Биыл Түркістан облысының құрылғанына 4 жыл толды. Осынау қысқа уақыт ішінде киелі шаһар көркейіп, көрсе көз тоятындай үлкен қалаға айналды. Түркістан сыртқы келбетімен ғана сұлуланып жатқан жоқ. Өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуы жақсарып, барлық салада өсім байқалады. Қазір қаланы дамытудың ІІ кезеңі жүріп жатыр.
Түркістан қаласы туризм, мәдениет, медицина, білім мен ғылым, спорттық іс-шаралар жиі ұйымдастырылатын орталыққа айналып келеді. Мұнда тұрғындардың, жастардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасалып жатыр.
Өткен аптада Түркістан облысының әкімі Дархан Сатыбалдының төрағалығымен туризм саласындағы мәселелер мен жоспарлар талқыланды.
– Туризм саласын дамыту бойынша стратегиялық жоспар қажет. Нақты индикаторлар, межелер мен оған жету жолдары нақтылануы тиіс. Жүйелі жұмыс арқылы ғана туризмді дамытып, туристер санын арттыра аламыз. Жиында көтерілген мәселелер бойынша тапсырмалардың орындалуы бақылауға алынады. Бұл тақырыпқа алдағы уақытта тағы оралып, кеңінен талқылаймыз, – деді Дархан Сатыбалды.
Түркістан облысының туризм басқармасының басшысы Гүлмира Ахбердиеваның айтуынша, өңірде туристер санын арттыру бағытында жан-жақты зерттеулер, сараптамалар жасалып, жұмыстар атқарылуда.
Түркістанның басты бренді әрі құндылығы – Қожа Ахмет Ясауи мавзолейі. Бүгінде зиярат етушілері саны артып келеді. Дегенмен туризм өңірге нақты табыс әкелуі үшін саяхатшылар облыс пен Түркістан шаһарында кем дегенде 2-3 күн аялдайтын жағдай жасау қажет. Бүгінде осы бағытта жұмыс жүріп жатыр. 2021 жылы Түркістандағы кесенеге 1,4 млн. адам зиярат етсе, орналастыру орындарымен қызмет көрсетілген келушілер саны қалада 100 мыңға жуық адамды құраған.
Мәжілісте инфрақұрылымды жақсарту, туристік аймақтарға жол салу, Түркістан өңірінің ерекшелігіне сәйкес жаңа құндылықтар мен брендтер қалыптастырып, Наурыз мерекесін, көкпар бәсекелерін, қызғалдақтың гүлдеу сәтін туристерге ыңғайлап, тартымды іс-шаралармен өрнектеу идеялары да сөз болды. Сонымен бірге шығыс базарының жұмысын жандандырып, қолөнершілер мен жергілікті кәсіпкерлердің мүмкіндігін тиімді пайдалану жолдары да талқыланды.
Облыс әкімі туризм саласының Түркістан өңірі үшін аса маңызды екенін айта келе, жауапты басқармалар мен мен аудан, қала әкімдіктеріне тапсырмалар берді. Саланы жүйелі дамыту бойынша стратегиялық жоспар жасауды жүктеді.
Биыл қазан айының соңында Түркістанда «Ескерткіштерді қорғайтын халық» халықаралық конференциясы өткен болатын. Маңызды басқосуға ЮНЕСКО-ның бастамасымен әлемнің 20 елінен 60 халықаралық сарапшы жиналды.
Іс-шара барысында конференцияның 400-ден астам делегаты ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мұра объектілерін басқару, сақтау және қалпына келтіру, туризм маркетингі және Қожа Ахмет Ясауи тұлғасы мен еңбектерінің түркі халықтары үшін рөлі мәселелерін талқылады. Конференцияға облыс әкімі Дархан Сатыбалды қатысып, Қожа Ахмет Ясауидың ұлт руханияты үшін маңызды тұлға екенін айтты.
