Ауыл шаруашылығы саласындағы ең өзекті, күн тәртібінен түспейтін мәселенің бірі – шегірткеге қарсы күрес жүргізу. Жүрген жайпап кететін бұл жәндік әсіресе Түркістан алқабында көптеп таралады. Ал, Үкімет аталған проблеманы шешіп, шаруаларға қолайлы жағдай жасау үшін қандай амалдарға барып жатыр? Бүгін осы тақырып аясында әңгіме өрбітпекпіз. Осы орайда, Түркістан қаласының тұрғындарына түсіндіру жұмыстары бойынша ақпаратты ұсынамыз.
Еске сала кетсек, күн жылып, шаруалар іске кірісе бастаған тұста, дәлірек айтсақ биылғы жылдың наурыз айының соңында Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитеті Түркістан облыстық аумақтық инспекциясының басшысы Ибрагим Бегасилов Марокко шегірткесі Түркістан облысындағы 10 ауданға қауіп төндіруі мүмкін екенін айтқан болатын. Тиісінше, өңірдегі 10 аудан аумағында шегірткемен күрес шаралары – аса қауіпті үйірлі шегірткелерге қарсы химиялық өңдеу жұмыстары мен фитосанитариялық іс-шаралар жүргізілетін болған. Олардың қатарында «Марокко» атты үйірлі шегірткелерден зардап шегетін Сарыағаш, Келес, Арыс, Бәйдібек, Төле би, Қазығұрт және азиялық шегірткеден қауіп күтілетін Созақ ауданы бар еді. Аталған фитосанитариялық іс-шаралардың тиімді жүргізілуін бақылау және үйлестіру мақсатында инспекция тарапынан 40 мемлекеттік инспектор мен 19 қызметтік автокөлік жұмылдырылған.
– Жергілікті шаруа қожалық иелері сала мамандарына шегірткенің табылғандығы туралы ақпарат берсе болды, бірден дәрілеу жұмыстарын жүргізеді. Шегірткелер көк дақылдың барлығына зиян келтіреді. Әсіресе, үйірлі шегірткелер өсіп тұрған жасыл желекті 100 пайызға дейін жарамсыз етіп тастайды, – деген сол сәтте Ибрагим Бегасилов.
Осы мәлімдемеден кейін, арада бір айға жетер-жетпес уақыт өткесін өңірде «Марокко» шегірткесіне қарсы күрес жұмыстары басталды. Химиялық өңдеу жұмыстары алдымен Сарыағаш ауданының Дарбаза ауылдық округіндегі экономикалық зиянды шегінен асқан 10280 гектар алқаптың 9240 гектарында жүргізілді. Одан соң, Арыс қаласында экономикалық зиянды шегінен асқан 3890 гектар алқаптың 3645 гектары өңделіп, 5 жер үсті желдеткіш бүріккіштері жұмыс істеді. Келес ауданында да бұл бағытағы жұмыстар жоспарлы түрде іске асырылып, 1770 гектар алқаптың 1575 гектары 2 жер үсті желдеткіш бүріккіштерімен өңделді. Жалпы, Түркістан облысы бойынша аса қауіпті «Марокко» шегірткесіне қарсы химиялық өңдеу жұмыстары 67 240 гектар жерге жоспарланған екен. Оның ішінде 59050 гектары жер үсті желдеткіш бүріккіштерімен, ал 8240 гектары әуе арқылы залалсыздандырылады деп көзделген.
Атап өтер болсақ, биыл үйірлі шегіртке зиянкестерімен күресуге республикалық бюджеттен 3,8 млрд теңге бөлінген. Мамандардың болжамы бойынша шегіртке 1,6 млн га аумаққа таралуы мүмкін. Бүгінгі таңда 385,3 мың га алаңда пестицидтердің қажетті қоры қалыптастырылған.
