршілік 1750 жылдары тоқтағанын көрсетеді. Қаланың әлсіреуіне XVII ғасырдың 80-жылдары Жоңғар ханы Қалдан Цереннің әскерлерінің шабуылы себеп болған. Шыңғысхан дәуірінде алты ай бойғы алапаттан жеңілмеген Отырар туралы белгілі ақын М. Шахановтың өлеңінде: «..Рухы – өр, Тәнi – бекем, Бұл бip қайсар халық екен, Tipлiктен де артық қойған бiрлiктi…» деген жыр жолдары бар.
Жоңғарлар Отырардың суландыру жүйесін бұзып кеткеннен соң, халық оны қайта қалпына келтіре алмай біртіндеп көше бастаған. Отырардың соңғы тұрғындары бүгінгі Түркістан, Шымкент, Шілік елдімекендеріне көшкен.
Қ.А. Ясауи хикметінде айтылғандай, көне Отырар – ғылымды қала. Деректерде әлемде Мысырдағы Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орынды Отырар кітапханасы иемденген. Ғалым Ақжан әл-Машани ол туралы: «…б.з. 100-178 жылдары өмір сүрген грек ғалымы Клавдий Птоломей Отырарда кітап қоры жағынан өте бай, Александрия кітапханасынан кейін екінші орын алатын кітапхана бар деп жазыпты», – дейді.
Кейбір деректерде көрсетілгендей, кітапхананы жер астына жасырған. Арыста бір мешіттің астында, екінші болжамда Қаратаудың аржағында, Шу өзенінің бойында үңгір бар, сонда жатыр дейді білетіндер. Шындығында бұған әлі нүкте қойылған жоқ.
Десе де, Отырар қаласы Фарабиден кейін де білім мен ғылымның қайнаған ошағы болған. Шығыстанушы ғалым Әбсаттар Дербісәлі Отырардан 30-дан аса ғалым, яғни Фарабилер шыққанын дәлелдеген (Отырар қаласы Фараб деп аталғандықтан, шаһардан шыққан ғалымдар өздеріне Фараби есімін қосқан).
Отырар атауының этимологиясына тоқталсақ, К.Байпақов оғыз тілінде ұзақ тұрақ, бір орында тұруға байланысты «тураш иер» атты сөз тіркесінің барын тілге тиек ете отырып, «Отырар», «Тұрар» сөздері осыдан туындаған дейді. Көне Фараб сөзі «өзеннің арғы жағы», «жағасы» дегенді білдіреді.Қазба жұмыстары кезінде Отырардан шахмат тақтасы табылған. Бұл жергілікті халықтың ақыл-ой, сана-сезіміне ықпал ететін ойындарды ертеден меңгергендігін айғақтайды.2015 жылдан бері «Қазреставрация» мекемесі оңтүстік-батыс қақпасына жөндеу жұмыстарын жүргізуде. Бүгінде ежелгі қаланы көруге жылына 100 мыңнан астам турист келеді.
2019 жылы еліміздегі ең алғашқы Сапар орталығы Отырар ауданында ашылды. ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің қолдауымен Отырар қалажұрты маңынан салынды. «Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейі жанындағы Сапар орталығы Отырар оазисінің мәдени мұрасын еліміз бен шетелдерде насихаттау, тарихи-мәдени мұра нысандарын қорғау мен олардың сақталуын қамтамасыз ету, сонымен қатар, туризм саласының заманауи талаптарына сай туристік орталық жасау мақсатында жұмыс атқарады.Сонымен қатар Отырар қорық-музейінің базасында коммуникация, мәдени ақпарат және шығармашылық инновацияларды дамыту бағытында да қызмет атқаратын бірегей нысанға айналмақ. Отырар мемлекеттік археологиялық қорық-музейінің функцияларын мәдени-ағарту мен имидждік орталық деңгейіне дейін кеңейтіп, тарих ғылымы, археология, реставрация, өнертану, этнографиямен ұштастыруға жағдай жасау да жоспарланған. Сапар орталығы музей қорына түсіп отыратын экспонаттар үшін бірінші және екінші қабаттарда экспозициялық залдарынан және музей мамандары және Отырар қалажұртында қазба жүргізетін археологтар үшін 16 орындық жатақхана ғимаратын қамтиды.
Қазіргі таңда Түркістан-Отырар кең жолақты жолының құрылысы қызу жүріп жатыр. Бұл жол аяқталса Отырар қалашығына баратын туристердің қатары қалыңдап, туризмнің дамуына септігін тигізетін сөзсіз.