– Түркістан – ұлтымыздың мақтанышы! Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы облысымызға іссапарында Түркістан еліміздің рухани және тарихи елордасы мәртебесін беру мәселесін көтерді. Қазіргі таңда осы бағытта тиісті жұмыстар атқарылуда. Түркістан қаласына берілетін жаңа мәртебе, қаламыздың одан әрі дамуына жаңа серпін беретіні сөзсіз. Түркі әлемі үшін ұлы ұстаз – Қожа Ахмет Ясауидің орны айрықша. Ұлы ғұлама өз ілімі арқылы ізгілікті, бірлікті, еңбекті насихаттады. Қожа Ахмет Ясауи – қазақ руханиятының қайнар көзі. Мәдениетіміз бен әдебиетіміздің көрнекті өкілі. Ислам дінінің ұлы кемеңгерлерінің бірегейі. Ясауитану ғылымының болашағы алда деп ойлаймын. Түркістандағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесі – сәулет өнерінің жауһары.Мұндай ескерткіштер әлемде өте сирек. Тарихымыз үшін бұл кесененің қадірі өте зор. Міне, осы екі құндылық Түркістанның абыройын асқақтатып тұр. Қасиетті шаһардың басты тарихи мағынасы мен мәні осы мұраларда жатыр. Сондықтан біздің зерттеушілеріміз бен ғалымдарымыз осы тарихи мұраларды зерттей түседі деген сенім мол. «Ескерткіштерді қорғайтын халық» халықаралық конференциясы Түркістанның жаңа деректерін ашады деп сенемін, – деді Д.Сатыбалды.
Ежелгі Түркістан жері «Түркі әлемінің бесігі» мәртебесіне ие болуы заңдылық. 2021 жылы Түркітілдес мемлекеттер Ынтымақтастық Кеңесінің бейресми саммиті Түркістанды Түркі әлемінің рухани астанасы деп жариялады. Саммит аясында Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев түркі елдерінің көшбасшыларына маңызды үндеу жасады. Онда Қазақстан Республикасының Президенті Түркі өркениетін жаңғыртуды ең алдымен, Қожа Ахмет Ясауи мен қасиетті Түркістан мұрасын бүкіл әлемге таныстырудан бастауға шақырды.
Ясауидің мұрасы Қазақстаннан тыс елдерде де белгілі. Адамзаттың шабыт көзі бола отырып, ол рухани ойлар үшін азық беріп қана қоймай, ғалымдардың ұрпағын тәрбиелеудің негізіне айналды. Әлемнің әртүрлі елдерінде сақталған ұлы түркі ойшылы мен оның ізбасарларының еңбектері ясауитанушы ғалымдарының ғылыми зерттеулерінің тақырыбы болып отыр.
Қожа Ахмет Ясауи кесенесі 2003 жылы ЮНЕСКО-ның бүкіләлемдік мәдени мұра тізіміне енгізілген. Қожа Ахмет Ясауи мұрасын зерттеу және сақтау жұмыстары сөзсіз жалғасады. Конференцияға қатысқан ғалымдар осылай ой қозғады.
Конференция Түркістан облысының әкімдігі, Қазақстан Республикасы Үкіметінің, халықаралық серіктес ұйымдардың (ЮНЕСКО-ның Алматыдағы Кластерлік Бюросы, МИЦАИ, IRCICA), университеттердің (Халықаралық туризм және меймандостық университеті, Қ.А.Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті) және «Әзірет Сұлтан» мұражай-қорығының жан-жақты қолдауларымен ұйымдастырылды.
«Ескерткіштерді қорғайтын халық» конференциясы «Ясауитану» ғылыми бағытының жетістіктері мен даму перспективаларын талқылау және пікір алмасу үшін түрлі бағыттар мен мектептердің ғалымдарына платформа ұсынып қана қоймай, Қожа Ахмет Ясауи кесенесін сақтау саласындағы әдістер, тәсілдер мен шешімдерді талқылауға арналып отыр. Сонымен бірге ескерткіштерді қорғау, туризм саласын дамыту мәселесі де талқыланды.
Пленарлық отырыстарда тарихи қалалық ландшафттар: туризмді дамыту және нысандарды сақтау жолдары қаралады. «Киелі нысандар мен қажылық маршруттарындағы туризмді дамыту ерекшеліктері», «Орталық Азиядағы киелі орындардың тарихы», «Мәдени мұра объектілерін басқару», «Киелі нысандардағы туризмді ілгерілету және маркетинг: үздік тәжірибелер мен ұсыныстар» тақырыбында сессиялар жұмыс істеді. «Киелі туризм саласындағы білім беру мекемелерінің халықаралық ынтымақтастығы», «Түркі халықтарының мәдениетіндегі рухани қабаттар», «Киелі мұра объектілерін сақтау, қалпына келтіру, құжаттаманы жүргізу», «Ортағасырлық қолжазбаларды зерттеу» тақырыптары қамтылды. Сондай-ақ қатысушылар басқару бойынша «ЮНЕСКО-ның Бүкіләлемдік мұра нысаны үшін жоспар менеджментін әзірлеу (менеджмент жоспарын әзірлеуде HUL тәсілдерін қолданудың)» практикалық семинарына қатысты.