«Әкімдіктермен бірлесіп өңірлерде жедел штабтар құрылып, мониторинг және химиялық өңдеу жөніндегі жұмыс жоспары бекітілді. Аумақтарды өңдеуге мамандандырылған техника, оның ішінде жер үсті және әуе көлігі жұмылдырылатын болады. Бүгінгі таңда Түркістан облысында мароккалық шегіртке дернәсілдерінің пайда болғаны анықталды. Аймаққа пестицидтер толығымен жеткізілді. 8-9 сәуірде өңдеу іс-шараларын бастау жоспарланып отыр. Басқа аймақтарда жерді химиялық өңдеу жұмыстары шегірткелердің таралу ошақтары анықталған кезде басталады. Көршілес мемлекеттермен шекаралас аумақтарда бірлескен зерттеулер жүргізілетін болады. Бұл туралы Қазақстанның АШМ-ның мамандары Ресей, Қытай және Өзбекстан мемлекеттеріндегі әріптестерімен алдын ала келісті», – деп мәлімдеді бұл туралы ауыл шаруашылығы министрлгі.
Алайда, соған қарамастан мамыр айының басында «Марокко» шегірткесі Түркістан облысындағы 90 мың гектар алқапты бүлдіріп кетті. Бұл жөнінде де өңірлік коммуникациялар қызметінде өткен брифингте ҚР АШМ агроөнеркәсіп кешеніндегі мемлекеттік инспекция комитетінің Түркістан облыстық аумақтық инспекциясының басшысы Ибрагим Бегасилов айтқан болатын.
– Түркістан облысында аса қауіпті марокко шегірткесіне қарсы жүргізілетін химиялық өңдеу жұмысы 8 сәуір күні басталды. Жоспарланған 705 000 гектар алқаптың 570 000 гектарында зерттеу, анықтау жұмысы жүргізілді. Марокко шегірткесінің қоныстанған аумағы 90 мың гектарды құрап отыр. Оның 48000 гектарында экономикалық зиянды шегінен асқаны анықталып, 41000 гектар алқапқа химиялық өңдеу жұмыстары жүргізілді, – деді ол өз сөзінде. Бұл тұрғыда облыс бойынша марокко шегірткесі көп тараған аймақтар ретінде белгіленген Сарыағаш ауданында 24 000 гектар және Арыс қаласында 11 000 гектар өңделгені мәлім болған.
Ал, шілде айында еліміздегі шаруалар шегірткеден мыңдаған гектар зардап шегіп жатқаны жайында мәселе көтерген еді. Дегенмен, сол кездегі ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев бұл ақпараттың жалған екендігін айтып, Үкімет отырысынан кейін егіс алқаптарындағы шегірткеге қатысты түсінік берген.
– Әлеуметтік желілерде шегірткеге қатысты бір видео тарады. Ол видео Жалгелдин ауданындағы бір серіктестіктің жерінде түсірілген. Бұл ретте мыңдаған гектар егіс алқабы зардап шегіп жатыр деген қауесет шындыққа жанаспайды. Ол жерде біздің мамандар, министрлік басшылығы болды. Осы орайда дер кезінде тиісті шаралар жасалып, шегірткені улау дәрілері жеткілікті көлемде жеткізілді. Сондықтан жағдай тұрақты, 500 гектар алқап зардап шекті. Бұл жұмыстар жыл сайын атқарылады. Жағдай бақылауымызда. Сондықтан шегіртке жойылып, таралуы тоқтады. Шегіртке пайда болса, сол жерге мамандарды жіберіп, дәрі себу іске асырылады. Сондықтан әлеуметтік желілерде отырған адамдарға бір өтінішім бар: тексерілмеген, жалған ақпаратты желі арқылы таратпаңыздар деп айтқым келеді. Мәліметті Ауыл шаруашылығы министрлігі дер кезінде жариялап отырады, – деді өз сөзінде экс-министр.
Сонымен қатар, экс-ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев Қазақстан алқаптарында шегіртке қаптау себебін де түсіндірген еді.