Түркістан облысына қайбір жылы белгілі түркітанушы-ғалым Мырзатай Жолдасбеков келген болатын. Сол сапарында ғалым жергілікті телеарнаға арнайы сұхбат берген еді. Мәнді, әсерлі әңгіме болды. Елдік мәселелерге қатысты көшелі пікірін де айтты.
«Түркістан облысы – қасиетті мекен. Бұл жер сансыз бабтың, сансыз әулиенің жатқан жері. Осында келген сайын аяғымызды аңдап басқымыз келеді. Оңтүстікте тарс-тұрс жүруге, айқайлауға, дауыс көтеруге болмайды. Қайсыбірін айтайын, мұнда ұлы бабаларымыз, дана хандарымыз бен би-шешендеріміз, небір батырларымыз жатыр», деп тебірене сөйлеген-ді ғалым. Әдебиетіміздің білгір маманынан асырып не айтамыз? Айтса айтқандай-ақ, қасиетті Түркістан өңірінің қай ауданына барсаңыз да әулие-әмбие көп.
Бүгінгі айтпағымыз – Арыстан баб кесенесі. Облыс орталығынан 60 шақырымдай (Отырар ауданы, Шәуілдірден 12 км) қашықтықта орналасқан кесене – халық рухани азық алатын әрі зиярат ететін қасиетті орындардың бірі, мемлекеттің қарауына алынған тарихи сәулет өнерінің ескерткіші. Кешен 17 гектар аумақты алатын бірнеше аймақтардан тұрады. Бұл – туристерге қызмет көрсететін этнографиялық мекен. Мұнда кәсіпкерлердің демеушілігімен бой көтерген мешіт, қажылық орталық, екі қонақүй («Фараб» үлкен және шағын), имамдар дайындайтын сыныптар, құлшылық ететін зал бар.
Бабтардың бабы атанған Арыстан баб кім? Қысқа-нұсқа айта кетейік. Діни аңыздар бойынша, Арыстан баб есімі Отырар, Сайрам, Иасы өңіріндегі сопылардың рухани ұстазы ретінде кеңінен танымал. Десе де, Қожа Ахмет Ясауидың хикметтерінде ұстазға арналған ыстық лебіздер мен оның тәлім-тәрбиесін үлгі ету, өнеге ету жиі ұшырасады. Арыстан бабтың әулиелігін халық мойындаған. Сондықтан зиярат етушілер сол заманнан күні бүгінге дейін әулие басына түнеп, ғибадат етеді. Енді бір деректерде Арыстанбаб Мұхаммед пайғамбардың замандасы дейді. Аңыз бойынша Арыстан баб Мұхаммед пайғамбардың аманат қылып берген киелі құрмасын тілінің астына сақтап, Қожа Ахмет Ясауиге табыстаған. Арыстан бабтың туған жылы нақты болмаса да, жанама мәліметтер арқылы болжаммен айтылады.
Кесене киелі жер ғой. Мұнда тәу етіп жатқандар көп. Әсіресе жазда.
Ойды ой қозғайды. Былтыр Шымкентте тұратын бір кәсіпкерден сұхбат алғанымыз бар. Ешқандай себеп-салдарсыз қос жанарынан айырылған бизнесмен азамат осы Арыстан баб кесенесіне қатысты естелігімен бөлісіп еді. «Жиырмадан асқан кезім. Киелі жерден өтіп бара жатып, көлігімді тоқтаттым. Жаспыз ғой, қайдан білейін, кесенеге қарап дәрет сындырдым. Осыдан соң үйге келіп, көз шырымын алып, ұйықтап тұрған едім. Сол заматта екі көзім тас қараңғы болды. Қазір жасым 60-қа таяды. Содан бері бармаған жерім жоқ. Ешқайсысы диагноз қоя алмады. Тіпті әйгілі көріпкел Ванганың да қабылдауында болдым. Ол бұл аурудың емі жоқ деп шығарып салды. Сонда түсінгенім, әрбір нәрсенің киесі болады екен. Қасиетті жерді, әулиелі мекендерді, қастерлеп, қадірлеп жүрейік», – деп еді ол өткен күндерін еске алып.