«…Күлтөбенің басында күнде жиын» дегенді естіп өстік. Тіліміздегі тұрақты тіркеске айналған бұл сөз сонау «Ақтабан шұбырынды…» заманында шыққан. Сол кезде қазақ хандары мен сұлтандары, билері мен батырлары Мәртөбе мен Күлтөбенің басына жиналып кеңес құрған. Тарихи деректерге сүйенсек, бұл кезең 1684 жыл мен 1723 жылдың арасына сәйкес келеді екен. Енді «Күлтөбе қай жерде?» деген сұраққа келсек, Мәртөбе оңтүстік өңірдегі Сайрам қаласының маңында, ал Күлтөбе Тәшкен іргесіндегі Піскент ауданының аумағында, Ангрен өзенінің жағасында. Тарихи деректер осылай дейді.
Біздің айтайын дегеніміз, Түркiстандағы Күлтөбе қалашығы жөнінде. Күлтөбе – елiмiздегi көне қалалардың бiрi, қазіргі Түркістан қаласының ескі орны. Қожа Ахмет Ясауи кесенесiнен 350 метр қашықтықта орналасқан. Биіктігі 9 метр, аумағы 150х120 метр ауқымды төбешік.
Ол жерге алғаш рет 1972 жылы археологиялық қазба жұмыстары жүргiзiлдi. Күлтөбеден 7-8 ғасырларда пайдаланылған Отырар зергерлерiнiң теңгелерi мен қыш ыдыстары табылып, сол жәдiгерлер туралы ғана ақпарат берiлдi. Археолог М.Массон осыны негiзге ала отырып, Қожа Ахмет Ясауи кесенесiнiң оңтүстiк бөлiгiне зерттеу жүргiзу керектiгiн айтты. Сөйтiп, 1981-1984 жылдары Түркiстан археологиялық отряды қазба жұмыстарын қолға алды.
Соның нәтижесiнде Күлтөбе қалашығының IV-V ғасырларда қалыптасып, XIV ғасырға дейiн өмiр сүргенi анықталды. Белгiленген аймақтар алты метрге дейiн қазылып, одан сайын тереңдей түстi. 23 қыш ыдыстың сынығы табылды. Бiрақ, олар толық зерттелген жоқ. Археологтардың болжауынша, бұл ыдыстар 4-5 ғасырларда кеңiнен қолданылған.
Зерттеуші Едiлбай Көшербайдың мәліметінше, қазбаның ортасынан үлкен шар тәрiздi мекенжай табылды. Оның оңтүстiк бөлiгiнiң еденiнде балқыма дағы бар екен. Балқыманың астынан қабiр аршылды. Одан аяқтарын бауырына басып жатқан басы жоқ жылқының қаңқасы тазартылып алынды. Алдыңғы аяғының жанынан сопақша келген темiр үзеңгi, төменгi жағынан төрт қырлы сырғалығы бар белдiк, белдiктiң күмiс қапсырмасы және жалғыз шығыршықты темiр ауыздық шықты. Мұндай заттарды Орта Азия мен Қазақстан аймағындағы жылқы көмiлген қабiрлерден де кездестiруге болады. Сондықтан, тарихшылар оны 6-7 ғасырлардың аяғына жатқызды.
Қазба жұмыстары жүргiзiлген 6 құрылыс белдеуiнен 13-ғасырдың аяғы мен 14-ғасырдың бiрiншi жартысында қолданылған шағатайлық теңгелердiң қоймасын да кездестiруге болады. Олар әшекей бұйымдар салынған ыдыс сынығынан алынды. Тарихшылар осы 14-ғасырда Күлтөбедегi бекiнiс қиратылып жойылғанын, оның бүкiл аумағы зиратқа айналғанын айтады.