«Шегерткенің қаптау – 3 түрі: азиялық, мароккалық және итальяндық прус – себебі күн белсенділігімен байланысты. Әр 11 жылда қайталанатын құбылыс. Биыл осы процесс шегіне жетіп тұр. Табындап үшқан зиянкестер жұмыртқа салып үлгерген. Болжам бойынша келер жылы шегіртке биылғыдан екі есе көп болуы әбден мүмкін. Шегіртке, шартты түрде 100 жұмыртқа немесе мың жұмыртқа сала алады. Дәл осы жылы шегірткелердің саны күрт артқан», – деген Қарашөкеев.
Артынша Ауыл шаруашылығы министрлігі шегіртке қаупі туралы пікірлерге жауап беріп: «Қазақстан аумағында 1,5 млн гектар жерге шегіртке таралуы мүмкін. Мамандардың болжамына сәйке,с биыл оның 1,3 млн гектарына италиялық прус таралуы ықтимал» – деп мәлімдеме жасады. Ол дерекке сүйенсек, Республикалық бюджеттен зиянкестермен күресуге пестицидтерді сатып алу, оларды сақтау, тасымалдау және қолдану жөніндегі қызметтерді сатып алуға 3,8 млрд теңге бөлінген.
«Әлеуметтік желілер мен түрлі топтарда Қазақстанның белгілі бір облысы аумағында шегірткенің таралғаны туралы фото және бейне материалдар пайда болды. Алайда, бұл ақпараттар көбінесе жалған болып шығады, өйткені жарияланған бейнежазбаларда басқа елдерде түсірілген кадрлар жиі қолданылады. Жалпы, республика бойынша италиялық прусқа қарсы өңдеу жұмыстары 1,1 млн га жерде немесе белгіленген аумақтың 85%-ында аяқталды. Өңдеу жұмыстары Атырау, Шығыс Қазақстан, Жамбыл, Жетісу, Қарағанды, Қызылорда және Павлодар облыстарында толығымен атқарылды. Республика бойынша химиялық өңдеулерді жүргізу кезінде 212 дана арнайы техника, оның ішінде 130 жерүсті желдеткіш бүріккіш, 35 аэрозольді газ генераторы, 26 жеңіл авиация кемесі және 21 ұшақ жұмылдырылды», – деп хабарлаған еді министрліктің баспасөз қызметі.
Сондай-ақ, шілде айының соңында Қазақстан мен ФАО ұйымы шегірткемен бірлесіп күресу жөнінде келісімге келген болатын. Бұл тұрғыда ҚР экс-ауыл шаруашылығы министрі Ербол Қарашөкеев Римдегі жұмыс сапары аясында Біріккен Ұлттар Ұйымының Азық-түлік және ауылшаруашылығы ұйымының (ФАО) халықаралық шегірткеге қарсы орталығына барған. Ауыл шаруашылығы министрлігінің Агроөнеркәсіптік кешендегі мемлекеттік инспекция комитетінің мәліметіне сүйенсек, аталған орталық алаңында қос тарап зиянкестермен күрес саласындағы бірлескен жобаларды іске асыру мәселелерін талқылаған. Оның ішінде, дрондарды пайдалана отырып, жәндіктерді анықтау аумақтарының мониторингін енгізу туралы әңгіме өрбіген. Бұл әдіс болашақта жерді фитосанитариялық өңдеуді дәлірек жүргізуге мүмкіндік береді екен.
Сондай-ақ, Ауыл шаруашылығы министрлігінің басшысы Еуразия өңіріндегі табын зиянкестерімен күрес мәселелерін неғұрлым жедел және тиімді шешуге жәрдемдесетін ФАО-ның шегірткелер жөніндегі тұрақты комиссиясын құру идеясын қолдаған. Осы орайда Австралия мен Марокко шегірткелермен күресудің озық тәжірибесіне ие екендігін атап өту қажет. Сондықтан министрлік қазақстандық мамандарды Мароккоға оқуға жіберу жоспары барын хабарлап, сонымен қатар, ведомствода тәжірибе алмасу үшін марокколық сарапшыларды біздің елге шақыру мүмкіндігі қарастырылып жатқанын мәлімдеген.