Бұл жер – тек бет сипап, саяхат жасайтын орын ғана емес, өткенімізді танып, руханиятқа, тарих пен мәдениетке құрмет көрсететін қасиетті мекен. Кесене қызметкері Қ. Шохаевтың сөзінше, бүгінде Арыстан бабқа жылына 150 мыңға жуық турист келеді екен. Ал ол жерден 2 км жерде Отырартөбе бар. Сондай-ақ кешен аумағына ұлы ұстаз Әл-Фараби мен атақты әскери қолбасшы Сұлтан Бейбарыс бабаларымыздың Шам шаһарындағы зиратынан 2006 жылы топырағы әкелініп қойылыпты.
Арыстан баб кесенесінің ең көне бөлігі – қабірхана шамамен XII ғасырда салынған. XIV ғасырда мазар қайта қалпына келтірілген. Кесененің салынуы жайында мынадай аңыз бар. Мәуереннахр билеушісі Әмір Темір Қожа Ахмет Ясауидің құрметіне кесене тұрғызуға жарлық етеді. Кесененің қабырғалары қаланып болған түні алып өгіз келіп, дуалдарды мүйізімен соғып, құлатып кетеді. Кесене қабырғалары қайта тұрғызылып, күмбездері қаланғанда әлгі оқиға тағы қайталанады. Осындай оқиғалардан кейін Әмір Темірдің түсіне ақ киімді қария кіріп: «Алдымен Қожа Ахметтің алғашқы ұстазы – Арыстан бабтың қабірінің үстіне мазар сал», дейді де ғайып болады. Ертеңінде Әмір Темір Арыстан баб әулиенің қабірінің басына кесене тұрғызуға жарлық береді. Ол салынып біткенде ғана Түркістандағы Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің құрылысы ойдағыдай аяқталады.
Кешен 1909 жылы жергілікті халықтың қаражатымен қайта өңделген. Кесене дәлізхана, мешіт, құжырахана, азан шақыратын мұнара сияқты жеке бөлмелер мен қабірханаға бөлінген.
Арыстан баб неге Отырарға жерленген деген де заңды сұрақ туныдайтыны сөзсіз. Арыстан баб туралы энциклопедияда жарыққа шыққан мына ғибратты әңгімеге назар аударсақ, біраз жайтқа қанық боларымыз анық.
– Арыстан баб Тұран даласына келгенде оны ешкім танымапты. Киімі тозып, алба-жұлбасы шыққан еді. Темір етігі теңгедей, темір аяғы тебендей болыпты. Түрінен шошып, ел-жұрт үйіне қондыруға қорқады екен. Көп қайыршының бірі деп ойлапты. Арыстан баб Ұлы Даланы аралап, талай шаһарды шарлапты. Көбіне далада қонады екен. Оның қонып, түнеген жері қадым жайға, қасиетті орынға айналады. Бір күні Отырар даласына келіп, қаланы аралады. Оған ешкім мән беріп қарамады. Кеш батып қалған еді. Түнеп шығар жер іздеді. Қала шетіндегі ескі лашықтан өтіп бара жатқанда бір жігіт алдынан жүгіріп шықты. Қарияға сәлем беріп:
– Ата, үйге түсіп қонақ болыңыз, – деді. Арыстан баб:
– Балам мені таныдың ба? Бейтаныс жанды қалай үйге қондырмақсың?-деді.
– Әкем «Қырықтың бірі – Қызыр, мыңның бірі – уәли» деп айтып отыратын. Қызыр болмасаңыз да, шарапатты әулие шығарсыз. Жақсы адам қартайса ақсақалды абызға айналады, жаман адам қартайса, піспей қалған қауызға айналады деуші еді. Жүзіңіз жылы екен. Түсі игіден түңілме деген. Оның үстіне іңір түсті. Қараңғыда қайда барасыз? Үйге қонып, қонақ болыңыз. Баспанам лашық болғанымен, қабағым ашық. Жыртық үйдің де Құдайы бар деген ғой. Біздің үйге түсініз!
– Бәрекелді, балам! Болайын деп тұрған бала екенсің. Тұрмысың кедей болғанымен, жан сарайың бай екен. Дегенің болсын! Баста жолды, – деді.
Жігіт есікті ашып, Арыстан бабты төрге шығарды. Жігіттің жары қонақ келеді деп ойламаса керек-ті. Асулы тұрған еті болмаған соң сасып қалды. Зыр жүгіріп төрге көрпе төседі. Қырық жамау көрпесінен қысылып өліп барады. Ұялғаннан басындағы ақ жаулығын көрпешенің үстіне төседі де:
– Ата, мұнда отырыңыз, – деді. Арыстан баб әйелдің ниетіне риза болып:
– Балам, ақ жаулық басыңдағы байлығың ғой. Оны маған бола жерге төсеме. Мен патша емеспін. Жай ғана құдайдың қарабет құлдарының бірімін. Маған жаман көрпе де жетеді. Ниетіңе ризамын. Құдай тілеуіңді берсін, – деді.