Қазіргі қазба жұмыстарына тоқталайық. 2017 жылдан бастап ҚР Мәдениет және спорт министрлігінің арнайы тапсырысы бойынша археологиялық қазба жұмыстарын «Қазақ ғылыми-зерттеу мәдениет институты» жүргізуде. Күлтөбе қалашығының төбесі уақытша жабынмен қорғалды. Күлтөбе қалашығындағы ғылыми-зерттеу және реставрация жұмыстары ескерткіштің барлық тарихи кезеңдерін анықтап, нәтижесінде қалашықты ашық аспан астындағы музейге айналдыруға бағытталған.
Мына қызықты қараңыз. 1982 жылы Яссы-Күлтөбе қалашығында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде құмыра ішінен XIII ғасырдың соңғы ширегі мен XIV ғасырдың басында Шағатай мемлекетінің ақша сарайларында соғылған 202 дана күміс дирхем мен фельстерден тұратын көмбе табылған. Көмбе құрамында Алмалық, Әндіжан, Бұхара, Қашғар, Кенджде, Маргинан, Отырар, Самарқан, Тараз, Ходженд, Шаш және Янги ақша сарайларының өнімдері бар. Бұл жағдай сол кезеңде Шағатай ұлысына қарасты Түркістан қаласының айтарлықтай маңызға ие сауда орталықтарының бірі болғандығын көрсетеді. Бұл – өңірде сармат мәдениетінің тараған кезі. Сармат заманына тиесілі дүниелер өте көп. Осы жерде қазба жұмыстарын жүргізген кезде, сармат тайпалары заманында қолданылған заттар мен белгілер табылған.
Елімізге белгілі өлкетанушы Ерлан Сыздық осы Күлтөбе қалашығының келешегіне алаңдап, оның мәселесін БАҚ бетінде шырылдап айтып жүрген ұлтжанды азаматтың бірі. Ол «NATIONAL DIGITAL HISTORY» порталына берген сұхбатында бұл мекеннің туризмнің ордасы һәм тарихи тұғыры биік болуы керектігін айтады.
– Бұл жер – туристердің сүйікті жері. Олар бұл жерде 1-2 сағатқа тоқтайды. Жақында голландиялықтар болды, олар тіпті кеткілері келмеді. Қазір сәулетшілерден туристер үшін арнайы жаяу жүргіншілер жолын әзірлеуді сұрап отырмыз. Олар кейбір детальдерді қарау үшін, кей жерлерде биікке көтерілулері немесе төмен түсулері керек болады. Жаяу жүргіншілер жолы екі деңгейлі болуы мүмкін еді. Бірақ бәрі қаржы мәселесіне келіп тіреледі. Ас үй керамикасының қалдықтары табылған шаруашылық шұңқыры сақталған. Жергілікті тұрғындар қоқыстан, иіс шығып, құрт-құмырсқа болмас үшін, оны ұдайы күлмен дезинфекциялап отырған. Тұрғын үй-жайлар шағын, пеш, астық сақтауға арналған адам бойымен бірдей ыдыс – хум тұрған шеңбер болған. Бұнда ғимаратқа қызмет көрсететін адамдар тұрған. 21-22 ғасыр өтсе де тұрған кірпіштер сақталған. Төбе ернеулері төбе болғанын көрсетеді. Кейбір өтпе жолдарды ашқан жоқпыз. Реставраторлар солай қалдыруды сұрады. Қорған қандай қызмет атқарды дегенге келсек, бұның тұрғын үй емес ғимарат болғандығын сенімді түрде айтуға болады, тұрмыстық ыдыстар онша көп емес, белгілі бір ошақтар да жоқ. Дұрысы, бұл әкімшілік ғимарат болған сияқты, – дейді өлкетанушы.
Десе де, Түркістан шаһары облыс орталығы болғалы бері өзгеше түрленіп келе жатыр ғой. Жаңа жобалар ретімен іске асар. Мына жаңалық та жан жадыратарлықтай. Осыған дейін Түркістан қаласындағы аты жоқ 330 көшеге атаулар беріліпті. Енді алдағы кезде Түркістанда Күлтөбе атты жаңа көше пайда болмақ. Бұның өзі Күлтөбе қалашығының мәртебесін асыра түсетіндей. Сонымен қатар, облыс орталығында Күлтегін, Қазтуған жырау, Ханқорған, Алты Алаш, Мәңгілік Ел, Елім-ай, Болат хан және өзге де көшелер беріледі.