Ендігі кезекте, «Биыл шегірткелер егістік алқаптарына қаншалықты зиян келтірді?» деген сауалға жауап берейік. Бұл тұрғыда ауыл шаруашылығы министрлігінің тамыз айында жариялаған хабарландыруларына сүйенеміз. Өз кезегінде министрлік бұл туралы: «Шегіртке тектес зиянкестерге қарсы қорғаныс іс-шаралары еліміздің барлық аймақтарында өткізілуде. Бүгінгі күні 1 612,323 мың гектар немесе өңдеуге жатқызылған көлемнің 99,78 пайызы өңделді. Ақтөбе мен Қостанай облыстарының шекараға жақын аудандарында екі шаруашылықтың 20 мың гектар, оның ішінде «Құмқұдық» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 10 мың, «Алтынсарин» жауапкершілігі шектеулі серіктестігінің 10 мың гектар ауыл шаруашылығы егістіктеріне шегіртке тектес зиянкестердің ұшып келгені анықталды», – деп мәлімдеген.
Дегенмен, аталған таралу ошақтарында шегіртке тектес зиянкестерге қарсы химиялық өңдеу жұмыстары жүргізілгендіктен, ауыл шаруашылығы дақылдарының зақымданғаны байқалмаған көрінеді.
«Сонымен қатар Қостанай облысындағы Жангелді ауданында «Алмаз» шаруа қожалығының 10 мың гектар егістіктеріне шегіртке тектес зиянкестердің ұшып келгені белгілі болды. Шегіркелер қоныстанған аумақтар зерттеп-қаралып, химиялық өңдеу жүргізілді. Тек 0,5 мың гектар егістіктің бүлінгені тіркелді. Келген шығынды өтеу қарастырылмаған», – деген еді ведомство ол туралы.
Ал, Экологтар елімізде шегірткені улаудың орнына олардан тағам жасауды ұсынды. Олар еліміздегі зиянкестермен күрес стандарттарын өзгерту қажет деп есептейді.
Нақытарқ айтсақ, мамыр айында Қазақстанның оңтүстік аймақтарында омарташылар шегірткемен күресу үшін егістікке химиялық у шашатындарға қарсы шықты. Олардың ойынша, химиялық қоспалар тек кәсіпке ғана емес, адамдардың денсаулығына да зиян. Тіпті зардап шеккен адамдар бар екен. Экологтар да бұл пікірді қолдайды. Себебі елімізде зиянкестермен күрес стандарттарын өзгерту қажет екен. Мәселен, шегірткені аулап, тамақ жасауға болады дейді. Ал, шенділер химиялық удың табиғатқа да, адамдарға да зияны жоғын мәлімдеді.
Бұл мәселенің басында Түркістан облысындағы шерітке мен шіркейді улау кезінде аралардың қырылып қалғаны тұр еді. Бұл тұрғыда омарташылар келген шығынды есептеп, оның үстіне адамдар да өздерін жайсыз сезінген екен. Ал, Жамбыл облысындағы омарташылар зиянкестерді улау кезінде зардап шеккендерін мәлімдеген. Айтуларынша, бірнеше жыл бұрын егістікте тиісті жұмыстар жүргізілген соң кей адамдар кәсіптерінен айырылған. Қазір шенеуніктер зиянкестерді улау жұмысы басталмай тұрып алдын ала ескертеді екен.
«Бақылаусыз зарарсыздандыру жұмыстарын жүргізу, улы химикаттарды пайдалану үлкен зиян әкеледі. Әсіресе омарташылар үшін. Удың аты – у, барлығына бірдей әсер етеді. Бірақ ара сезімтал жәндік болғандықтан бірінші сезеді. Ал адамға кейін әсерін тигізеді. Ауру басталып, онкологиялық дертке шалдығуы мүмкін», – дейді Жамбыл облыстық омарташылар ассоциациясының төрағасы Константин Кутасов.