Жігіт қорадан жалғыз лағын көрсетіп:
– Ата, бата беріңіз. Қонақ келмегелі көп болып еді. Бізді кедей деп менсінбей көп кісі түспейтін. Мынау сізге атаған малым. Бата қылыңыз, – деді. Арыстан баб:
– Құдай оңдасын, пайғамбар қолдасын. Бақ қарасын, Қызыр дарысын. Ниетіңе Тәңірі берекет берсін, – деп бата жасады. Ас желініп, сорпа ішілген соң сұхбат қылып біраз отырды. Арыстан баб сол үйде түнеді. Таңғы шайдан соң жігіт екі жасар ұлын әкеліп:
– Ақсақал, мынау тұңғышым еді. Есімі – Мансұр. Осыған ата болыңыз. Батаңызды беріп, аузына түкіріңіз, – деді. Арыстан баб бата беріп: «Мансұр Халлаждай Тәңірге ғашық болсын. Қожа Ахметтің шәкірті болсын!» – деді. Шайдан соң Арыстан баб олармен қоштасып, сапарын жалғады. Осыдан соң жігіттің басына бақ қонып, Қызыр дарып, дәулетті жанға айналыпты. Баяғы Мансұр ержеткен соң Қожа Ахмет Яссауидің ең алғашқы шәкірттерінің бірі болыпты. Арыстан баб маңдайынан сыйпаған соң, жұрт оны Арыстан бабтың баласы атап кетіпті. Арыстан баб дүниеден өтерде Жебрейіл періште:
– Уа, Арыстан сахаба, талай ел кездің, талай жер кездің. Мекке-Мәдинада жүрдің. Қасиетті Әл-Ақсада болдың. Қожа Ахмет туған Сайрамды да көрдің. Денеңді қай жерге жерлейік, – деді. Сонда Арыстан баб:
– Отырардағы жаны жомарт бір жігіт есімнен кетпейді. Жалғыз лағын сойып қонақ қылып еді. Келіншегі астыма кимешегін төсеген. Солардың адал ниеті мен ыстық ықыласы есімнен кетпейді. Бір күн ас бергенге қырық күн сәлем деген. Өлсем де пейілін ұмытпайын. Мәйітімді солардың үйінің іргесіне жерлеңдер. Тәңірім ұлықсат етсе, оларды желеп-жебеп жатайын, – деді.
Оның соңғы сөзі Жебрейіл періштенің өзін ерекше әсерге бөледі. Кәрі сахабаның жүрегі мәңгілікке тоқтаған соң періштелер мүрдесін Отырарға апарып арулап жерледі. Ал Арыстан бабтың далада қонған қадым жайына да ел-жұрты құрмет көрсетіп, мазар соқты. Халық онда да Арыстан бабтың рухы келіп, жебеп жүреді деп сенеді. Қожа Ахмет Яссауи да осы оқиғадан тәлім алып тарихаттың әдебіне қонақжайлық тәртібін енгізген екен деседі. Ақиқаты басым көне аңыз осылай дейді.
Биыл, 18-мамыр – Халықаралық музей күніне орай, «Музейге кітап сыйла» акциясы бойынша «Отырар мемлекеттік археология қорық-музейі» РМҚК «Арыстан баб» кесенесіндегі көне кітапхананы жаңғырту мақсатында кітапханға кітаптар тапсыру шарасы ұйымдастырылды.
Игі шараға Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының бас есепшісі Лаура Байжарасова бастаған делегат мүшелері, қалалық «Дархан дала» отандық туризм саласы бойынша жетекшісі, шаһар бас имамының орынбасары, дінтанушы-магистр Мұхамеджан Естеміров, т.б. азаматтар қатысты.