Мамандар Түркістан қаласының туристік әлеуеті өте жоғары екенін айтады. Өткен жылы 1 млн астам турист пен зияратшылар келген болса, алдағы уақытта олардың санын көбейту көзделіп отыр. Алайда, ол үшін қалаға жаңа әуежай, темір жол вокзалы мен автовокзал сервистік қызмет көрсететін әлеуметтік-мәдени нысандар салынбақ. Әсте-әсте жүзеге аса жатар.
Түркістанның тарихи-мәдени орталығын қайта жаңғыртуға байланысты “Әзірет Сұлтан” қорық-музейінің даму жоспары бар. Жоспарға сәйкес, бірінші кезекте Түркістанның ежелгі қоныстарының бірі – Күлтөбе қаласы қайта жаңғыртылмақ. Ортағасырлық мешіті бар Әбілмәмбет хан мен Тәуке ханның ордалары және басқа да бірқатар нысан толық қайта қалпына келтіріледі. Бұл елеулі жаңалық. Демек, Күлтөбенің қайта түлейтін кезі келгендей.
Айтпақшы, биыл ҚР Мәдениет және спорт вице-министрі Ержан Еркінбаев 2023 жылы Түркістан қаласы түркітілдес елдердің туристік астанасы болуы мүмкін екенін айтты.
«Түркістан – еліміздегі туристік қарқыны жоғары өңірлердің бірі. Қаланың инфрақұрылымы жыл санап дамып келе жатыр. Түркістанға көліктің барлық түрі барады. Бүгінде бұл қалада республикалық және халықаралық айтулы іс-шаралар өтіп жатыр. Әзербайжанда өткен түркітілдес елдердің туризмге жауапты министрлерінің кездесуінде Қазақстан 2023 жылы Түркістан қаласын түркітілдес елдердің туристік астанасы етіп жариялауды ұсынды. Биыл түркітілдес елдердің туристік астанасы – Баку», – деді Ержан Еркінбаев.
Вице-министрдің айтуынша, биыл Түркістанға туристерді тарту мақсатында бірқатар ауқымды шаралар өткізіліп жатыр. «Жыл соңына дейін жоспарланып отырған іс-шаралардың форматы әртүрлі. Оның ішінде мәдени, туристік, спорттық, ойын-сауықтар, тағы сол сияқтылар бар», – деді ол.
Жалпы Түркістан облысында туризм саласына тартылған инвестиция көлемі 2021 жылы 102 млрд. теңгені құрады. Бұл көрсеткіш бойынша республикада 1-ші орында. Былтыр Түркістанда демалыс орындары және туристік нысандар іске қосылды. Өңіріміз тарихи және мәдени мұраға бай. Түркістан, Кентау қалалары мен Отырар, Ордабасы, Бәйдібек аудандары бағытында тарихи-танымдық туризмі, Сарыағаш курорты аумағында емдік-сауықтыру туризмі, Түлкібас, Төлеби, Қазығұрт аудандарында экологиялық туризм түрлері қарқынды дамып келеді.
Аймақта «Қасқасу туристік-рекреациялық кешені» жобасының инфрақұрылымын салу жұмысы жүргізілуде. Бұл жоба туристік саланы дамытудың 2019-2025 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының өңірлік маңызы бар туристификациялау картасының ТОП -50-іне енгізілген.
Туризм саласын дамытуға бағытталған жұмыстар нәтижесінде өңірдің туристік әлеуеті күшейді. Нысандар пайдалануға беріліп, инфрақұрылымы жақсарды. 2022 жылдың 5 айының қорытындысымен Түркістан қаласына бір күндік келушілер саны былтырғы жылмен салыстырғанда 30 мыңдай адамға артып, 297 мың адамға жетіп отыр.
Өңірге туристерді молынан тартуда жолдың да маңызы зор. Былтыр 591 нысан немесе 1189,1 шақырым пайдалануға беріліп, жергілікті маңызы бар автомобиль жолдарының қанағатты жағдайдағы үлесі 79%-дан 87%-ға дейін артты. Биыл 1300 шақырымнан астам жол мен көше құрылыс-жөндеу жұмысымен қамтылмақ.
Саламат Айбар