Негізі, Жамбыл мен Түркістан облыстарында шегірткеге қарсы “Вантекс” препараты қолданылады екен. Шенділер химиялық қоспаның тексерістен өткені және адамдарға еш әсері жоқ екенін айтады.
«Препарат республикалық бюджет деңгейінде ауыл шаруашылығы министрлігімен сатып алынады. Қазір зарарсыздандыру жұмыстарында “Вантекс” препараты қолданылады. Одан келетін кері әсер әлі байқалған жоқ. Препараттың улылық деңгейі төмен», – деді бұл туралы ауыл шаруашылығы министрлігі Жамбыл облыстық аймақтық инспекциясы басшысының орынбасары Кенен Дүйсенбеков.
Шенділердің айтуынша, шаруалар мен омарташыларға зарарсыздандыру жұмыстары жүргізілген аймаққа кем дегенде 1 апта жақындамау керегін ескертеді екен. Ал экологтар химиялық қоспалардың азық-түлік арқылы адамдардың ағзасына түсетінін айтады.
«Шаруаларға сұрақ. Олар адамдарды тамақпен қамтамасыз етеміз дейді. Ал бізді немен тамақтандырып отыр? Кез келген химия, кез келген қоспа адамға зиян. Мұнда басқа шараны да қолға алса болады. Мәселен, Африка елдерінде шегірткені түнгі уақытта аулайды. Кейін біз күнде тұтынатын гамгурберге тағамдық қоспа ретінде пайдаланады» – дейді «ҚазЭкоПатруль» ұйымының басшысы Тимір Елеусізов.
Жалпы, Қазақстан жерінде шегірткенің 230-ға жуық түрлері мен кіші түрлері мекендейді екен. Дәлірек айтсақ, Республиканың орасан зор аумақтары ауа-райы-климаттық жағдайлармен бірге шегірткелердің 230-ға жуық түрі мен кіші түрлерінің таралуына қолайлы болып отыр. Мерзімді жаппай індетке және көші – қонға қабілеттілігіне байланысты ауыл шаруашылығы дақылдары мен алқаптарына жыл сайын шегірткелердің табындық түрлері-күресі республикалық бюджет қаражаты есебінен қаржыландырылатын аса қауіпті зиянды организмдер тізбесіне енгізілген итальяндық прус, азиялық және мароккалық шегірткелер үлкен қауіп төндіреді. Шегірткенің әр түрі белгілі бір мекендейтін жерлермен шектелген. Мәселен, азиялық (қоныс аударатын) шегіртке Қазақстанның батыс, оңтүстік және оңтүстік-шығыс бөліктерінде бар болса, итальяндық прус барлық жерде дерлік таралған. Марокко шегірткесі – Жамбыл және Түркістан облыстарының аумағында эфемерлі өсімдіктері бар сазды шөлдердің «тұрғыны».
Шегірткелер зиянкестерінің бұл түрлері көршілес елдерде де таралған: Ресей Федерациясы мен Қытай Халық Республикасында – итальяндық прус және азиялық шегірткелер, Қырғызстан, Түрікменстан және Өзбекстанда – итальяндық прус және мароккалық шегірткелер көптеп кездесед. Қазақстан Республикасының географиялық жағдайын ескере отырып, шегірткелердің Қазақстаннан көрші мемлекеттердің аумағына да, іргелес елдерден республика аумағына да қоныс аудару қаупі бар.
Тиісінше, Қазақстан Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігі шегірткеге қарсы күресті толық көлемде жүргізу үшін барлық қажетті шараларды қабылдаған және жағдайға қарап өзге де шараларды қабылдауда.