«Өздеріңізге белгілі, кесенеде ХІХ ғасырға дейін «Көне Арыстан баб кітапханасы» болған. Кеңестік дәуір тұсында кесенедегі өте құнды кітаптар қоры сол қилы заманда қолды болып, ұрланып, өртеліп бүгінгі уақытта толық жетпеді. Осы орайда, көне кітапхананы жаңғырту мақсатында Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының оң қорытындысынан өткен діни кітаптар кесене кітапханасына сый етілді. Тапсырылған кітаптар ішінде қасиетті Құран Кәрім, Тәпсір ілімі, хадис ілімі, Ақида ілімі, Қ.А.Яссауи ілімі, Ислам тараихы мен Пайғамбарлар тарихы, Ихсан ілімі т.б. 100-ден астам кітаптар қамтылды. Бүгінгі кітаптар «Арыстан баб» кесенесінің кітапханасынан орын алып, кесенеге келген зияратшылар пайдалана алады», – деді дінтанушы-магистр Мұхамеджан Естеміров.
Айта кетсек, көне кітапханы жағырту игі жұмыстарына қолдау білдірген «Отырар мемлекеттік археология қорық-музейі» РМҚК директоры Махашов Жанкелді мырзаға желегация мүшелері алғыстарын білдірді.
Қазіргі күнде Арыстан баб мавзолейі әрі халық рухани азық алатын, зиярат ететін қасиетті орындардың бірі болса, әрі мемлекеттің қарауына алынған тарихи сәулет өнерінің ескерткіші болып саналады.
Бүгінде Отырар ауданындағы Жетікөл көлдер жүйесінде құстар мен балықтар саны артқан. Қазіргі таңда аталған көлде құстың 200-ден астам түрі мекендеп жатыр. Ең бастысы – су көлемі анағұрлым молайды. Аталған жетістікті экологтар мен табиғат жанашырлары жоғары бағалап отыр.
Үш жылдан астам уақыттан бері Түркістан облысында су қоймалар салу, ағын суды молайту, көлдерді қалпына келтіру бағытында ауқымды жобалар жүзеге асырылып жатыр. Түркістан қаласына 234 млн. текше метр ағын су жетіспейтіні анықталып, облыс басшылығы, ел ақсақалдары мен осы сала мамандарының, ғалымдардың ақылдасуымен 248,8 млн. текше метр ағын су жеткізу жолы табылды. Сол жобаның бірі – «Кеңсай-Қосқорған-2» су реттегіші. Оның құрылысы 2021 жылы аяқталған. Жоба аясында 30 млн. текше метрден астам ағын су жеткізіледі деп жоспарланып, қазірдің өзінде 14 млн. текше метр су жиналып үлгерді.
Алдағы уақытта аталған су қойма тек ауыл шаруашылығы ғана емес, туризм үшін де пайдаға асырылмақ. Су спортын дамытуға де серпін береді.
Ағын суды молайту, тиімді пайдалану бағытында аса маңызды жобалар жүзеге асырылып жатыр. «Жетікөл көлдер жүйесін жаңғырту» жобасының құрылысы арқылы 34 шақырымға бөгет жасалынып, көлге 370 млн. м3 су тасталынды. Бүгінгі күннің өзінде көл аумағының фаунасы өзгеріп, табиғи құстар шоғыры пайда болды. Ендігі кезекте мемлекет тарапынан көрсетілген қолдауды тиімді пайдаланып, құстар мен балықтардың көбеюіне жағдай жасау қажет. Браконьерлермен күрес күшейтілмек. Екінші кезекте аңшылық туризмін заман талабына сай дамытқан жөн. Осы көлдер жүйесінде кәсіпкерлікпен айналысып жүрген кәсіпкерлерге су көзін орынсыз әрі тиімсіз пайдалануға жол берілмейді. Аңшылық туризмін дамыту үшін келушілерге тиімді жағдай жасап, ақпараттандыру мәселесі де қолға алынбақ. Ең басты міндет – табиғат пен суда тіршілік ететін құстарды, балықтарды қорғау. Жасыл алқаптарды көбейту. Екіншіден, аңшылық туризмін заң талабына сай дамыту да маңызды.
Ендігі ретте аталған аумақтың ифнфрақұрылымын жақсартуға қолдау көрсетілетін болады.
Мамандардың айтуынша, Жетікөлде су молайған соң құстар мен балықтар саны артқан. Олардың көбею кезеңінде аңшылықпен айналысуға жол берілмейді. Жалпы Жетікөл көлдер жүйесінің аумағы шамамен 52 мың гектардан асады. Алқапта бірнеше табиғи көл орналасқан. Аймақта құстар, балықтармен қатар жабайы аңдар да кездеседі. Жетікөлде жалпы аумағы 20 мың гектарға жуық 3 аңшылық алқабы, балық шаруашылығын жүргізу орындары бар. Бүгінде Түркістан облысы мен Шымкент қаласының аңшылары мен балықшыларының сүйікті орнына айналған. Облыстың эколоиялық мәселелерін кешенді шешудің Жол картасы бекітілген. Облыс әкімінің бастамасымен «Кеңсай-Қосқорған-2» және «Жетікөл көлдер жүйесін жаңғырту» жобасы аяқталған.
Мамандардың пікірінше, Жетікөлге 500 млн текше метрге дейін су сияды. Егер толық көлемде толатын болса, су буланып, ылғал көбейіп, Отырар ауданы ғана емес, Түркістанның экологиялық жағдайы жақсарады. Бүгінде Жетікөлді басқарма өкілдері бақылауына алып, табиғатты қорғауда. Бүгінде инспекторлар рейдтерге шығып, браконьерлерге қарсы күресті күшейтіп жатыр. Алдағы уақытта Жетікөл – экологиялық туризм орталығына айналып, өңірдің туристік әлеуеті арта түседі. Сонымен бірге осы су жүйесі арқылы Түркістандағы жасыл белдеудің жағдайы да жақсарады.
Түркістан қаласы маңында ағын су мәселесі шешіліп, жасыл алқап аумағы көбейген соң ауасы тазарған. Жол картасына сәйкес бүгінде облыс аумағында абаттандыру, көгалдандыру және газдандыру жұмыстары қарқынды жүріп жатыр.
Күні кеше Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалды Отырар ауданына жұмыс сапарымен барды. Тұрғындармен еркін пікір алмасып, сұрақтарына жауап берді.
— Отырардың халқымыз үшін орны айрықша. Түркістанға жақын орналасуы – ауданның дамуына серпін береді. Ауданды, ауылдарды дамыту жұмыстары жаңа қарқынмен жалғасын табады, — деген Дархан Сатыбалды әрбір өтінішті назарға алып, тиісті жауабын берді. Елдің ұсынысын, пікірін тыңдады.
Тұрғындар тарапынан жол, мектеп мәселесі, тарихи Отырар кітапханасын жаңғырту, дәрігерлік амбулатория ашу, инфрақұрылым және өзге де ұсыныстарын жеткізді.
Дархан Сатыбалды Отырар ауданына сапарында Отырар ауылдық округі аумағынан салынып жатқан қуаттылығы 50 МВТ күн электр станциясының құрылыс жұмыстарымен танысты. «Arm Wind» ЖШС тапсырысымен салынып жатқан нысанның жоба құны – 14,7 млрд. теңге. Жоба толықтай іске қосылғанда 50 адам тұрақты, 310 адам маусымдық жұмыспен қамтылады. Келер жылдың басында пайдалануға беру жоспарланып отырған станция энергия тапшылығын азайтып, өңір экономикасына үлес қоспақ. Осы станция маңында кәсіпкерлермен жүздескен облыс әкімі олардың жобаларымен танысты. Кәсіпкерлікке әрдайым қолдау көрсетілетінін айтты.
Одан кейін өңір басшысы Шәуілдір ауылына табиғи газ қосу шарасына қатысты. Шәуілдір ауылын табиғи газбен қамтитын газ құбыры жүйесі құрылысы 4 жыл жүргізіліп, биыл пайдалануға беріліп отыр. Оның құрылысы облыстық бюджет қаражаты есебінен жүргізілді. Жалпы ұзындығы 78,414 шақырымды құрайды. Жоба аясында 1615 тұрғын үй (10 мыңға жуық адам) табиғи газбен қамтылады. Енді тұрғындар келіп тұрған газды үйлеріне кіргізуі тиіс. Басшыларға ризашылығын білдірген тұрғындар аудандағы игі істер жалғаса берсін деген тілектерін жеткізді.
Өңір басшысы Отырар аудандық «Белсенді ұзақ өмір» әлеуметтік қызметтер көрсету орталығы» коммуналдық мемлекеттік мекемесінде де болды. Белсенді және салауатты өмір салтын ұстану, зейнет жасындағы қариялардың белсенділігін арттыру, зияткерлік, қоғамдық, шығармашылық өмірге тарту мақсатында ашылған орталықта 14 адам тұрақты түрде қызмет көрсетеді. 2022 жылдың 18 қаңтарынан бастап іске қосылған орталық қарттарға әлеуметтік-медициналық, психологиялық және өзге де қызметтерді ұсынады. Аға буынның алаңсыз тынығуына барлық жағдай жасалған.
Саламат Айбар