Сондай-ақ, Ресей Федерациясының Ауыл шаруашылығы министрлігімен 2000 жылғы 14 маусымда, Қытай Халық Республикасының Ауыл шаруашылығы министрлігімен 2002 жылғы 23 желтоқсанда және Өзбекстан Республикасының ауыл және су шаруашылығы министрлігімен 2006 жылғы 20 наурызда қол қойылған шегірткемен және ауыл шаруашылығы дақылдарының басқа да зиянкестері мен ауруларына қарсы күрес жөніндегі өзара ынтымақтастық туралы келісімдерге сәйкес, өсімдіктерді қорғау саласында шекара маңындағы елдермен ынтымақтастықты жүзеге асырады. Көрсетілген құжаттарға сәйкес Ресей Федерациясының, Қытай Халық Республикасының, Өзбекстан Республикасының және Қырғыз Республикасының Ауыл шаруашылығы министрліктерімен фитосанитариялық жағдай туралы ақпарат алмасу жүзеге асырылады. Мониторинг және химиялық өңдеу жүргізу кезінде шегірткелер зиянкестерінің шектес аумақтарға көшуіне жол бермеу мақсатында жасалған келісімдерді сақтаудың маңыздылығын ескере отырып, шекара маңындағы аумақтарға ерекше назар аударылады.
Тағы бір айта кетерлік жағдай – екі жетідей уақыт бұрын Үкіметте келер жылы шегірткенің таралуының алдын алу шаралары талқыланды. Премьер-Министрдің орынбасары Серік Жұманғариннің төрағалығымен өткен жиында Үкіметтің ауыл шаруашылығы және қаржы блоктарының, әкімдіктер өкілдері келесі жылы шегірткенің таралуын болдырмауға арналған дайындық жұмыстарының жағдайын пысықтады.
Республикалық фитосанитарлық диагностика және болжамдар әдістемелік орталығының деректері бойынша 2023-2024 жылдар шегірткелердің таралу циклінің 11 жылдық шарықтау шегі болмақ. Соңғы рет кері динамиканың өсуі 2014 жылы байқалған. Одан кейін зиянкестердің таралу аумағы үздіксіз азайғанмен, 2021 жылдан бері қарай қайтадан ұлғая бастапты. 2024 жылы 2,5 млн гектар алқапқа шегіртке шоғыры таралуы мүмкін деген болжам бар. Бұл 2023 жылға қарағанда (1,6 млн га) 1,5 есе көп. Шегірткелер шоғыры Ақтөбе, Қостанай, Түркістан, Жамбыл облыстарында көп таралады деп күтіліп отыр.
Ауыл шаруашылығы вице-министрі Әбілқайыр Тамабектің мәліметінше, 2024 жылға бөлінген 4,2 млрд теңге қаржы жобаланған жер көлемінің жартысын ғана өңдеуге жетеді. Шегіртке зиянкестерінің таралу алаңының болжамды көлеміне өңдеу жұмыстарын жүргізу үшін арнайы бүріккіш техниканың санын арттыру қажет болады. Пестицидтердің қолда бар қорынан бөлек қосымша қаржы бөлінуі керек.
«Шегірткенің таралуына қарсы күреске дайындықты көктемде кеш болмас үшін қазір бастау керек. Ауыл шаруашылығы министрлігі мемлекеттік сатып алуды уақтылы өткізіп, шегірткеге қарсы іс-шараларды атқаруға тыңғылықты дайындықты қамтамасыз етуі қажет. Ал Қаржы министрлігі мен әкімдіктер шегірткеден қорғану шараларын ұйымдастыру үшін қосымша қаржы бөлуі керек», — деп қорытындылады сөзін Серік Жұманғарин.
Расында, бір жүріп өткен жерінде шөп қалмайтын шегірткеге қарсы күресті одан сайын жандандырмаса, келер жылы шаруалардың шырылы биылғыдан да қатты болмақ. Сол үшін Үкімет іске ертерек кіріскен екен, ендеше сол Үкіметке үміт артамыз.
